Лука Арборе

Од Википедија — слободната енциклопедија
Лука Арборе
Вотивен портрет во Арборевата црква, ок. 1504 година
Чувар на Сучеава
На должноста
14 септември 1486 – 25 март 1523
Лични податоци
Починал(а) април 1523
Харлау
Националност Молдавец
Сопружник Јулијана
Воена служба
Прекар Херборус
Копачиј
Лука Влавот?
Улјука?
Припадност Молдавија
Траење 1486–1523
Чин Спатариј (повремено)
Хетман (припишуван постхумно)
Заповеда со Молдавски воени сили
Битки/војни Полско–молдавски војни (1494, 1502, 1505–1510)
Битка кај Стефанешти (1518)

Лука Арборе или Арбуре (старословенски: Лꙋка Арбꙋрє;[1] ренесанснолатински: Herborus[2] или Copacius; [3] починал во април 1523 година) ― молдавски болјар, дипломат и државник, неколку пати командант на војската. Тој првпат се прославил во 1486 година, за време на владеењето на Стефан III, кнезот на Молдавија, со кого веројатно бил поврзан. Тој стана долгогодишен чувар (или кастелан ) на Сучеава, премостувајќи ги воените одбранбени и административни функции со дипломатска кариера. Затоа Арборе ја организирал одбраната на Сучеава за време на полската инвазија во 1497 година, по што бил потврден како еден од водечките дворјани во Молдавија.

Како воен командант, Арборе учествувал во молдавското заземање на Покутја во 1502 година. Тој е привремено идентификуван како „Лука Влавот“, кој му служел на Стефан во клучните дипломатски мисии во Полска и Големото Московско Војводство. Исто така, голем земјопоседник и покровител на уметноста, Арборе го нарачал сликањето на црквата „Отсекување на главата на Св. Јован“. Зградата е една од осумте молдавски цркви на списокот на светско наследство на УНЕСКО.

Чуварот Арборе бил идентификуван, можеби погрешно, како претендент за молдавскиот престол во 1505 година. Тој сè уште му служел на синот на Стефан, Богдан III, кому му биле потребни неговите услуги особено за време на молдавско-полските гранични судири во таа година. Тој ја задржал својата положба и покрај претрпениот пораз, и, веројатно како хетман, продолжил да служи како учител на сиракот син на Богдан, Стефан IV „Стефаница . Како таков, тој ја усогласи државата со Полска и водел војна против Кримското Ханство (вазал на Отоманската Империја), извојувајќи голема победа во Стефанешти во август 1518 година.

Во 1523 година, кнезот ги обвини Арборовите мажи за непослушност и повеќето од нив ги погуби. Иако првобитното обвинение било веројатно лажно, самото погубување предизвикало вистински бујарски бунт. Арборовата лоза во голема мера била згасната во 1523 година, но преживеала главно преку женските потомци; името на крајот било повторно употребено од луѓе кои биле во далечна роднинска врска со првобитното семејство, вклучувајќи го, кон крајот на 19 век, изучувачот-политичар Замфир Арборе. Дотогаш, чуварот бил обновен и како симболична фигура во книжевноста на авторите како што се Богдан Петричеику Хадеу, Михај Еминеску и Барбу Тефанеску Деларанчеа.

Животопис[уреди | уреди извор]

Ран живот[уреди | уреди извор]

Роден на непознат датум,[4] Лука бил син на Карстеа Арборе, кој служел како парчалаб на тврдината Неамц во 1470-тите, и неговата сопруга Настасија.[5] Различни истражувачи тврдат дека Карстеа, веројатно познат како Јоаким во некои извори, бил браќа со Стефан III - што го прави Лука подобен за кнежествениот престол.[6] Лука го имал братот питар Јон и сестрата Ануша.[7] Ануша потоа се омажила за болјарот Краснаш. Таткото на вториот, исто така наречен Краснаш, бил познат како неистомисленик болјар, бидејќи наводно го напуштил Стефан III за време на Битката кај Баја.[8] Самиот Карстеа му остана верен на кнезот до неговата смрт. Тој бил убиен од страна на освојувачката османлиска војска за време на инвазијата во 1476 година, или кај Васлуј или пред Цитаделата Неамц.[9]

Главната работна функција на Лука била да е чувар на Сучеава од 14 септември (нов стил: 24 септември), 1486 година.[10] Атрибутите на оваа функција биле значително проширени од Стефан: тоа подразбира командни функции во молдавските воени сили и дипломатски функции, обврзувајќи го Арборе да стане повеќејазичен.[11] До 1500 година, тој течно зборувал црковнословенски, полски и латински.[12] Од 1486 година, Стефан му доделил на својот чувар половина од селото Тапешти, на реката Лозова (другата половина му била доделена на Дума Бурдур во 1499 година).[13]

Напоредно со ова, Арборе бил мегдан на истоимениот имот во Буковина и на Шипоте, во округот Јаши. Тој стана ктитор на црквите, посветени на молдавското православие, во двете места.[14] Тој го купил Арборе, вклучувајќи го денешниот град Солка и комуни Ботошана и Јасловац, во март 1502 година, развивајќи го во негов главен демус - пожелен, со Шипоте, бидејќи бил најблиску до претпочитаните дворови на Стефан (Сучеава и Харлау).[15] Фолклорните записи дека Арборе користел полски и отомански воени заробеници како свои работници, принудувајќи ги да вадат камен од реката Солца.[16] Од неговата мајка Настасија, вратарот го наследил и бесарабското село Хилаути.[17] Традицијата понатаму му припишува сопственост на Хритени, во северна Бесарабија. [18]

