Украинска граматика

Украински јазик Українська мова
Кобзар, Тарас Шевченко
Историја Стандардизација Азбука Драгомановка Фонетика и фонологија Граматика Литература Дијалекти Транслитерација Македонска транскрипција

Украинската граматика е поим со кој се опфаќаат правописните, морфолошките, синтаксните и семантичките правила и прописи на украинскиот јазик. Украинскиот јазик е синтетички јазик, и граматиката на украинскиот јазик е слична со граматиките на останатите словенски јазици. Украинските именки (іменники), како и придавките, имаат род, број и 7 падежи. Украинските глаголи (дієслова) имаат два глаголски вида, 3 времиња и два залога.

Граматичка терминологија

Јазик
Украински	Македонски
іме́нник	именка
прикме́тник	придавка
дієсло́во	глагол
числі́вник	бројчана
займе́нник	заменка
прислі́вник	прилог
ча́стка	честичка
прийме́нник	предлог
сполу́чник	сврзник
ви́гук	интерикција
називни́й	номинатив
родови́й	генетив
дава́льний	датив
знахі́дний	акузатив
ору́дний	инструментал
місце́вий	локатив
кли́чний	вокатив
однина́	еднина
множина́	множина
чолові́чий	машки
жіно́чий	женски
сере́дній	среден
тепе́рішній	сегашно
мину́лий	минато
давномину́лий	плуперфектно
майбу́тній	идно

Морфологија

Именки

Украинските именки и маат 7 падежи (відмінки): номинатив (називний), генитив (родовий), датив (давальний), акузатив (знахідний), инструментал (орудний), локатив (місцевий) и вокатив (кличний). Покрај тоа, именките имаат број (еднина и множина) и род (машки, женски и среден род). Родот, бројот и падежите се присутни и кај заменките, придавките и првите два броја.

Украинскиот јазик има 4 деклинациски вида. Првата деклинација се користи за повеќето именки од женски род. Втората деклинација се користи за повеќето именки од машки и среден род. Третата деклинација се користи за именки од женски род кои завршуваат на ь или на задновенечни гласови. Четвртата деклинација се користи за именки од среден род кои завршуваат на я/а.

Повеќето од деклинациите имаат по 3 различни подгрупи: тврда, мешана и мека. Меката подгрупа содржи именки чии корени завршуваат на мек глас. Мешанат подгрупа опфаќа именки чии корени завршуваат на задновенечна согласка или понекогаш 'р'. Тврдата подгрупа ги опфаќа сите останати именки.

Ако наставките за именките од тврдата подгрупа се земат за основа, тогаш следните правила може да се користат за да се изведат мешаните или меки наставки:

• мешана подгрупа
  1. ако 'о' е проследена од задновенечна се менува во 'е'
  2. ако 'и' е проследена од задновенечна се менува во 'і'
• мека подгрупа: кога и да било мек глас или полусамогласка стапува во контакт со самогласка од наставката, следниве промени настануваа (ова се правописни правила):
  1. ьа и йа станува я
  2. ьо станува е
  3. йе станува є
  4. ьи станува і
  5. йи станува ї
  6. ьу и йу станува ю
  7. ьі станува і
  8. йі станува ї

Именките кои завршуваат на согласка се бележани во подолните табело со -0- (т.е. без наставка).

Прва деклинација

Оваа деклинација опфаќа именки кои завршуваат на 'а' или 'я'. Во оваа група воглавно се именки од женски род, но некои од нив се и од машки род, особено професии. Во такви случаи, множината се прави со -ів. Именките кои се однесуваат за луѓе исто така може да ја земат оваа наставка.

