Правото на Европската Унија(во историјата познато како Правото на Европската заедница) е тело на договори, закони и судски пресуди кои функционираат паралелно со правниот систем на секоја земја-членка на Европската Унија.

Примарниот извор на законодавството на ЕУ се нејзините договори. Овие договори и даваат моќ на ЕУ да поставува широко политички цели и да формираа иснтитуции кои, меѓу другото, усвојуваат закони за остваравање на тие цели. Законодавните акти на ЕУ имаат две форми: регулативи и директиви. Регулативите добиваат правно значење во сите земји-членки тогаш кога ќе стапат на сила, без обврска за спроведување на какви било мерки со цел автоматски да се избегнат конфликтните домашни одредби. Директивите бараат секоја земја-членка да постигне одредени резултати допуштајќи им право сами да го изберат начинот за тоа како да ги постигнат резултатите. Деталите за тоа како тие се спроведуваат им се препуштаат на земјите-членки. Законодавството на ЕУ произлегува од одлуките донесени на ниво на ЕУ, иако во голема мера тоа се случува и на национално ниво. Според тоа, принципот на еднаквост е централна тема во донесувањето на сите одлуки од страна на Европскиот суд на правда кој има за цел да обезбеди примената и интерпретацијата на законодавството на ЕУ да не се разликува меѓу земјите-членки.

Историја и развој

Развојот на правото на Европската заедница е во голема мера моделирано од страна на Европскиот суд на правда (ЕСП). Всушност, во пресвртниот случај на Ван Генд ен Лос во 1963 година, Европскиот суд на правда пресуди дека Европската заедница, преку волјата на земјите-членки изразена во Договорот од Рим, „претставува нов правен поредок на меѓународното право со кој земјите-членки ги ограничуваат своите суверени права, секако, во рамките на одредени полиња.“ Разликата помеѓу правото на Европската заедница (ЕЗ) и правото на Европската Унија (ЕУ) се заснова врз структурниот договор на Европската Унија. Европската заедница претставува еден од „трите столба“ на Европската Унија и се занимава со социјалните и економските телеми на единствениот пазар. Вториот и третиот столб беа создадени со Договорот за Европската Унија (Мастришкиот договор) што доведе и до појава на Заедничката политика за безбедност, одбрана и внатрешна безбедност. Процесот на донесување одлуки во вториот и третиот столб не е предмет на мнозинско гласање во моментов. Со Мастришкиот договор, се создаде и третиот столб наменет за правда и внатрешни работи. Следствено на тоа, со Амстердамскиот договор, областите како нелегална имиграција, визи, азил и судска соработка беа префрлени во Европската заедница (првиот столб). Сега, третиот столб е полицијата и судската соработка во областа на кривичните прашања. Правдата и внатрешните работи, сега се однесуваат и на областите кои се пренесени на ЕЗ и на третиот столб. Некои начела како што се супсидијарност, пропорционалност, принципот на пренесување и принципот на правна сигурност станаа познати во развојот на правото на Европската Унија. Научниците, како што е Кетрин Бернанд, тврдат дека четирите слободи го формираат материјалното право на ЕУ: слободно движење на добра, услуги, капитал и труд во рамките на внатрешниот пазар на ЕУ.

Извори на правото

Договори

Примарното законодавтсво, односно договорите, се всушност уставното право на Европската Унија. Нив ги создаваат Владите на сите земји-членки на ЕУ преку конзенсус. Тие ги утврдуваат основните политики на Унијата воспоставувајќи ја нејзнината институционална структура, законодавни постапки и моќ. Договорите кои го сочинуваат примарното законодавство се:

Договорот на ЕЗЈЧ од 1951 годнна (Договорот од Париз)

Договорот на ЕЕЗ од 1957 година (Договорот од Рим, Договор за функционирање на Европската Унија)

Договорот за Евроатом од 1957 година (Договорот од Рим)

Договорот за спојување од 1965 година

Актите за пристапување на Обединетото кралство, Ирска и Данска (1972)

Буџетскиот договор од 1970 година

Буџетскиот договор од 1975 година

Актот за пристапување на Грција (1979)

Актите за пристапување на Шпанија и Португалија (1985)

Единствениот европски акт од 1986 година

Мастришкиот договор од 1992 година (Договорот за Европската Унија)

Актите за пристапување на Австрија, Њведска и Финска (1994)

Договорот од Амстердам од 1997 година

Договорот од Ница од 2001 година

Договорот за пристапување од 2003 година

Договорот за пристапување од 2005 година

Лисабонскиот договор од 2007 година

Многубројните дополнувања и протоколи на овие договори, исто така, се сметаат за извор на примарното законодавство.