Арборе се оженил со дамата Јулијана. Еден извор наведува дека таа била ќерка на комесот Петру Езареанул од округот Тутова, исто така убиен во војната од 1475 година; ова останува спорно.[19] Тие имале најмалку четири машки деца: Тоадер, Никита и Глига и Јоан, од кои вториот не преживеал до зрелоста.[20] Некои записи потврдуваат дека имал петти син, Рубео Арборе.[21] Од седумте ќерки, Ана се омажила за големиот комес Пинтили Плакса. Друга ќерка, Марика, била мајка на Марика Соломон, сопруга на вештеникот Соломон.[22] Конечно, за ќерката Софија традиционално било верувано дека е сопруга на голем вештеник, Гаврил Тотрушан (или Тротушан). Подоцнежните истражувачи тврдеа дека нејзиниот сопруг бил друг вештеник, Гаврил Мисичи.[23] Меѓутоа, според изучувачот Адријан Ватаману, таа можеби била втората сопруга на Тотрушан, а самиот Тотрушан можеби бил Мисичи.[24] Арборе имал и внук, Драгош, кого го дотерал за канцеларијата на чуварот на Сучеава[25] и на кого му подарил имот во Тапешти.[26]

Како дипломат, Арборе извршил неколку дипломатски мисии во Полска и Големото Московско Војводство. Историчарката Валентина Ешану верува дека Арборе е Лука Волошанин или Лука Валахус („Влавот Лука“), спомнат од неколку извори како водечки амбасади на Стефан во овие две земји. Тоа би значело дека во 1496–1497 година тој го придружувал московскиот пратеник Иван Ошерин, кој патувал напред-назад меѓу Москва и Молдавија. Оваа мисија беше дел од низата контакти на високо ниво меѓу Молдавија, Москва и Литванија, убедувајќи го Александар Јагиелон, кој во тоа време бил само Големиот војвода на Литванија, да се повлече од сојузот со Полска.[27]

Во 1497 година, додека Полска ја нападнал Молдавија и ја опколил Сучеава, Арборе наводно организирал „јуначка одбрана“ на главниот град.[28] Настаните го довеле Арборе во директен допир со полскиот крал Јан I Алберт, како што е споменато, години подоцна, од страна на братот на Алберт, Александар Јагиелон. Писмото на Александар, исто така, потврдува дека Алберт го гледал Арборе како можен претендент за молдавскиот престол; во друга хроника, се вели дека бранителите му го дале следниот одговор на Алберт: „Знај дека нема да ти го предадеме нашиот господар и неговите замоци, зашто нашиот господар, принцот Стефан, е на теренот со својата војска; ако така посакувај, оди и порази го, а потоа неговите замоци и целата земја ќе бидат твои“.[29] Истата хроника опишува средба помеѓу Алберт и Арборе надвор од ѕидините на замокот, неколку дена по опсадата. Алберт, мислејќи дека Арборе може да има кнежевски аспирации, му предложил на чуварот да се справи со него Сучева и да добие поддршка за да го добие престолот. Арборе одбил; Алберт потоа се обидел да го зароби Арборе, но вториот успеал да се повлече во цитаделата.[30]

Подем[уреди | уреди извор]

Грбот на Арборе, врз основа на неговиот црковен релјеф.

Кон крајот на 1497 година, патниците Оскерин и Лука Волошанин биле ограбени во Теребовлија од група Кримјани и Козаци, наводно предводени од кнезот Јапанча. Инцидентот го натерал Стефан да побара репарации од Менгли I Гирај, но тие никогаш не биле целосно вратени.[31] Во 1501 година, додека повторно се разгорувале тензиите меѓу Полска и Молдавија, Арборе отпатувал во Халич и ја известил месната старост (старешини) дека Молдавија има намера да го припои тој град, а можеби и други делови од Рутенското Војводство. Сепак, не е познато дали посетата била службена дипломатска мисија или само иницијатива на Арборе.[32] Таа година, голем број московјански пратеници биле приведени во Молдавија од Стефан, кој сакал безбедносни гаранции за неговата ќерка Олена, затворена заедно со неговиот внук Дмитриј. Дипломатите биле ослободени во јуни 1502 година, а во Москва биле придружувани од Молдавците Дома и Улјука - според Ешану, тоа може да бидат болјарите Дума Бурдур или Дума Влајкуловичи и Арборе.[33]

Во есента 1502 година, иако Александар Јагиелон го презел полскиот престол од неговиот брат, Полска и Молдавија повторно биле во судир меѓу себе. Во тој контекст, Арборе имал истакната улога во заземањето на полскиот регион Покутја. Тој си нарачал сопствена надгробна плоча приближно во исто време, веројатно како мерка на претпазливост.[34] За време на кампањата, Арборе повторно се сретнал со староста на Халич, кој го прашал за уништувањето на замокот од страна на Молдавците. Арборе дал цврст одговор, кој требал да го слушне Александар Јагиелон - предложил дека неговиот господар, Стефан III, не сака да има замоци во близина на неговата граница, освен замокот Халич.[35] Ако идентификацијата на Лука Валахус е точна, во ноември 1503 година, Арборе исто така предводел молдавска делегација во Лублин, обидувајќи се да постигне разбирање за припојувањето на Покутја од страна на Стефан.[36]