прва деклинација: именки од женски род

	еднина
	тврди	мешани	меки (ь)	Soft (й)
номинатив	-а	-а	-я	-я
генитив	-и	-і	-і	-ї
датив (1)	-і	-і	-і	-ї
акузатив	-у	-у	-ю	-ю
инструментал	-ою	-ею	-ею	-єю
локатив (1)	-і	-і	-і	-ї
вокатив	-о	-е	-е	-є
	множина
	тврди	мешани	меки (ь)	меки (й)
номинатив	-и	-і	-і	-ї
генитив (2)	-0-	-0-	-ь	-й
датив	-ам	-ам	-ям	-ям
акузатив (3)	-и / -0-	-і / -0-	-і / -ь	-ї / -й
инструментал	-ами	-ами	-ями	-ями
локатив	-ах	-ах	-ях	-ях
вокатив	-и	-і	-і	-ї

• (1) венечна согласка подлегнува на соодветна секундарна промена
• (2) ако две или повеќе согласки се оставени на крајот од зборот, тогаш самогласка може да се вметне
• (3) генитивот се користи за живи именки, а неживите именки ја земаат номинативната форма

Втора деклинација

Втората деклинација содржи именки од машки и среден род.

Именки од машки род: оваа група е составена од именки кои завршуваат на согласка, мек знак, ь, или й. Именките од машки род кои завршуваат на 'р' може да бидат дел од која било од трите подгрупи: тврди, меки и мешани. Нема начин да се одреди според номинативот во која група припаѓаат овие именки.

втора деклинација: машки род

	еднина
	тврди	мешани	меки (ь)	меки (й)
номинатив	-0-	-0-	-ь / -0- (1)	-й
генитиц (2)	-а / -у	-а / -у	-я / -ю	-я / -ю
датив (3)	-ові / -у	-еві / -у	-еві / -ю	-єві / -ю
акузатив (4)	-0- / -а	-0- / -а	-ь / -я	-й / -я
инструментал	-ом	-ем	-ем	-єм
локатив (5)	-ові / -і / -у	-еві / -і	-еві / -і	-єві / -ї
вокатив (6)	-у / -е	-е / -у	-ю	-ю
	множина
	тврди	мешани	меки (ь)	меки (й)
номинатив	-и	-і	-і	-ї
генитив	-ів	-ів	-ів / -ей (7)	-їв
датив	-ам	-ам	-ям	-ям
акузатив (8)	-и / -ів	-і / -ів	-і / -ів	-ї / -їв
инструментал	-ами	-ами	-ями	-ями
локатив	-ах	-ах	-ях	-ях
вокатив	-и	-і	-і	-ї

Белешки:

• (1) само со наставки за меки именки на 'р'.
• (2) наставките се користат во зависност од природата на именките. Следниве правила се дадени во „Украинскиот правопис“:
  • Користи наставка -а со
    1. имиња на професии, сопствени имиња
    2. имиња на растенија и животни
    3. имиња на предмети
    4. имиња на населби и географски поими
    5. мерки
    6. машини
    7. зборови од странско потекло, кои се користат за конкретни предмети или геометриски делови
  • Користи наставка -у со
    1. хемиски елементи, материјали
    2. збирни именки
    3. згради и нивни делови
    4. организации и нивните места
    5. природни појави
    6. чувства
    7. процси, состојби, феномени на социјалниот живот
    8. имиња од странско потекло кои означуваат физички и хемиски процеси
    9. игри и танци
• (3) наставака -ові е препорачана
• (4) акузативот за живи именки е ист со генитивот; за неживи именки, ист е со номинативот
• (5) за да се избегне палатализација, коренот зема наставка -у. Останатите форми се прифатливи. Именкуте кои имаат наставка -і се менуваат според првата палатализација
• (6) ако се користи наставката -е, тогаш има прва палатализација. Но тоа може да се избегне со употреба на наставка -о
• (7) втората наставка е за мала група именки
• (8) генитивот се користи со живи предмети, додека неживите предмети го земаат номинативот

Именки од среден род Во оваа група се именките од среден род кои завршуваат на 'о', 'е' и тие на 'я', кои им претходат двојни согласки, апостроф или две согласки.