Законодавство

Договорите овозможуваат усвојување на законодавството и другите правни акти со цел да и се овозможи на ЕУ да ги оствари целите утврдени во договорите. Сепак, договорите немаат основано ниту едно тело како законодавно тело иако законодавната власт се проширува низ институциите на Европската Унија каде главните глумци се: Советот на Европската Унија (или Советот на министри), Европскиот парламент и Европската комисија. Релативната моќ на одредена институција во законодавниот процес зависи од употребената законодавна постапка која пак и самата зависи од политиката на областа за која се однесува предложеното законодавство . Во некои области, тие учествуваат подеднакво во создавањето на правото на ЕУ, а во други пак системот е доминиран од страна на Советот. Договорите на Европската Унија утврдуваат на кои постапки подлежат соодветни области.Целото законодавство на ЕУ мора да се заснова на конкретен член од договорот, наведен како негова правна основа. Законодавството на Унијата се дели на: директиви и регулативи. Директивите ги поставуваат целите (понекогаш прилично прецизно), но нивното спроведување им се препушта на земјите-членки на ЕУ. Регулативите директно се применуваат во земјите-членки и стапуваат на сила без потреба за спроведување на мерките. Другите правни акти вклучуваат ,исто така, и одлуки, препораки и мислења.

Одлуки на судот

Европскиот суд на правда веќе долго време игра клучна одлука во развојот на правото на ЕУ, главно преку изразувањето на правните принципи како што се директен ефект и супремација (превласт, надмоќ). Тој, исто така, има надлежност во решавањето на различните специфични прашања кои произлегуваат од договорите. Особено член 220 каде ЕЗ го назначува Европскиот суд за правда (и Првостепениот суд), да обезбеди „толкување и примена на договорот“, одредба штосудот ја искористи за да ја прошири својата моќ. Со Мастришкиот договор, судот се овластува и да наметне парични казни на земјите-членки кои не го почитуваат тоа. Судот го потпомага обликувањето на правото на ЕУ и затоа често неговиот пристап е опишан како целосен и телеологичен. Правото на судот, заедно со правото на судовите на секоја земја-членка, воспостави и одреди еден куп начела на правото на Европската Унија, кои ги обврзуваат институциите на ЕУ, како и земјите-членки, вклучувајќи ги директниот ефект, супремацијата на Европската Унија врз земјите-членки и државната одговорност за оштета.

Според Договорот, судот се состои од по еден судија од секоја земја-членка, па според тоа од 2007 година, судот е составен од 27 судии. Судиите се избираат „со заедничка согласност на Владите на земјите-членки“ за (обновлив) период од шест години. Работата на судот е потпомогната од страна на осум општи адвокати. Судот обично заседава со тројца или петтмина судии, но во некои особено важни случаи со судот заседава и еден судија како голем судски совет од 13 судии.

Општиот суд (порано наречен Првостепен суд) беше основан врз основа на Единствениот европски акт во 1988 година, пред Лисабонскиот договор да стапи на сила. Првобитно, тој беше приврзан за Европскиот суд на правда во чиј склоп играл помошна улога. Со Договорот од Ница, тој се стекнал со поголема независнот и сопствено право. Правото на Општиот суд вклучува директни дејствувања од страна на правни или физички лица против институции на Заедницата за нивните дела (или неуспехот да се дејствува), дејствување од страна на земјите-членки против Заедницата и дејствувања поврзани со трговските марки на Заедницата.

Според Договорот, Судот се состои од по еден судија од секоја земја-членка, па според тоа од 2007 година, судот се состои од 27 судии. Судиите се избираат „со заедничка согласност на Владите на земјите-членки“ за (обновлив) период од шест години. Работата на Судот е потпомогната од страна на осум општи адвокати. Судот обично заседава со тројца или петтмина судии, но во некои особено важни случаи со судот заседава и еден судија како голем судски совет од 13 судии.