Арборе исто така бил интегриран во Болјарскиот совет во 1486 година, но се вратил таму само во 1498 година, веројатно затоа што премногу често отсуствувал од земјата на дипломатски задачи.[37] Според историчарот Виргилиј Пасларјук, тој бил кооптиран таму затоа што го поддржувал совладетелот и назначениот наследник на Стефан, Богдан III, чие претензии за престолот било оспорено од неговите браќа; и затоа што бил истакнат воин.[38] Во текот на последните години од владеењето на Стефан III, Арборе и Јоан Тауту станале сè повлијателни, добивајќи се повеќе и повеќе атрибути; до 1503 година, Арборе се издигнал и преку Болјарскиот совет, каде што бил наведен како осми најважен болјар.[39] Извесно време тој беше спатариј или воен командант на земјата.[40]

Во 1504 година, кога Стефан III умрел, Арборе наводно бил претендент на престолот, иако продолжил да служи како дворец на признатиот наследник Богдан.[41] Овој извештај, оспорен од неколку историчари, се заснова на писмото на Александар Јагиелон, во кое исто така се тврди дека Арборе за влакно избегнал обид за атентат.[42] Според Николае Јорга, целата епизода, како што раскажува изворот, е „тешко за верување“ и „збунувачка“.[2] Во 2013 година, Ливиу Пилат тврдел дека целата контроверзност за тврдењето на Арборе за престолот произлегува од погрешното читање на писмото на Александар, кое се однесува само на настаните од 1497 година.[43] Пасларјук предлага Богдан да го искористи Арборе, неговиот лојалист и ментор, за да го зацврсти својот легитимитет.[44] Тој, исто така, забележува дека Богдан го казнил неговиот внук Драгош, кој „уништил многу скап топ“, со конфискација на еден од неговите имоти. Ова беше пример за „соочувањето на кнезот со големите семејства“, со кои инаку бил во мир.[45]

Арбор ги предводел трупите во борба за време на новите молдавско-полски судири од 1505 година, поттикнати од неуспешните договори за брак помеѓу Богдан и Елизабета Јагиелон. Наводно, тој бил присутен на молдавските опсади на Камјанец и Лавов.[46] Полјаците одговориле двапати, очекувајќи ги противнападите на Арборе и победувајќи ги молдавските трупи во двата наврати, што го поттикнало Богдан да моли за мир.[47] Некои од другите дела на Арборе се концентрирани на подигнувањето на Арборовата црква, која била завршена во 1502 година, и на која тој ѝ подарил Дела на светите апостоли во 1507 година.[48] Фреските, завршени во 1504 година, се синтеза на ренесансната и источноримската уметност,[49] забележана по употребата на гностичките и богомилските симболи во инаку православен контекст.[50] Црковниот историчар Мирчеа Пахоми ја унапредува хипотезата дека Арборе користел италијански каменорезци и сликари барем за дел од оваа работа.[51] Неговиот и грбовите на неговата сопруга, изложени на средишното светилиште, се меѓу ретките примери на класичната молдавска хералдика.[52]

Регентство и пропаст[уреди | уреди извор]

Остатоци од кнежевската палата и местото на егзекуција на Арборе, во Харлау.

Богдан беше болен кнез, неспособен да ги исполни своите должности до крајот на својот живот; заедно со Тотрушан, Арборе повторно ја презел вистинската власт.[53] Престолот му припадна на Стефан IV, малолетник (во тоа време 11-годишен).[54] Арборе стана учител на владетелот и, како таков, сива еминенција во државата.[46][55] Неговиот имот се зголемил во 1516 година со купувањето на Солонец од болјарите Ханко,[56] на крајот опфаќајќи 39 посебни домени, вклучувајќи ја и планината Џумалау.[57] Арборе ја држел функцијата чувар до 15 март (25 март), 1523 година;[58] тој е наведен и како хетман од хроничарот Макари, но, пишува Ешану, оваа функција сè уште не била воведена на молдавскиот двор.[59] Слично на тоа, Пахоми забележува дека титулата хетман „погрешно е применувана“ за Арбор, кој никогаш не ја имал.[60]

За време на овој меѓупериод, надворешната политика на Молдавија била сменета, а Стефан потпишал сојуз со новиот полски монарх, Сигизмунд I.[61] Арборе, идентификуван од средновековниот Илие Грамада како водач на една полонофилска партија, преговарал за поволни услови: додека полските трупи не влегле на нејзината територија и не ја обезбедиле нејзината безбедност, од Молдавија не било барано ниту да и помага на Полска ниту да престане да ги плаќа долговите кон Отоманската Империја.[62] Воглавно, неговата политика за османлиското прашање Пахоми ја опишува како „активна неутралност“.[63] Сепак, промената на политиката, која го отвори патот за учество на Молдавија во планираната крстоносна војна организирана заеднички од германското средновековно царство и Кралството Франција,[64] ги наруши односите на Молдавија со Османлиите и Кримјаните. Во август 1518 година, Мехмед I Гирај испратил трупи на Крим во Молдавија. Тие биле пресретнати надвор од Стефанешти од добро подготвени молдавски сили, предводени од Арборе; таму, Мехмед претрпел огромен пораз, при што многу од неговите војници се удавиле во реката Прут.[65]

