Грузиски демонстрации во 1978 година

На 14 април 1978 година, се одржале демонстрации во Тбилиси, главниот град на Грузиската ССР, како одговор на обидот на советската влада да го промени уставниот статус на јазиците во Грузија. Откако бил усвоен новиот советски устав во октомври 1977 година, Врховниот совет на Грузиската ССР го разгледал нацрт-уставот во кој, за разлика од Уставот од 1936 година, грузискиот веќе не бил прогласен за единствен државен јазик. Заради тоа, следеле голем број на протестни акции во затворено и на отворено и со речиси сигурност имплицирале дека ќе има судир меѓу неколку илјади демонстранти и советската влада, но шефот на Грузиската комунистичка партија Едуард Шеварнадзе преговарал со централните власти во Москва и успеал да добие дозвола да го задржи претходниот статус на грузискиот јазик.

Оваа крајно необична отстапка за отворено изразување на противење на државната политика на Советскиот Сојуз го смирила народниот гнев во Тбилиси, но исто така предизвикала и тензии во Абхазиската АССР (Абхазија), автономна република во северозападна Грузија, каде абхазиските комунистички претставници протестирале против она што го виделе како капитулација пред грузискиот национализам и побарале нивната автономија да се префрли од Грузија на Руската СФСР. Нивното барање било одбиено, но биле направени голем број политички, културни и економски отстапки. Од 1990 г., на 14 април се слави Денот на грузискиот јазик.

Позадина

Кон крајот во 1970-тите повторно се појавило грузиското национално движење кое повикало на заживување на грузиската национална култура и, во нејзината најрадикална форма, не видела компромис за крајната независност на Грузија од Советскиот Сојуз, редок пример на дисидентско движење за независност во Унијата во тоа време. Иако грузиската опозициска интелигенција проповедала избегнување на конфликт со негрузиските малцинства, бидејќи таквиот конфликт би го попречил патот до независноста и би создал врски со руските дисиденти од тоа време, вклучително и Андреј Сахаров, движењето имало силен антируски акцент и вознемирил некои малцинства, особено во Абхазија, каде што постоел постојан етнички раздор меѓу грузиските и абхазиските заедници. На почетокот на 1977 година, Советскиот комитет за државна безбедност (КГБ) успеал да ги потисне повеќето руски дисидентски групи и се пресели во Грузија, при што во април биле уапсени непомирливите грузиски опозициски водачи, Мераб Костава и Звијад Гамсахурдија. Меѓутоа, ваквите мерки не успеале да го спречат движењето. Нови влијателни млади дисиденти како Тамар Чхеидзе, Автандил Имнадзе, подоцна Ѓорѓи Чантурија и Иракли Церетели, се појавиле во поддршка на затворените водачи и биле основани неколку подземни публикации (самиздат). Во овој период Грузија ја стекнала позицијата на република со највисоко ниво на високо образование по глава на жител во Советскиот Сојуз, и се зголемил бројот на студенти, особено во руралните млади со високо образование и со мала поврзаност со Комунистичката партија и Номенклатурата почва за антисоветски чувства.

Статус на јазикот

Трите транскавкаски републики - Грузија, Ерменска ССР и Азербејџанска ССР - биле единствените републики на Унијата каде јазикот на „титуларната националност“, во овој случај грузискиот, имал статус како единствен државен јазик. Кога на почетокот на 1978 година се појавило прашањето за усвојување на нови устави во републиките, врз основа на Советскиот Устав од 1977 година, советските власти направиле обид да ја отстранат аномалијата на трите транскавкаски републики, заменувајќи ја со клаузула која давала подеднакво официјален статус на рускиот јазик. Овој потег бил многу непопуларен, но во Грузија прашањето за јазикот било особено чувствително и негативното негодување било сосема предвидливо, бидејќи предлогот да се одржат одредени курсеви во локалните институции за високо образование на руски јазик две години претходно, во април 1976 година, предизвикал јавен бес. Додека ситуацијата во Азербејџан останала мирна, настаните се одвивале на неочекувано драматично во Грузија и во помала мера во Ерменија.

Протести

Демонстрации избувнувале низ Грузија, достигнувајќи го својот врв во Тбилиси на 14 април 1978, денот кога Врховниот совет на Грузиската ССР се состанал за да го ратификува новиот закон. Околу 20.000, најмногу студенти, излегле на улиците. Неколку интелектуалци, вклучително и почитуваниот 80-годишен лингвист Акаки Шаниџе, воделе кампања против реформирање на членот 75 (се однесува на официјалниот статус на грузискиот јазик), а на улиците се појавиле летоци со кои се повикувало на национален отпор. Демонстрантите марширале до Домот на Владата во центарот на Тбилиси. Службениците на советската полиција (милиција) успеале само делумно да го блокираат маршот, но околу 5.000 луѓе сепак успеајле да стигнат до зградата на владата, која брзо била опколена од советската армија. Останатите демонстранти се собрале во и околу Државниот универзитет во Тбилиси. Додека ситуацијата се заканувала дека ќе стане опасна и се ширеле гласини дека советските трупи се подготвуваат за акција, Едуард Шеварнадзе, првиот секретар на Централниот комитет на Грузиската Комунистичка партија, им се обратил на демонстрантите и ги потсетил за студентските демонстранти застрелани од советската армија во Тбилиси на 9 март 1956 г. Иако бил исвиркан кога првпат се обидел да зборува со толпата, Шеварнадзе брзо реагирал. Веднаш стапил во контакт со Москва и побарал дозвола да го остави членот 75 непроменет. Додека шокираниот Кремљ размислувал за ова прашање, Шеварнадзе излегол и разговарал со демонстрантите, објаснувајќи ја ситуацијата и изјавил сочувство за нивната кауза. Конечно, владата - попуштајќи под притисокот на народот - одлучила да не ја менува спорната клаузула. Демонстрантите почнале постепено да се повлекуваат дури откако Шеварнадзе ја објавил конечната одлука и го прочитал написот со кој се потврдил статусот на грузискиот како државен јазик на Грузиската ССР.