Правни начела

Супремација (надмоќ, превласт)

Европскиот суд на правда повеќепати пресуди дека правото на ЕЗ (Европската заедница – првиот столб) е супериорно во однос на националното право на земјите-членки. Кога се појавува конфликт помеѓу правото на ЕЗ и правото на една земја-членка , во преден план е правото на ЕЗ така што правото на земјата-членка може да не се применува. Оваа доктрина, позната како супремација на правото на ЕЗ, се појавува од Европскиот суд на правда во случајот на Коста в Енел (Costa v ENEL.). Г-дин Коста бил државјанин на Италија кој се спротивставувал на национализирањето на италијанската енергетска компанија ЕНЕЛ (ENEL) бидејќи тој имал акции во неа. Тој одбил да ги плати неговите сметки за струја во знак на протест и тврдел дека национализирањето го повредува правото на ЕЗ и го изобличува нејзиниот пазар. Италијанската влада сметала дека тоа не било проблем за кој еден поединец би можел да се жали, откако за тоа било донесена одлука во склоп на националното право. Судот пресудил во корист на Владата бидејќи соодветниот договор владее на неизобличен пазар што е еден од фактите за кои Комисијата може да ја оспори италијанската влада. Како поединец, г-дин Коста немал углед за да ја оспори одлуката бидејќи одредбата на тој договор немала директен ефект. Но, тој имал можност да го сврти вниманието на правото на ЕЗ кон националната власт со помош на судска постапка пред судовите на неговата земја-членка. Сепак, Европскиот суд на правда не се сложил со италијанската влада. Тој пресудил дека правото на ЕЗ би немало ефект доколку г-дин Коста не би можел да го оспори националното право врз основа на неговата наводна неусогласеност со правото на ЕЗ. Од сето ова, може да се заклучи дека правото кое произлегува од Договорот, кој е независен извор на правото, поради неговата специјана и оригинална природа, не би можело да биде преоптоварено со домашни законски одредби, иако врамени, без лишување на неговиот карактер како право на Заедницата и без правната основа на самата Заедницата да се доведе во прашање. Сеак, иако правото на Заедницата е прифатено во преден план во однос на националното право, не сите земји-членки ја споделуваат анализата на европските институции за тоа зошто националното право има поголем ефект при појава на конфликт. Највисоките судови на многу земји се изјаснија дека правото на Заедницата има предност доколку тоа ги почитува основните уставни начела на земјите-членки, крајната пресуда на било која земја-членка (поточно, судот на таа земја-членка) отколку на институциите на Европската Унија. Ова ја одразува идејата дека земјите-членки остануваат „Господар на Договорите“ како и основа за ефект на правото на ЕЗ. Во други случаи, предноста на правото на Заедницата се внесува во нивните устави. На пример, Уставот на Ирска содржи клаузула според која, „Ниту една одредба од овој Устав не ги поништува донесените закони, акти или мерки усвоени од страна на државата кои се нужни за обврските од членството во Европската Унија или Заедницата ...“ Сепак, разликата во позициите остана само на академско ниво. Почнувајќи од сега,ниту една земја-членка нема оспорено важност на каков било правен акт на Европската Унија со какви било средства кои се однесуваат на Европскиот суд на правда. Германското законодавство дури и ја прифати пресудата на Европскиот суд на правда во случајот на Тања Краил, која настана поради одредба во германскиот устав со која им се забранува на жените доброволна служба во вооружените сили. Сепак, подоцна Уставот беше изменет, а жените добродојдени за каква било позиција во вооружените сили.