Воениот историчар Михаи Адуге го опишува Арборе како „голем стратег“ и „бестрашен патриот“, на исто ниво со Стефан III.[66] Како и да е, до 1523 година, Арборовите мажи наишле на гневот на неговиот кнез, формално обвинети за предавство (hiclenie).[67] Парохиската хроника на Солка забележала во 1880-тите дека „ниту една молдавска хроника“ не наведува какво злосторство всушност извршил Арборе.[68] Како што прочитал Пахоми, одлуката на кнезот ги одразувала расцепите во Советот, инхерентно поврзани со полско-отоманското прашање. „Старите болјари“ паднале во немилост; постелникот Козма Тарпе Ганеску, соочен со слични обвиненија, побегнал во Полска.[69] Според Ватаману, Стефан IV бил налутен поради тоа што дворот на Сигизмунд сè уште бил домаќин на претендентите за молдавската круна. Иако Арборе можеби се согласил со кнезот за оваа точка, а исто така се залагал за одвојување од полскиот сојуз, „изгледа дека полските емисари не му дозволиле“.[70]

Лука биле обезглавен во април на кнежевскиот двор во Харлау.[46][71] Тоадер и Никита Арборе наводно биле убиени, со задавување[72] или обезглавување,[73] во текот на следниот месец. Според една традиција, еден од нив можеби всушност бил мртов до тоа време, случајно убиен за време на лов.[74][75] Семејното седиште во Арборе-Солка било конфискувано од владетелот и станала државна земја.[76] Гробот на Арборе останува неоткриен, но една теорија е дека неговото тело било украдено од неговите партизани и тајно закопано во Солка.[46]

Епизодата на егзекуција е заслужна за предизвикување болјарски бунт,[77] што се случил во септември 1523 година.[78] Грамада, исто така, забележува дека смртта на Арборе сигнализирала уште една промена во надворешната политика, при што Полска се плашела од молдавско-отоманско зближување - и покрај молдавско-отоманскиот судир во Тарасаути.[79] Кнезот, кој ја одржувал земјата додека бил во војна со полските болјари и Влашка, назначил нова управа, во која се состоела Тотрушан, а како нов чувар на вратата на Сучеава, болјарот Петрика.[80] Сепак, Тотрушан е наведен меѓу болјарите кои земале оружје, поддржувајќи го претендентот Александру Корнеа.[81] Движењето конечно било потиснато во крв. Голем дел од старата елита била принудена на прогонство, при што некои заробеници биле погубени од кнезот во неговата седиште во Роман.[82]

Сопругата на Лука, Јулијана, најверојатно умрела пред 1523 година.[83] Рубео Арборе, наводно еден од нејзините двајца преживеани синови, зела две молдавски бомбарди и со нив се предал на Кралството Унгарија; земјата ја напуштиле и неговата сестра Софија и нејзиниот сопруг Гаврил, кои се населиле во Полска.[84] Глига Арборе исчезнал од записите подоцна. Според различни истражувачи, тој побегнал во Литванија, веројатно дури во 1545 година.[85] Генеалогот Октав-Георге Лека тврди дека бегалецот бил друг Глига Арборе, колатерално поврзан со Лука, и го опишува летот како бегство во Полска со две калуѓерки.[86] Семејството Арборе преживеало преку женските потомци на Лука[87] и, според Лека, и други блиски роднини.[88] Ќерката Ана Плакса го добила Арборовиот имот околу 1541 година, кога Петру Рареш го зазел молдавскиот престол. Таа го задолжила мајсторот Драгошин Коман да ја обои манастирската црква, која била оштетена од отоманската инвазија во 1538 година, и, умрејќи без деца, ѝ го оставила местото на нејзината внука Параска Удреа.[89] Една внука, Ангелина, се омажила за дипломатот на принцовите Рареш и Јаков Хераклид, Аврам Баниловски.[90] Миху Арборе бил снимен како хетман за време на владеењето на Рареш; во 1538 година, тој ја сменил страната и ја понудил својата поддршка на Стефан V „Скакулец“, само за да учествува во заговор против вториот што завршил со убиство на кнезот во Сучеава.[91]

Наследство[уреди | уреди извор]

Арборови преживувања[уреди | уреди извор]

Фрески на Арборовата црква во 2016 година.