втора деклинација: среден род

	еднина
	тврди	мешани	меки	меки (*ĭjе)
номинатив	-о	-е	-е	-я
генитив	-а	-а	-я	-я
датив	-у	-у	-ю	-ю
акузатив	-о	-е	-е	-я
инструментал	-ом	-ем	-ем	-ям
локатив (1)	-і	-і	-і	-і
вокатив	-о	-е	-е	-я
	множина
	тврди	мешани	меки	меки (*ĭjе)
номинатив	-а	-а	-я	-я
генитив	-0-	-0-	-ь	-ь / -0- (2)
датив	-ам	-ам	-ям	-ям
акузатив	-а	-а	-я	-я
инструментал	-ами	-ами	-ями	-ями
локатив	-ах	-ах	-ях	-ях
вокатив	-а	-а	-я	-я

• (1) ако е потребно, се одвива и втората палатализација, освен за именките на *ĭjе.
• (2) двојните согласки се направени единечни ако се користи 'ь'. Ако задновенечните е на крај, тогаш не се користи 'ь', туку единечна согласка. За лабијалните се користи -'їв. Едносложните именки имаат наставка -ів. Ако две или повеќе согласки се на крај од зборот, тогаш може да се вметне самогласка.

Трета деклинација

Во оваа група се именки од женски род кои завршуваат на согласка. Оваа деклинација има две подгрупи, мешана и мека.

трета деклинација

	единина
	мека	мешана
номинатив	-ь	-0-
генитив	-і	-і
датив	-і	-і
акузатив	-ь	-0-
инструментал (1)	-ю	-ю
локатив	-і	-і
вокатив	-ь	-0-
	множина
	мека	мешана
номинатив	-і	-і
генитив	-ей	-ей
датив	-ям	-ям
акузатив	-і	-і
инструментал	-ями	-ями
локатив	-ях	-ях
вокатив	-і	-і

• (1) Бидејќи оваа наставка е добиена од прасловенската *-ĭjǫ, удвојувањето на согласката е според погорните правила. Дополнително, ако номинативот има -і за -о, тогаш истото е и за инструменталот, на пример ніччю (инструментал, ед.) и ніч (номинатив, ед.)

Четврта деклинација

Оваа деклинација се состои од именки во среден род кои потекнуваат од прасловенското *ę. Има две подгрупи: тие кои имаат 'н' и тие кои имаат 'т'.

четврта деклинација

	еднина
	(н)	(т)
номинатив	ім'я	теля
генитив	імені	теляти
датив	імені	теляті
акузатив	ім'я	теля
инструментал (1)	ім'ям	телям
локатив	імені	теляті
вокатив	ім'я	теля
	множина
	(н)	(т)
номинатив	імена	телята
генитив	імен	телят
датив	іменам	телятам
акузатив	імена	телята (телят)
инструментал	іменами	телятами
локатив	іменах	телятах
вокатив	імена	телята

Придавки

Придавките во украинскиот јазик се согласуваат со именките кои ги опишуваат по број, род и падеж. Во јазикот има мал број придавки, особено присвојни, кои се во машки род во т.н. „кратка форма“. Оваа кратка форма е остаток од деклинацијата во прасловенскиот. Такви придавки се на пример бабин (м.р.) споредено со бабина (ж.р.); братів (м.р.) споредено со братова (ж.р.); и повинен (м.р.) споредено со повинна (ж.р.). Овие форми опстојуваат во номинатив во машки род. Сите други форми се правилни.

Деклинација на придавки

Во украинскиот има два вида деклинации на придавки, тврда и мека. Меката група е поделена на две подгрупи. За разлика од именките, задновенечките се сметаат за тврди.

тврда деклинација (-ий)

	единина			множина
	м.р.	с.р.	ж.р.
номинатив	-ий	-е	-а	-і
генитив	-ого	-ого	-ої	-их
датив	-ому	-ому	-ій	-им
акузатив (1)	-ий / -ого	-е	-у	-і / -их
инструментал	-им	-им	-ою	-ими
локатив (2)	-ім / -ому	-ім / -ому	-ій	-их

мека деклинација (-ій)

	еднина			множина
	м.р.	с.р.	ж.р.
номинатив	-ій	-є	-я	-і
генитив	-ього	-ього	-ьої	-іх
датив	-ьому	-ьому	-ій	-ім
акузатив (1)	-ій / -ього	-є	-ю	-і / -іх
инструментал	-ім	-ім	-ьою	-іми
локатив (2)	-ім / -ьому	-ім / -ьому	-ій	-іх

мека деклинација (-їй)

	единина			множина
	м.р.	с.р.	ж.р.
номинатив	-їй	-є	-я	-ї
генитив	-його	-його	-йої	-їх
датив	-йому	-йому	-їй	-їм
акузатив (1)	-їй / -його	-є	-ю	-ї / -їх
инструментал	-їм	-їм	-йою	-їми
локатив (2)	-їм / -йому	-їм / -йому	-їй	-їх

Белешки:

• (1) во акузативот (освен за женски род еднина), има разлика меѓу живи (=генитив) и неживи (=номинатив) придавки.
• (2) наставката -ому почесто се сретнува. Останатите форми се остатоци од прасловенскиот.

