Преглед на кодот на Ајдутство

{{другизначења|Ајдуци (појаснување)}}
{{Османлиско-македонски војни и востанија}}
[[Податотека:Катиљ Ѓорѓи.jpg|мини|Ѓорѓи Мијаков попознат како Катиљ Ѓорѓи, Ѓорѓи Мијак, роден е во мариовското село [[Брник]] во 1875 година. За време на османлиското владеење бил познат ајдук во Мариовско. За него била напишана песната „Болен лежи Катиљ Ѓорѓи“, која на времето ја испеал [[Александар Сариевски]].]]
'''Ајдутството''' претставува најстара и најдолготрајна форма на вооружен отпор против турското ропство, кој се појавил во [[16 век]].<ref name="IMN">''Историја на македонскиот народ, книга прва''. НИП Нова Македонија, Скопје, 1969.</ref> Ајдути станувале најчесто смелите луѓе, најчесто селаните. Биле организирани во ајдутски дружини на чело со војвода, арамбаша кој самите го избирале. Своите акции ги почнувале на [[пролет]] (околу [[Ѓурѓовден]]), а на [[есен]] (околу [[Митровден]]) се засолнувале кај своите [[јатаци]]. Како засолниште доста често служеле и манастирите, каде што биле лекувани болните и ранетите ајдути. Ајдутите најчесто оформувале дружини од 20 до 30 луѓе, а во некои случаи броеле и до стотина. Ајдутите најчесто организирале заседи и напаѓале ненадејно. Тие ги напаѓале и ограбувале турските феудални имоти, ги кршеле алатките, ги палеле амбарите. Поголемите ајдутски дружини знаеле да нападнат и во градовите, па така се забележани ајдутски напади во [[Битола]], [[Лерин]], [[Охрид]] и [[Ресен]]. [[Безистен (Битола)|Битолскиот безистен]] бил дури двапати нападнат (еднаш во [[1646]] година, а втор пат во [[1661]] година).<ref name=":0">{{Наведена  книга|title=Македонски историски речник|first=д-р Стојан Киселиновски и  др.|publisher=ИНИ|year=2000|isbn=9989-624-46-1|location=Скопје|pages=17}}</ref>
[[Податотека:Skopje - Karpoš Monument.jpg|лево|мини|Споменик на Петар Карпош, во близина Камениот мост, каде тој бил погубен.]]
Против ајдутство биле организирани потери, а фатените ајдути и [[јатаци]] биле јавно казнувани. Познати се и многу поенергични мерки преземени против ајдутите, но и против нивните јатаци, при што Турските власти палеле и по цели села, како одмазда кон јатаците или нивните роднини. Еден вид на заштита било организирањето на дервенџии и мартолози, како и сеча на шумите кои се наоѓале крај патиштата. Некои од фатените ајдути биле обезглавени, набиени на колец или добивале долгогодишна робија на галии како оковани веслачи. Народните буни и востанијата, скоро секогаш биле потпомогнати од самите ајдути Ајдутството продолжило и се засилило и во наредните векови, кога ајдутите земале учество во многу востанија и народни буни, па затоа и било опеано во многу ајдутски народни песни. Кај нас меѓу најпознатите ајдути е [[Петар Карпош]], предводник на големото народно востание од [[1689]] година на македонскиот народ против Османлиското Царство, познато во историјата како [[Карпошово востание]].<ref>{{Наведена книга|title=Кумановски Крал Карпош|first=проф. д-р Александар Димиќ - Паланчански|publisher=Просвета Куманово|year=1982|isbn=|location=Куманово|pages=}}</ref> Со појавата на организираното ослободително движење и особено со формирањето на [[МРО]] ([[ВМОРО]]) при крајот на 19 век, ајдуството го губи своето поранешно значење, па дури станува и еден вид пречка во развојот на ослободителната борба.<ref name=":0" />

Во своето дело „[[Српски рјечник]]“, [[Вук Караџиќ]] дал автентичен опис на ајдутството. Според него, ајдуците се појавиле како реакција на турската неправда и насилство. Затоа, меѓу ајдуците имало многу чесни луѓе, а на почетокот, веројатно, и некогашните благородници станувале ајдуци. Поретко, луѓето станувале ајдуци и заради одмазда, а некои ајдуци правеле злосторства и кон сопствениот народ. Притоа, ајдутството се засилувало во периодите кога турската власт била понасилна. На почетокот, ајдуците ги ограбувале турските [[Данок|даночници]], но подоцна ги напаѓале [[Трговија|трговците]] и патниците, па дури и ги ограбувале домовите на побогатите луѓе. Често, тие грабале луѓе од домовите, а потоа барале откуп од нивните роднини. На лето, ајдуците живееле во [[Шума|шумите]], а ги посетувале своите јатаци во потрага по храна. Најчесто, ајдуците биле облечени во [[бечви]] од [[чоја]], биле обуени во [[опинци]], а носеле сини или зелени [[долама|долами]] и [[гуна|гунчиња]]. Особено биле препознатливи нивните [[фес]]ови или свилени капи со китка од едната страна, а на градите носеле сребрени токи или сребрени [[пари]]. Најчесто биле вооружени со долга [[пушка]], две кратки пушки и [[нож]].<ref>„Песме о хајдуцима“, во: ''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 141-143.</ref>