Удреовци, делувајќи како наследници на Арборе, добиле други делови од имотот Солка во 1555 година.[92] Меѓутоа, тогашниот владетел на Молдавија, Александру Лапушнеану, организирал уште едно огнено оружје против високите болјари, а Плакса веројатно починал за време на настаните.[93] Марица Соломон сè уште била жива во 1583 година, кога се повлекла во манастир; таа и Григоре Удреа се раскарале за различни семејни имоти, при што Удреа формално е обвинет за фалсификување.[94] За Ана Плакса, исто така калуѓерка, се грижела семејството Удреа. [95] До 1598 година, спорот бил решен во корист на Удреовци, кои потоа ја продале својата земја во Солка на семејството Мовилешти, кое го префрлило на Сучевичкиот манастир. Соломоните го добиле како компензација имотот во Станилешти.[96]

Најмалку од 1606 година, семејството Поничи од Бесарабија исто така било регистрирано како потекнување од една од ќерките на Лука Арборе, Станка. Оваа гранка се венчала со потомците на вратарот Петрика, меѓу кои бил и кнезот Стефан Петричејку.[97] Наследството на Удреа му припаднало на Тоадер Мургулец, кој ја поддржувал принцезата Елизабета Мовила во нејзината војна со Штефан Томша. Кога овој го презеде престолот, ја одзел Солка и му ја подарил на истоимениот манастир.[98] Во 1620 година, пријавените наследници на Лука ги вклучувале ќерките (или внуките) на неговата ќерка Марика, Тофана и Замфира и ќерката на Ангелина, Настасија.[99] Тие се обиделе, но не успеаја да обезбедат сопственост на Солка, која остана во грижата на манастирот Солка.[100] До 1644 година, уште една од правнуките на Лука, Магда, се омажила за Ончиу Вранчеану, вештерникот на кнезот Василе Лупу.[101]

Основните имоти на Арборе и Солка, наводно, првпат биле уништени од разни рации во 17 век, особено од граѓанската војна на Томша и полската експедиција од 1683 година.[102] Како „Буковина“, областа потпаднал под Хабсбуршката Монархија, а потоа и под Австриската Империја. Оваа нова управа го префрлила основниот имот на Солка во црковно земјиште, потоа го изнајмила, зацврстувајќи ја нејзината ознака како Арборе (исто така Арбуре или Арбура).[103] Местото стана цел на германското доселеништво од Баварија.[104] До 1860 година, замокот бил ограбен и вандализиран, при што дел од неговите растурени сидини биле користени за камбанарија (одлика што не била присутна во првобитната зграда); грбот на Молдавија, прикажан на нејзините ѕидови, беше покриен со малтер.[105] Подрумот и тунелот сè уште преживеале, а биле користени како скривалиште од ајдукот Дарие Помохачи.[106]

Нецелосниот натпис наведува дека некои Арборовци дотогаш се населиле во Полска и служеле во Армијата на Комонвелтот на почетокот на 18 век.[107] Историчарот Александру Фуртуна, исто така, предлага дека до 1746 година, некои Арборовци се споиле со гранка на семејството Кантакузино и со болјарските кланови Банташ и Прајеску. Таа година, другите три семејства го поделиле Хилаути на соодветни имотни делови.[108] Како што забележува Лека, оние што сè уште го носеле презимето Арборе се симнале од општественото скалило, станувајќи слободни селани или граѓани до 1700 година - иако, еден век подоцна, Думитру Арборе бил потврден со ранг на пахарник. Неговите две ќерки се венчале соодветно во семејството Когалничеану и кланот Рали.[109] Изучувачот и револуционер Замфир Рали го наследил презимето Арборе од роднина што го усвоило тоа семејство, а кое може да потекнува од чуварот од 16 век.[110] Пасларјук во 1997 година забележал дека „името на семејството Арбуре живее до ден-денес“.[111]

Во културата[уреди | уреди извор]

Различни постхумни извори одржувале угледна слика за наводниот бунтовник. Полскиот хроничар Бернард Ваповски го опишал како „силен и голем човек“.[112] Според историчарот на уметност Емил Драгнев, црквата „Св. Ѓорѓи“ во Сучеава, насликана за време на владеењето на полубратот и наследникот на Стефан, Петру Рареш, може да даде индиции дека егзекуцијата врз Арборе веќе бил сметална за сериозен престап. Фреските му даваат вообичаено истакната улога на Навутеј, лажно обвинет и убиен од неправедниот Ахав.[113] Од молдавските хроничари кои го покривале настанот, Макари, службен историчар, бил отворен во „никогаш не навестуваше дека има нешто неправедно во [погубувањето на Арборе]“; пишувајќи многу подоцна, полонофилскиот болјар Григоре Урече навести дека кнезот бил ласкан и заведен од личните непријатели на Арборе.[114] Урече, исто така, тврди дека на Лука не му се суди за обвинувањата против него, ниту било кое од тврдењата било докажано, иако, според Драгнев, тврдењето на самиот Урече не е нужно поткрепено со докази.[115]

Во Молдавија од 19 век и наследникот на Кралството Романија, Арборе исто така беше обновен со книжевност, појавувајќи се рано како јуначка фигура во поемата на Константин Стамати, „Сантинела“,[116][117] и прикажан во прозни дела на Константин Негруци.[46] Во 1860-тите, Бесарабецот Богдан Петричеику Хадеу го направи клучна фигура во новелата „Урсита“, лабаво заснована на судирот помеѓу Стефан IV и Тарпе Ганеску. Овде, Арборе е прикажан како го советува Шарпе да побегне од земјата, а потоа е затворен како одмазда.[118] Друга епизода ги прикажува Арборе и Стефан III како разговараат за ренесансната магија.[119] Хасдеу, исто така, започна да пишува роман по име „Арборе“, кој никогаш не го завршил.[120] Во тој период, Михај Еминеску го скицирал романот „Мира“, именуван по измислената ќерка на чуварот. Самиот Арборе е присутен во делото, кој се залага за „славното минато“ од владеењето на Стефан III, против декаденцијата на Стефан IV. Стефан IV се вљубува во Мира, но на крајот го убива нејзиниот татко.[121]