Директен ефект

Правото на ЕУ опфаќа широк спектар кој може да се спореди со оној на правните системи на самите земји-членки. Се смета дека и одредбите од Договорите и регуалативите на ЕУ имаат хоризонтално „директен ефект“. Тоа значи дека граѓаните можат да се потпрат на правата кои им се доделени (и обврските кои произлегуваат од нив). На пример, една стјуардеса може да ја тужи авиокомпанијата во која работи поради сексуална дискриминација. Другиот главен правен инструмент на ЕУ, „директивите“ имаат директен ефект, но само „вертикално“. Граѓаните не можат да се тужат едни со други врз основа на директивата на ЕУ, бидејќи тоа се однесува на земјите-членки. Директивите им овозможуваат некаков избор на земјите-членки во начинот на кој тие ја пренесуваат директивата во националното право - обично тоа се прави со донесување еден или повеќе законодавни акти како што се: Акт на Парламентот или законски иснтрумент во Обединетото кралство. Откако тоа ќе се случи, граѓаните можат да се потпрат на правото кое се спроведува. Тие можат да ја тужат само Владата и тоа „вертикално“ за неправилно спроведување на директивата. Еден таков пример е Директивата за обврска кон производите што ги прават компаниите одговорни за опасни и неисправни производи кои можат да им наштетат на потрошувачите.

Основни права

Договорите на ЕУ, првенствено, не вклучуваат упатување за основните човекови права. Во 1964 година, Европскиот суд на правда пресуди во корист на Коста в Енел каде судот одлучи дека правото на Заедницата треба да биде во преден план во однос на националното право. Тоа значи дека националната власт не може да избега од она за што се согласила на европско ниво со донесувањето на спротивставени домашни мерки, но,исто така, тоа значело дека законодавецот ЕЕЗ непречено може да донесува закони врз основа на ограничувањата наметнети од страна на одредбите за основните права содржани во Уставот на секоја земја-членка. Ова претставуваше сериозен проблем во 1970 година со случајот на Германското трговско друштво Handelsgesellschaft кога Германскиот суд пресуди дека еден дел од законодавството на ЕУ го повредува основното германско право. По барање на Германскиот суд, Европскиот суд на правда пресуди дека примената на правото на Заедницата не може да зависи од неговата усогласеност со националните устави, што е случај со основните права како „составен дел од правото на Европската заедница“ и дека неусогласеноста на основното право би можело да ја формира основата за успешен предизвик на Европското право. На тој начин, со пресудата на Европскиот суд на правда за германското трговско друштво Handelsgesellschaft, всушност се создаде доктрина на непишани правила кои ги ограничуваат институциите на Заедницата. Само во 1999 година, Европскиот совет формално започна изработка на кодифициран каталог на основните права на ЕУ во време кога правото за основни права на судовите беше одобрено од страна на институциите како и вметнато во Мастришкиот договор. Повелбата за основни човекови права на Европската Унија сега штити одредени политилки, социјални и економси права за граѓаните и жителите на Европската Унија. Таа беше изработена и јавно објавена во 2000 година, но нејзиниот правен статус тогаш беше несигурен и затоа немаше целосен правен ефект пред Лисабонскиот договор да стапи на сила на 1 декември 2009 годона. Во 2007 година, беше создадена Агенцијата за основни човекови права со ревидирањето на мандатот на постојнот мониторинг центар. Според повелбата, Европската Унија (ЕУ) може доследно да дејствува и да донесува закони во нејзините рамки, а судовите на ЕУ ќе го соборат законодавството на ЕУ што го прекршува тоа право. Повелбата важи само за земјите-членки во моментот кога тие го спроведуваат правото на ЕУ и не ги прошируваат надлежностите на ЕУ надвор од даденото во договорите.

Социјална повелба

Според член 8 од Договорот за функционирање на Европската Унија, Социјалната повелба на Европската Унија се однесува на делот од Договорот кој се справува со третманот на мажот и жената како и регулирање на работното време според Директивата за работно време. Еден пример за анти-дискриминаторско законодавство е Директивата 2006/54/ЕЗ „за спроведување на нечалото за еднакви можности и еднаков пристап на мажите и жените во областа на вработувањето и професијата“. Обединетото кралство си обезбеди исклучок од Социјалната повелба како и многуте членови на Владата на Џон Мајор кои биле против проширување на надлежностите на ЕУ во социјалните области. Проблемот водеше до политика на разделување па затоа постоеше и закана за поделба на Кабинетот. Со доаѓањето на Лабуристичката партија на власт во 1997 година на општите избори, овој исклучок бил веднаш укинат.