==Ајдучки песни==
Ајдучките песни се далеку побројни во споредба со другите циклуси епски народни песни. Во најголем дел, тие биле забележани во [[XIX век]], а некои и во [[XVIII век]]. Тие се многу распространети и популарни, но по уметничката вредност не заостануваат зад другите циклуси. Во ајдучките песни се прикажани непомирливото, енергично и смислено спротивставување на туѓата власт, борбеноста и вербата во конечната победа; тие се одликуваат со жива, здрава и оптимистичка атмосфера, а токму тоа придонело за нивното брзо распространување и за широката популарност. Циклусот ајдучки песни се состои од неколку помали циклуси кои се формирале околу одделни ајдучки дружини или поединечни личности. Најпознати се песните посветени на Старина Новак за кого е формиран најцелосниот циклус ајдучки песни, кој е тематски целосно разработен и вообличен. Во него се опишани бројни ликови од [[16 век]] ([[Старина Новак]], Дели Радивој, детето Груица, Малиот Радоица, Дели Татомир, Стариот Вујадин), кои формираат идеализирана дружина која дејствува во околината на [[Сараево]] и на планината [[Романија (планина)|Романија]]. Исто така, голем е циклусот посветен на [[Бајо Пивљанин]] и неговата дружина од [[17 век]], која дејствувала околу [[Бока Которска]], а третиот голем циклус е поврзан на ајдукот [[Мијат Томиќ]] (кој дејствувал во [[Босна]]), но овој циклус не е целосно вообличен. Во ајдучките песни се опеани сите важни моменти на ајдутството: заминувањето во планината, борбите, заседите, грабежите и [[смрт]]та на главните ликови. Најпознати српски ајдучки песни се: „[[Старина Новак и кнезот Богосав]]“, „[[Старина Новак и Дели-Радивој]]“, „[[Новак и Радивој го продаваат Груица]]“, „[[Груица и Арапот]]“, „[[Стариот Вујадин]]“, „[[Костреш Арамбаша]]“, „[[Малиот Радоица]]“, „[[Зошто Бајо замина во ајдуци]]“, „[[Човек-паша и овчарот Михат]]“, итн.<ref>„Песме о хајдуцима“, во: ''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 141-145.</ref>

==Ајдуството како мотив во народната книжевност==
* „Ѓерзелез Алија“ ([[Српскохрватски јазик|српскохрватски]]: ''Đerzelez Alija'') — босанска [[Епска народна поезија|епска]] песна.<ref>''Muslimanske junačke pjesme''. Sarajevo: Stvarnost, 1969, стр. 44-46.</ref>
* „[[Старина Новак и Дели-Радивој|Старина Новак и дели-Радивој]]“ ([[српски]]: ''Старина Новак и дели-Радивоје'') — српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Junačke narodne pesme''. Beograd: Rad, 1959, стр. 105-108.</ref> <ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 9-13.</ref> <ref>Војислав Ђурић, ''Антологија српских народних јуначких песама''. Београд: Српска књижевна задруга, 2012, стр. 316-319.</ref>
* „[[Старина Новак и кнезот Богосав]]“ (српски: ''Старина Новак и кнез Богосав'') — српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Junačke narodne pesme''. Beograd: Rad, 1959, стр. 102-104.</ref> <ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 5-8.</ref> <ref>Војислав Ђурић, ''Антологија српских народних јуначких песама''. Београд: Српска књижевна задруга, 2012, стр. 307-309.</ref>
* „[[Новак и Радивој го продаваат Груица]]“ ([[српски]]: ''Новак и Радивоје продају Грујицу'') — српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 14-20.</ref> <ref>Војислав Ђурић, ''Антологија српских народних јуначких песама''. Београд: Српска књижевна задруга, 2012, стр. 310-315.</ref>
* „[[Груица и Арапот]]“ ([[српски]]: ''Грујица и Арапин'') — српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 21-24.</ref>
* „[[Груица и пашата од Загорје]]“ ([[српски]]: ''Грујица и паша са Загорја'') — српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 25-30.</ref> <ref>Војислав Ђурић, ''Антологија српских народних јуначких песама''. Београд: Српска књижевна задруга, 2012, стр. 320-325.</ref>
* „[[Женидбата на Груица Новаковиќ]]“ ([[српски]]: ''Женидба Грујице Новаковића'') - српска епска (ајдучка) песна.<ref>''Хајдуци''. Београд: Народна књига, 1965, стр. 31-43.</ref>
* „Миховил Томиќ и Тешњанин Алија“ ([[Српскохрватски јазик|српскохрватски]]: ''Mihovil Tomić i Tešnjanin Alija'') — босанска [[Епска народна поезија|епска]] песна.<ref>''Muslimanske junačke pjesme''. Sarajevo: Stvarnost, 1969, стр. 619-636.</ref>

==Ајдутството како тема во уметноста==
* „Ајдучка песна“ — песна на [[Никола Јонков Вапцаров]] од 1929 година.<ref>Никола Ј. Вапцаров, ''Песни''. Скопје: Македонска книга, Мисла и Култура, 1988, стр. 42.</ref>
* „Ајдукот Хризиќ“ — песна на [[Пушкин]] од 1834 година.<ref>A. S.  Puškin, ''Lirika''. Rad, Beograd, 1979, стр. 260-261.</ref>

== Извори ==
<references/>

[[Категорија:Ајдуци| ]]
[[Категорија:Турцизми]]