Објавена една генерација подоцна, драмата „Зајдисонце“ (Apus de soare), од Барбу Штефанеску Делавранчеа, исто така има Арборе за главен протагонист.[122] Во следното дело на Деларанчеа, „Бура“ (Viforul), Арборе е повторно средишен лик - иако, според критичарот Еуген Ловинеску, неговото присуство е излишно, епско наместо драматично. Наводната шема на Арборе е земена здраво за готово од драматургот и прикажана како сериозна грешка во проценката.[123] Епизодата на ловечко патување е прикажана како рана фаза во судирот помеѓу кнезот и чуварот, што доведе до намерно убиство на Арборе помладиот, овде по име Каталин.[75]

Напоменувањето од страна на Уреке, било повторено од министерот од Буковина, Јон Нистор, за време на комеморацијата на смртта на Арборе во 1924 година - шест години по интеграцијата на Буковина во Голема Романија. Нистор додаде дека Арборе бил „чиста душа“ и „вистински маченик“ на Романската православна црква, пред која клекнале Молдавците.[46] Како што тврдел во 2001 година изучувачот Лусијан Боја, третманот на Арборе во романската историографија помина низ две различни фази. Пред почетокот на романскиот комунизам, историчарите воглавно го опишувале неговото погубување како „неоправдано“ и го наведоа како еден од недостатоците на Стефан IV. За време на комунизмот, кнезот бил пофален за неговото справување со „предавниците на земјата“.[124] Обновена во подоцнежни интервали, Арборовата црква е, од 2014 година, една од осумте молдавски цркви на списокот на светско наследство на УНЕСКО.[125]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Constantin Velichi, "Documente inedite de la Ștefan-cel-mare la Ieremia Movilă", in Revista Istorică, Issues 7–9/1934, p. 245
  2. ↑ 2,0 2,1 Николае Јорга, "Cronică", in Revista Istorică, Issues 7–9/1934, стр. 291
  3. ↑ Pâslariuc, pp. 8, 15
  4. ↑ Eșanu, p. 136
  5. ↑ Pahomi, pp. 85, 90; Stoicescu, p. 261
  6. ↑ Eșanu, p. 136. See also Pâslariuc, p. 4
  7. ↑ Stoicescu, pp. 261, 267
  8. ↑ Stoicescu, pp. 266–267
  9. ↑ Eșanu, p. 136; Pahomi, p. 85; Pâslariuc, p. 8
  10. ↑ Pâslariuc, p. 8; Stoicescu, p. 261
  11. ↑ Eșanu, p. 136
  12. ↑ Eșanu, p. 137
  13. ↑ Chelcu & Chelcu, p. 153
  14. ↑ Apetrei, pp. 126, 181–184; Pahomi, p. 85; Stoicescu, p. 261
  15. ↑ Pahomi, pp. 83–85, 102
  16. ↑ Pahomi, p. 86
  17. ↑ Furtună, pp. 168, 170
  18. ↑ Lefter, p. 291
  19. ↑ Maria Magdalena Székely, "«Acești pani au murit în război cu turcii»", in Analele Putnei, Vol. II, Issues 1–2, 2006, p. 33. See also Stoicescu, p. 271
  20. ↑ Pahomi, pp. 90, 94, 96, 97
  21. ↑ Pahomi, p. 95
  22. ↑ Pahomi, pp. 90–91, 94–95, 97, 101, 102; Stoicescu, pp. 261–262, 323, 325, 446. See also Schipor, pp. 220, 222; Vătămanu, pp. 303–305, 309, 315
  23. ↑ Pâslariuc, p. 9
  24. ↑ Vătămanu, pp. 304–306, 308–309, 315–316
  25. ↑ Pâslariuc, pp. 11, 12–13
  26. ↑ Chelcu & Chelcu, p. 153
  27. ↑ Eșanu, pp. 137–138, 140
  28. ↑ Adauge, p. 83; Pâslariuc, pp. 3, 8. See also Pahomi, p. 84
  29. ↑ Pilat, p. 45
  30. ↑ Pilat, p. 45
  31. ↑ Eșanu, p. 138
  32. ↑ Eșanu, p. 138
  33. ↑ Eșanu, pp. 138–139, 141
  34. ↑ Pâslariuc, p. 3
  35. ↑ Pilat, p. 47
  36. ↑ Eșanu, pp. 137, 139, 141
  37. ↑ Eșanu, pp. 136–137, 138
  38. ↑ Pâslariuc, pp. 2–3, 8
  39. ↑ Eșanu, p. 136
  40. ↑ Vătămanu, p. 303
  41. ↑ Eșanu, pp. 136, 138; Pâslariuc, pp. 4–6, 8; Pilat, passim
  42. ↑ Pâslariuc, pp. 4–5; Pilat, passim
  43. ↑ Pilat, passim
  44. ↑ Pâslariuc, pp. 4–7, 8
  45. ↑ Pâslariuc, pp. 12–13
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 Јон Нистор, "La mormântul lui Luca Arbore", in Cultura Poporului, 24 август 1924, стр. 3
  47. ↑ Pâslariuc, pp. 15–16
  48. ↑ Apetrei, p. 180; Pahomi, p. 98
  49. ↑ Apetrei, p. 181; Pahomi, p. 92