Четирите слободи

Јадрото на економската и социјална политика на Европската Унија ја опфаќа и идејата за четирите слободи - слободно движење на добра, капитал, услуги и работна сила. Понекогаш, кон овие четири слободи се приклучува и слободното право на основање, па затоа уште се познати и како петте слободи каде разликата е ништо друго туку називот т.е. сите се однесуваат на истите области од материјалното право.

Движење на добра

Одредбите кои се однесуваат на слободното движење на добра се наоѓаат уште во првото поглавје од Договорот на европската заедница. Во периодот помеѓу двете светски војни и доаѓањето на Големата депресија, Владите во целиот свет применија жестоки политики на национален протекционизам. Појавата на царина и царински давачки за увоз, а понекогаш и за извоз на добра, се смета за причина на падот на трговијата, а оттука и за застојот на економскиот раст и развој. Економистите, како Адам Смит и Давид Рикардо, уште одамна кажаа дека богатството на народите би можело да се засили само преку долгорочно намалување и укинување на бариерите и трошоците на меѓународната трговија. Укинувањето на сите овие бариери е во функција на одредбите на Договорот. Според член 28 од Договорот на ЕЗ: „Квантитавните ограничувања на увозот и сите мерки кои имаат еднаков ефект се забранети во рамките на земјите-членки“. Член 29 го наведува истото и за извозот. Но, важно е да се напомене дека забраната важи само за земјите-членки на Европската заедница. Една од основните обрвски на институциите е да ја надгледува трговската политика на трети лица т.е. други земји како што се Америка или пак Кина. На пример, во второто поглавје на ЕЗ, член 34(1), се регулира контроверзната Заедничка земјоделска политика која дозволува „задолжителна координација на националните пазарни организации“ со заедничка европска организација. Втора работа што треба да се напомене е дека член 30 утврдува исклучоци од забраната за слободно движење на добра.

Член 30: „Одредбите од член 28 и 29 не ги исклучуваат забраните или ограничувањата врз увозот, извозот или добрата во транзит поради јавниот морал, јавната политика и јавната безбедност; заштитата на здравјето и животот на човекот, животните и растенијата; заштитата на националните богатства со уметничка, историска и археолошка вредност; или пак заштитата на индустриската и трговска сопственост. Сепак, овие забрани или ограничувања не претставуваат средства за неоснована дискриминација или пак прикриено ограничување на трговијата меѓу земјите-членки.“ Според тоа, Владите на земјите-членки сè уште можат да ги оправдаат некои одредени трговски бариери кога јавниот морал, политиката, безбедноста, здравјето, културата или индустриската и трговската сопственост претставува закана за целосно укинување. Еден неодамнешен пример за тоа е кога Франција постави бариери за увоз на британско говедско месо за време на кравјото лудило во Обединетото кралство.

Движење на работна сила

Движење на капитал

Основање и услуги

Закон за конкурентност

Бидејќи целта на Договорот од Рим беше да се создаде единствен заеднички пазар, а Единствениот европски акт да создаде внатрешен пазар, од пресудно прашање беше да се осигура дека корпорациите кои ја злоупотребуваат својата пазарна моќ нема да ги уништат напорите на властите за остварување на тие цели. Оттука, некои одредби од Договорот осигуруваат преовладување на слободната конкурентност, а не картели и монополи кои го поделуваат пазарот и ги одредуваат цените.Законот за конкурентност во Европската Унија во голема мера е сличен и инспириран од американскиот закон за против монопол (на цените).

Заговор и картели

Член 81 (1) од Договорот на Европската заедница забранува: „какви било спогодби меѓу претпријатија, одлуки донесени од здруженија на претпријатија и договорена практика која може да влијае врз трговијата меѓу земјите-членки и кои имаат за цел спречување, ограничување или нарушување на конкурентноста во рамките на заедничкиот пазар.“ Договорите, одлуките и договорените практики познати како „заговор“ автоматски се сметаат за неважечки според член 81 (2). Сепак, член 82 (3) содржи исклучоци за заговор кој би бил економска придобивка. „Сепак, придобивките од став 1 може да не се спроведат во случај на: (I) каков било договор или категорија на договори меѓу претпријатија; (II) каква било одлука или категорија на одлуки од страна на здруженија на компании; (III) каква било договорена практика или категорија на одредени практики кои би придонеле за подобрување на производството или дистрибуција на добрата или пак за промовирање технички и економски напредок, притоа овозможувајќи им на потрошувачите добар дел од добиената корист (а) без да се наметнуваат ограничувања на засегнатите претпријатија кои не се неопходни за постигнување на овие цели, (б) недопуштајќи им на таквите претпријатија да можат да ја отстранат конкурентноста во однос на значител дел на производите. Поимот „претпријатие“ во суштина се однесува на трговска дејност, но, исто така и на секој економски субјект што се занимава со трговија.