Последици

По оваа невидена отстапка за јавното мислење, советските власти, алармирани од масовните акции во Грузија, се откажале од слични амандмани на уставите на Ерменија и Азербејџан и прогласиле ерменски и азербејџански државни јазици на републиканско ниво, без да чекаат такви манифестации во нивните републики.

Јазичното прашање во закавкаските републики ја открило чувствителноста на националниот проблем во регионот. Подемот на националното движење во Грузија довел до тензии и меѓу малцинствата, особено со Абхазите, кои ја протолкувале отстапката од советските власти како повлекување пред лицето на грузискиот национализам и гледале на ова како можност за отцепување од Грузија. Во мај 1978 година, неколку илјади абхаски националисти се собрале во селото Лихни за да поддржат 130 абхаски комунисти, кои го потпишале писмото до Москва, барајќи да се дозволи Абхазиската АССР да биде префрлена од Грузија во Руската СФСР. Кремљ го испратил И.В. Капитонов, секретарот на Централниот комитет на Комунистичката партија, во Сухуми и поставил нов партиски лидер, Борис Адлеиба, во Абхазија. Капитонов изјавил дека отцепувањето нема да биде дозволено, но владата ја признала сериозноста на проблемот со Абхазија со декретирање на скап план „за развој на економијата и културата на Абхазиската АССР“. Уште околу 500 милиони рубљи биле присвоени во текот на седум години за економски инвестиции, како што е програма за изградба на патишта за Абхазија сиромашна со инфраструктура и културни придобивки како што е создавањето на Абхазиски државен универзитет (со апхаски, грузиски и руски сектори), Државен народен танц Ансамбл во Сухуми и телевизиско емитување на абхазиски јазик. Освен тоа, биле воспоставени етнички квоти за одредени бирократски позиции, давајќи им на Абхазите одреден степен на политичка моќ што била непропорционален на нивниот малцински статус во автономната република.

И грузискиот јазик и абхазиските прашања биле високо на агендата во текот на следните неколку години. Грузијците кои живееле во Абхазија протестирале поради дискриминацијата врз нив од страна на елитата на Абхазиската комунистичка партија и барале еднаков пристап до автономните структури. Неколку грузиски интелектуалци поднеле петиција за Шеварнадзе и советскиот водач Леонид Брежњев за да ја решат ситуацијата. Во текот на 1981 г., во Грузија се одржале најмалку пет масовни демонстрации на кои уште еднаш било покренато абхазиското прашање заедно со другите прашања поврзани со одбраната на грузискиот јазик, историја и култура. Демонстрантите, исто така, побарале ослободување на Автандил Имнадзе, единственото лице кое било уапсено во врска со настаните од 14 април 1978 година за снимање на студентските демонстрации во Тбилиси. Иако Шеварнадзе успеал да се усогласи со популарното мислење без да биде казнет или укорен од центарот, веројатно поради успехот на неговата економска политика во Грузија, сепак се обидел да го неутрализира дисидентското движење за да ја задржи својата репутација на успешен и лојален комунистички водач. Бидејќи било под зголемен притисок од властите, националното движење претрпело назадување во април 1979 година, кога истакнатиот грузиски дисидент, Звијад Гамсахурдија, бил помилуван откако се покајал за своите ставови, признавајќи ги своите „грешки во проценката“ на националната телевизија. Бидејќи блискиот соработник на Гамсахурдија, Мераб Костава, не сакал да се предаде, останал како неизвалкан лидер на грузиското дисидентско движење до неговото ослободување во 1987 година и неговата мистериозна смрт во сообраќајна несреќа во 1989 година. Антинационалистичките мерки го опфатиле и отпуштањето на Акаки Бакрадзе, популарен професор кој предавал курс за грузиска литература на Универзитетот во Тбилиси и кој бил познат по своите антисоветски чувства. Во март 1981 година, над 1.000 студенти протестирале и постигнале враќање на Бакраџе на неговата позиција. Подоцна истиот месец, големи групи студенти и интелектуалци демонстрирале во одбрана на грузиските национални права и му доставиле на грузиското партиско раководство документ насловен „Барањата на грузискиот народ“. Петицијата вклучувала предлози за заштита на статусот на грузискиот јазик, подобрување на наставата по грузиската историја и зачувување на грузиските историски споменици и заштита на Грузијците во Абхазија. Биле одржани и други грузиски протести во градот Мцхета во октомври 1981 г., кога 2.000 луѓе демонстрирале за да го одбранат својот мајчин јазик. Немирите продолжиле, а во 1982 година, интелектуалците протестирале против апсењето на неистомислениците под лажни обвиненија.

Наследство

Демонстрациите од април 1978 година многумина ги сметале за почетна точка на новата фаза на националното движење на Грузија, што на крајот ја довело земјата во широк отпор кон советската власт во доцните 1980-ти и прогласувањето на грузиската независност на 9 април 1991. Од 1990, 14 април се слави како „Ден на грузискиот јазик“. Иако не се смета за официјален празник, најчесто се користи како датум за одбележување на настаните од 1978 година и сумирање на она што било постигнато од нацијата во текот на изминатата година во областа на наставата и истражувањето.