  50. ↑ Ștefan Starețu, "Ortodoxia și dinastia sfântă în Balcani în secolele XIV–XV", in Revista STUDIUM, Vol. VIII, Supplement 1/2015, p. 44
  51. ↑ Pahomi, pp. 91–92, 96
  52. ↑ Dan Cernovodeanu, Știința și arta heraldică în România, стр. 170, 378–379. Букурешт: Научна и енциклопедиска издавачка куќа, 1977. OCLC 469825245
  53. ↑ Vătămanu, p. 309
  54. ↑ Lecca, p. 148
  55. ↑ Adauge, pp. 79, 83; Boia, p. 196; Dragnev, p. 57; Lecca, p. 8; Pahomi, pp. 84, 90; Schipor, p. 222; Vătămanu, p. 309
  56. ↑ Chelcu & Chelcu, p. 110
  57. ↑ Pahomi, p. 85
  58. ↑ Stoicescu, p. 261
  59. ↑ Eșanu, p. 140
  60. ↑ Pahomi, p. 102
  61. ↑ Adauge, pp. 80–81; Grămadă, pp. 42–43
  62. ↑ Grămadă, p. 42
  63. ↑ Pahomi, p. 84
  64. ↑ Grămadă, pp. 42–43
  65. ↑ Adauge, pp. 80–83
  66. ↑ Adauge, p. 83
  67. ↑ Dragnev, pp. 57–58; Pahomi, p. 85; Schipor, p. 222; Stoicescu, pp. 261–262
  68. ↑ Schipor, p. 222
  69. ↑ Pahomi, p. 85
  70. ↑ Vătămanu, p. 309
  71. ↑ Dragnev, p. 57
  72. ↑ Dragnev, p. 57
  73. ↑ Lecca, p. 8; Pahomi, p. 94; Schipor, p. 220
  74. ↑ Vătămanu, p. 309
  75. ↑ 75,0 75,1 Eugen Lovinescu, Istoria literaturii române contemporane, стр. 301. Кишинев: Editura Litera, 1998. ISBN 9975740502
  76. ↑ Pahomi, pp. 85, 102; Vătămanu, p. 306
  77. ↑ Pahomi, p. 85; Stoicescu, p. 261
  78. ↑ Schipor, p. 222; Vătămanu, pp. 310, 320
  79. ↑ Grămadă, p. 45
  80. ↑ Pâslariuc, p. 9. See also Lefter, p. 299
  81. ↑ Vătămanu, pp. 310, 320
  82. ↑ Pahomi, p. 85; Schipor, p. 222; Vătămanu, p. 310
  83. ↑ Pahomi, pp. 89–90
  84. ↑ Pahomi, p. 95
  85. ↑ Pahomi, p. 95. See also Stoicescu, p. 261
  86. ↑ Lecca, p. 9
  87. ↑ Schipor, p. 222; Stoicescu, pp. 261–262
  88. ↑ Lecca, p. 8
  89. ↑ Pahomi, pp. 90–92, 96, 102. See also Schipor, pp. 220, 222; Vătămanu, p. 315
  90. ↑ Stoicescu, p. 292
  91. ↑ Lecca, pp. 8–9; Schipor, p. 222
  92. ↑ Pahomi, p. 102
  93. ↑ Vătămanu, p. 305
  94. ↑ Pahomi, pp. 101, 102. See also Vătămanu, p. 305
  95. ↑ Vătămanu, p. 305
  96. ↑ Pahomi, p. 102; Schipor, pp. 220, 222
  97. ↑ Lefter, pp. 291, 293, 296, 299–300
  98. ↑ Schipor, p. 220. See also Pahomi, p. 102
  99. ↑ Pahomi, p. 102; Stoicescu, pp. 261–262
  100. ↑ Pahomi, p. 102
  101. ↑ Mihai-Bogdan Atanasiu, "Marital Strategies of the Cantacuzinos", in Revista Istorică, Vol. XXII, Issues 3–4, 2011, p. 401
  102. ↑ Pahomi, p. 87
  103. ↑ Pahomi, pp. 102–103
  104. ↑ Schipor, pp. 220–221, 227
  105. ↑ Pahomi, pp. 85, 87, 99
  106. ↑ Pahomi, pp. 86–87
  107. ↑ Vătămanu, p. 318
  108. ↑ Furtună, p. 169
  109. ↑ Lecca, p. 9
  110. ↑ Ion Felea, "Bătrînul Arbore și crengile sale", in Magazin Istoric, July 1971, p. 8. See also Lecca, pp. 9–10
  111. ↑ Pâslariuc, p. 8
  112. ↑ Pâslariuc, p. 8
  113. ↑ Dragnev, pp. 56–60
  114. ↑ Dragnev, pp. 57–58
  115. ↑ Dragnev, pp. 57–58. See also Lecca, p. 8; Silvestru, p. 12
  116. ↑ Lecca, pp. 7–8
  117. ↑ Maria Frunză, "Costache Stamati", in Alexandru Dima, Ion C. Chițimia, Paul Cornea, Eugen Todoran (eds.), Istoria literaturii române. II: De la Școala Ardeleană la Junimea, p. 374. Bucharest: Editura Academiei, 1968
  118. ↑ Chițimia, pp. 686, 692; (на романски) Z. Ornea, "Opera literară a lui Hasdeu" Архивирано на 4 ноември 2016 г., in România Literară, Nr. 27/1999
  119. ↑ Chițimia, pp. 686–687
  120. ↑ Chițimia, pp. 686–688
  121. ↑ George Călinescu, "Mihai Eminescu", in Șerban Cioculescu, Ovidiu Papadima, Alexandru Piru (eds.), Istoria literaturii române. III: Epoca marilor clasici, p. 174. Bucharest: Editura Academiei, 1973
  122. ↑ Constantin Paraschivescu, "Vasile Cosma. «Un drum de trandafiri cu spini»", in Teatrul Azi, Issues 3–4/2000, pp. 16, 17; Silvestru, pp. 10–11
  123. ↑ Silvestru, pp. 11–12
  124. ↑ Boia, p. 196
  125. ↑ Periodic Report, Second Cycle. Section II - Churches of Moldavia, UNESCO, 13 октомври 2014