Степенување

Украинските придавки имаат компаратив и суперлатив. Компаративот се прави со отстранување на ий од придавката, и додавање на -(і)ший. Формата која се добива се деклинира како правилна придавка. Некои придавки имаат неправилни форми. Суперлативот се прави со додавање на претставката най- на компаративот. Зборови од црковно потекло чето имаат претставка пре- (пре-) на компаративот.

Заменки

Лични заменки

Деклинацијата на личните заменки:

	1 л. ед.	2 л. ед.	3 л. ед. м.р.	3 л. ед. ж.р.	3 л. ед. с.р.	1 л. мн.	2 л. мн.	3 л. мн.
Ном.	я	ти	він	вона	воно	ми	ви	вони
Ген.	мене	тебе	його / нього	її / неї	його / нього	нас	вас	їх / них
Дат.	мені	тобі	йому	їй	йому	нам	вам	їм
Аку.	мене	тебе	його	її	його	нас	вас	їх / них
Ист.	мною	тобою	ним	нею	ним	нами	вами	ними
Лок.	мені	тобі	ньому / нім	ній	ньому / нім	наc	вас	них

Показни заменки

Показната заменка той се деклинира на следниов начин:

	м.р.	с.р.	ж.р.	мн.
Ном.	той	те	та	ті
Ген.	того	того	тієї	тих
Дат.	тому	тому	тій	тим
Аку.	Н или Г	те	ту	Н или Г
Инс.	тим	тим	тією	тими
Лок.	тому / тім	тому / тім	тій	тих

Присвојни заменки

Првото (мій) и второто лице (твій) еднина се деклинираат на слично, како што е прикажано во табелава:

	м.р.	с.р.	ж.р.	мн.		м.р.	с.р.	ж.р.	мн.
Ном.	мій	моє	моя	мої		твій	твоє	твоя	твої
Ген.	мого	мого	моєї	моїх		твого	твого	твоєї	твоїх
Дат.	моєму	моєму	моїй	моїм		твоєму	твоєму	твоїй	твоїм
Аку.	Н или Г	моє	мою	Н или Г		Н или Г	твоє	твою	Н или Г
Инс.	моїм	моїм	моєю	моїми		твоїм	твоїм	твоєю	твоїми
Лок.	моєму	моєму	моїй	моїх		твоєму	твоєму	твоїй	о твоїх

Првото (наш) и второ лице (ваш) еднина и множина се деклинираат на следниов начин. Машки род во номинатив се „кратките форми“.

	м.р.	с.р.	ж.р.	мн.		м.р.	с.р.	ж.р.	мн.
Ном.	наш	наше	наша	наші		ваш	ваше	ваша	ваші
Ген.	нашого	нашого	нашої	наших		вашого	вашого	вашої	ваших
Дат.	нашому	нашому	нашій	нашим		вашому	вашому	вашій	вашим
Аку.	Н или Г	наше	нашу	Н или Г		Н или Г	ваше	вашу	Н или Г
Инс.	нашим	нашим	нашою	нашими		вашим	вашим	вашою	вашими
Лок.	нашому	нашому	нашій	наших		вашому	вашому	вашій	ваших

Трето лице множина їхній се деклинира како нормална мека придавка.