Доминантност и монопол

Член 82 од Договорот на ЕЗ ја забранува злоупотребата на големите корпорации кои доминираат на пазарот. „Секоја злоупотреба на било кое претпријатие со доминантна позиција во рамките на заедничкиот пазар или негов сиштински дел ќе се сноси со забрана за учество на заедничкиот пазар доколку тоа може да влијае врз трговијата меѓу земјите-членки. Оваа одредба е појаснета со употреба на некои специфични категории на однесување кои се сметаат за „навредливи“. „Таквата злоупотреба честопати се состои од: (а) директно или индиректно наметнување на нефер откупни или продажни цени или пак други нефер трговски услови; (б) ограничување на производството, пазарот и техничкиот развој на штета на потрошувачите; (в) примена на различни услови за исти зделки но со други трговски субјкети, со што се ставаат во понеповолна конкурентна позиција; (г) условување заклучокот од договорите да подлежи на прифаќање дополнителни обрски од другите договорни страни кои по својата природа или според трговските обичаи не се поврзани со предметот на таквите договори.

Спојување и присоединување

Според член 82 од Договорот на ЕЗ, Европската комисија не само што има можност да го регулира однесувањето на големите фирми кои ја злоупотребуваат својата доминантна позиција и моќ на пазарот, туку и можноста на овие фирми да добијат позиција во рамките на пазарната структура која им овозможува да се однесуваат грубо. Регулативата 139/2004 се справува со спојувањето кое има „европска димензија“ и наведува постапка каде целата „концетрација“ (т.е. спојувања, присоединувања, преземања) меѓу претпријатијата подлежи на дозвола од Европската комисија.

Регулатива на јавниот сектор

Индустриите на јавниот сектор односно индустриите кои овозможуваат јавна услуга се вклучени во законот за конкурентност на многу сличен начин како и приватните претпријатија. Член 86 и 87 од законот на Европската заедница ја исклучуваат одредбата на услужниот сектор за загарантирано остварување. Затоа, многу индустрии како што се железницата, телекомуникациите, електричната енергија, гасот, водата и медиумите имаат свој независен регулаторен сектор. Овие владини агенции имаат за цел да ги осигураат приватните добавувачи дека обврските од одредена јавна услуга ги извршуваат во согласност со целите на јавната благосостојба.

Кривично право

Во 2006 година, токсичен отпад од европски брод се прелеа на Брегот на слоновата коска што ја поттикна Комисијата да го разгледа законодавството за токсичен отпад.Комесарот за животна средина Ставрос Димас изјави дека „таков високо токсичен отпад никогаш не требало да ја напушти Европската Унија.“ Затоа, комесарот за правда, слобода и безбедност Франко Фратини, заедно со Димас, предложија воведување кривична казна за извршување „еколошко-кривични дела“. Во 2005 година, судот на правда го оспори неговото право да го стори тоа што резултираше со победа на Комисијата. Оваа пресуда претставува преседан за Комисијата на меѓународно ниво што може да се озакони во кривичното право - нешто што никогаш не се случило без претходно да е наведено во оговорите. Досега, единствената таква употреба била Директивата за правата на интелектуална сопственост. Во Европскиот парламент беа поднесени предлози против воведување на тој закон врз основа на тоа дека кривичното право не треба да е во надлежност на ЕУ што беше одбиено на гласање. Сепак, во октомври 2007 година, судот на правда пресуди дека Комисијата не предлега какви треба да бидат кривичните санкции, туку само дека е потребно да се изречат.

↑ Treaty on European Union art 2
↑ „Living in the EU“. European Union. 5 July 2016.

[1] Treaty on European Union art 2

[2] „Living in the EU“. European Union. 5 July 2016.

[1]

[2]