Останати извори[уреди | уреди извор]

  • Mihai Adauge, "Invazia tătarilor în vara anului 1518 și lupta de la Ștefănești. Reconstituire", in Studii de Securitate și Apărare, Issue 2/2012, pp. 70–87.
  • Cristian Nicolae Apetrei, Reședințele boierești din Țara Românească și Moldova în secolele XIV–XVI. Brăila: Editura Istros, 2009. ISBN 978-973-1871-32-5ISBN 978-973-1871-32-5
  • Lucian Boia, History and Myth in Romanian Consciousness. Budapest & New York: Central European University Press, 2001. ISBN 963-9116-96-3ISBN 963-9116-96-3
  • Cătălina Chelcu, Marius Chelcu, "«...din uricul pe care strămoșii lor l-au avut de la bătrânul Ștefan voievod». Întregiri documentare", in Petronel Zahariuc, Silviu Văcaru (eds.), Ștefan cel Mare la cinci secole de la moartea sa, pp. 108–163. Iași: Editura Alfa, 2003. ISBN 973-8278-27-9ISBN 973-8278-27-9
  • Ion C. Chițimia, "B. P. Hasdeu", in Alexandru Dima, Ion C. Chițimia, Paul Cornea, Eugen Todoran (eds.), Istoria literaturii române. II: De la Școala Ardeleană la Junimea, pp. 664–705. Bucharest: Editura Academiei, 1968.
  • Emil Dragnev, "Registrele profeților și apostolilor din tamburul turlei bisericii Sf. Gheorghe din Suceava și contextul artei post-bizantine", in Tyragetia, Vol. IX, Issue 2, 2015, pp. 51–78.
  • Valentina Eșanu, "Luca Arbore în misiuni diplomatice ale lui Ștefan cel Mare", in Akademos, Issue 4/201, pp. 136–141.
  • Alexandru Furtună, "File din istoria satului Hiliuți, raionul Râșcani", in Enciclopedica. Revistă de Istorie a Științei și Studii Enciclopedice, Issues 1–2/2014, pp. 168–171.
  • Ilie Grămadă, "Aspects des relations moldavo-polonaises dans les trois premières décennies du XVI siècle", in Rocznik Lubelski, Vol. 19, 1976, pp. 39–46.
  • Octav-George Lecca, Familii de boieri mari și mici din Moldova. Bucharest: Editura Paideia, 2015. ISBN 978-606-748-093-1ISBN 978-606-748-093-1
  • Lucian-Valeriu Lefter, "Obârșia și continuitatea familiei Ponici", in Ovidiu Cristea, Petronel Zahariuc, Gheorghe Lazăr (eds.), Viam inveniam aut faciam. In honorem Ștefan Andreescu, pp. 289–306. Iași: Alexandru Ioan Cuza University Press, 2012. ISBN 978-973-703-779-4ISBN 978-973-703-779-4
  • Mircea Pahomi, "Biserica Arbore — județul Suceava", in Analele Bucovinei, Vol. VIII, Issue 1, 2001, pp. 83–150.
  • Virgil Pâslariuc, "Marea boierime moldoveană și raporturile ei cu Bogdan al III-lea (1504–1517)", in Ioan Neculce. Buletinul Muzeului de Istorie a Moldovei, Vol. II–III, 1996–1997, pp. 1–18.
  • Liviu Pilat, "'Pretendența' lui Luca Arbore la tronul Moldovei", Analele Putnei, Vol. 9, Issue 2, 2013, pp. 43–50.
  • Vasile I. Schipor, "Cronici parohiale din Bucovina (I)", in Analele Bucovinei, Vol. XIV, Issue 1, 2007, pp. 207–251.
  • Valentin Silvestru, "Trecutul și prezentul dramei istorice românești", in Teatrul, Issue 8/1966, pp. 4–12.
  • N. Stoicescu, Dicționar al marilor dregători din Țara Românească și Moldova. Sec. XIV–XVII. Bucharest: Editura Enciclopedică, 1971. OCLC 822954574OCLC 822954574
  • Adrian Vătămanu, "Logofătul Gavril Trotușan", in Carpica, Vol. X, 1978, pp. 303–322.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Лука_Арборе&oldid=5185527“