Прашални заменки

Прашалните заменки, хто и що, се деклинираат на следниов начин:

Ном.	Ген.	Дат.	Аку.	Инс.	Лок.
хто	кого	кому	кого	ким	кому
що	чого	чому	що	чим	чому

Прашалната заменка чий се деклинира на следниов начин:

	м.р.	с.р.	ж.р.	мн.
Ном.	чий	чиє	чия	чиї
Ген.	чийого	чийого	чиєї	чиїх
Дат.	чиєму	чиєму	чиїй	чиїм
Аку.	Н или Г	чиє	чию	Н или Г
Инс.	чиїм	чиїм	чиїй	чиїми
Лок.	чийому	чийому	чиїй	чиїх

Прилози

Прилозите во украинскиот јазик се создаваат со додавање наставка на коренот на придавката. Следниве наставки се користат во украинскиот:

• -о, ако коренот завршува на тврд глас,
• -е, ако коренот завршува на мек глас, и
• -є, ако коренот завршува на самогласка.

На пример, гарний дава гарно.

Прилозите може да се добијат и од формите на именките во локатив или инструментал во еднина, на пример ввечері (в + локатов од 'вечера'), нагорі (на + локатив од 'гора').

Глаголи

Глаголите во украинскиот јазик се менуваат по лице (три лица), два броја и во три основни граматички времиња: сегашно, идно и минато. Покрај тоа, во јазикот има залог (активен и пасивен).

Време

Сегашно време

Во современиот јазик, сегашноста се изразува со несвршени глаголи, додека формите за сегашното време од несвршени глаголи имаат идно значење.

За корените на глаголите кои завршуваат на е (1, 2 и 3 класа), наставките се:

1, 2 и 3 класа

	ед.	мн.
1 л.	-у / -ю	-емо / -ємо
2 л.	-еш / -єш	-ете / -єте
3 л.	-е / -є	-уть / -ють

Сите глаголски корени кои завршуваат не венечна согласка се палатализираат според првиот вид. Наставките со є се користат за корени кои завршуваат на самогласка. Сите глаголи во 3 класа и тие кои завршуваат на самогласка, користат -ю и -ють. Понатака, кај 3 класа има јотификација кај тие форми кои користат -ю-.

Наставки за 4 класа или корени на и:

4 класа

	ед.	мн.
1 л.	-ю / (-у)	-имо / -їмо
2 л.	-иш / -їш	-ите / -їте
3 л.	-ить / -їть	-ать / -ять

Сите глаголи од 4 класа имаат јотификација во прво лице еднина. Поради правописни правила изгледа дека има две наставки за прво лице, но всушност е едно. Наставката -ать се користи по ж, ш, щ, или ч.

нести (корен: нес-) (класа 1)

	ед.		мн.
	украински	македонски	украински	македонски
1 л.	несу	носам	несемо	носиме
2 л.	несеш	носиш	несете	носите
3 л.	несе	носи	несуть	носат

вернути (корен: верн-) (класа 2)

	ед.		мн.
	украински	македонски	украински	македонски
1 л.	верну	враќам	вернемо	враќаме
2 л.	вернеш	враќаш	вернете	враќате
3 л.	верне	враќа	вернуть	враќаар

читати (корен: чита-) (класа 3)

	ед.		мн.
	украински	македонски	украински	македонски
1 л.	читаю	читам	читаємо	читаме
2 л.	читаєш	читаш	читаєте	читате
3 л.	читає	чита	читають	читаат

говорити - (корен: говор-) (класа 4)

	ед.		мн.
	украински	македонски	украински	македонски
1 л.	говорю	зборувам	говоримо	зборуваме
2 л.	говориш	зборуваш	говорите	зборувате
3 л.	говорить	зборува	говорять	зборуваат

Синтакса

Основниот зборовен редослед во украинскиот јазик е подмет-прирок-предмет. Бидејќи во јазикот има инфлекција, тоа овозможува одреден степен на менување на зборовниот редослед.

Негација

Како и останатите словенски јазици, така и во украинскиот јазик може да има двојна негација. Двојната негација не е возможна во англискиот или латинскиот јазик, на пример.

Наводи

• Український правопис 4th edition Kyiv, 1993.
• De Bray, R. G. A. Introduction to Slavonic Languages. London, 1951.

Поврзано

• Украински јазик

Надворешни врски

• Украинска граматика
• Правила на украинската граматика
• Водич за украинската граматика
• Водич за украинскиот правопис