Покајнички книги

Покајнички книги или Пенитенцијалии (латински: Libri poenitentiales) - жанр на црковната книжевност кој се однесува на покајанието од гревовите. Овие книги ги користеле католичките свештеници како прирачници во исповедувањето на грешниците.

Особености

Покајничките книги се појавиле во 5 и во 6 век, во келтскиот христијански свет, а потоа од велшките и келтските манастири се прошириле во државата на Франките (кон крајот на 6 век), во Англија (во 7 век), а потоа и во сите католички држави во кои станале многу популарни. Овие книги содржеле попис на гревовите со потребните покајанија за нив. Некои од нив личат на тарифи во кои за секој грев е опишана соодветната црковна казна (пост, молитва, прогонство од црковната општина итн.), а други се напишани во вид на прашалници во кои свештеникот го испитува верникот и, откако ќе го оцени карактерот и тежината на гревовите, фрла на него соодветна епитимија. Сепак, црковните собори ги осудиле овие дела „чии грешки се очигледни, а авторите непознати“ и ги повикувале епископите да ги исфрлат од употреба овие неканонски книги (codicilli qui contra canonicam auctoritatem scripti sunt) и да ги изгорат, „за духовните незнајковци повеќе да не го лажат светот“. Според тоа, појавата на овој жанр на среднолатинската книжевност не била резултата на барањето на црквата, туку одраз на животната пракса. Токму поради тоа, наспроти официјалните црковни ставови, обидите за уништување на покајничките книги не успеал, зашто тие им биле потребни на свештениците за да ги воспитуваат верниците.

Денес се сочувани десетици покајнички книги кои потекнуваат од 7-8 век, па сè до класичниот среден век. Најстарите покајнички книги се анонимни или пак отпосле им се припишуваат на истакнатите црковни авторитети, како што се: архиепископите Теодор Тарски и Егберт, Беда Венерабилис итн. Подоцнежните покајнички дела биле напишани од познатите црковни дејци, како што е книгата Corrector на Ворнскиот епископ Бурхард од 11 век, која ја претставува 19. книга од неговиот зборник на црковно-канонски правила со наслов „Декрети“. Вообичаено, сите овие дела се напишани на вулгарен латински јазик, со прост, па дури и со примитивен стил, со цел нивната содржина да им биде достапна на сите верници. На пример, во преводот на еден англосаксонски трактат Poenitentiale Egberti се наведува дека преводот на англиски јазик бил направен „за да можат необразованите луѓе полесно да го сфатат“.

Содржината на покајничките книги е многу унифицирана, т.е. во нив најпрвин е дадено општо размислување за гревот, а потоа се наброени основните гревови, вообичаено според шемата што ја поставил Јован Касијан во 5 век, а која ја ревидирал Григориј Велики во 6 век. Според Касијановата шема, гревовите биле наведени по следниов редослед: лакомост, прељуба, алчност, гнев, малодушност, слабост, суета, гордост. Според Григориј Велики, најтешкито грев е superbia, е веднаш по него доаѓа luxuria (неумереност, страст; на тој начин, бунтот на духот против бога и телесниот бунт против духот биле најголемите смртни гревови, додека другите се сметале за помалку тешки. По оваа општа класификација, покајничките книги преминуваат на детаљна анализа на поединечните видови гревови при што не се почитува седум-осумчлената шема, а со текот на времето списокот на гревови станувал поразвиен, достигнувајќи го врвот во делата на Бурхард Вормски. Во таа смисла, овие книги служеле како еден вид прирачници со кои се служеле свештениците. На пример, една таква книга содржи инструкции за свештеникот, кој треба да му поставува прашања на човекот кој се исповеда, со цел да се спречи можноста за премолчување на некои гревови. Други покајнички книги, пак, содржат предупредување дека само свештеникот може да ја користи книгата, а исповедникот не треба да ја знае нејзината содржина поради опасноста дека набројувањето на гревовите би можело да го доведе во искушение. Но, дури и овие книги препорачуваат дека свештеникот треба да го испита покајникот, но во скратена форма.

Пенитенцијалите поаѓале од претпоставката дека врз душата на грешникот може да се влијае преку телесните страдања, а оттука произлегува и нивната фразеологија во која преовладува сфаќањето на епитимијата како лек за душата. На тој начин, во овие дела постојано се среќаваат медицински аналогии, а книгата Corrector на Бурхард Вормски дури има и друг наслов - Medicus. Бидејќи гревот се сметал за еден вид болест на душата, основниот принцип на античката медицина „спротивноста се лечи со спротивност“ (contraria contrariis sanantur) доследно се применувал врз грешниците: гордоста се лечела со понизност, алчноста со милосрдие, мрзата со работа, зборливоста со молчење, лакомоста и пијанството со пост. Сепак, во некои покајнички книги се истакнува дека казната за некој грев може да биде различна во зависност од полот, староста, душевната состојба на покајникот, дали е богат или сиромав, дали станува збор за монах, свештеник или световно лице, дали тој е здрав или болен, дали се работи за слободен човек или роб, дали е неписмен или образован итн. Исто така, при изрекувањето на казната, свештеникот треба да ги земе предвид и другите околности, како: колку време покајникот го правел гревот, дали му се спротивставувал на гревот или лесно му се потчинил, итн.

Во покајничките книги се среќаваат и докази за една интересна појава во процесот на покајување - можноста грешникот да изнајми друг човек кој врз себе би ја примил препишаната црковна казна. Така, во едни пенитенцијали напишани околу 830 година стоела одредбата дека лицата кои не се во состојба да постат, можеле да се откупат при што била одредена и цената за таквата замена: богатите требало да платат 20 солиди за седумнеделно покајание, за помалку богатите цената била 10 солиди, а за сиромашните три солиди. Слично на тоа, во Англија постоел обичајот според кој човекот осуден на покајание во траење од седум години можел да се „исчисти“ од гревовите за три дена, ако наместо него постеле најпрвин 12 луѓе по три дена, а потоа седумпати по 120 луѓе, исто така, за три дена, под услов да постеле само со вода, леб и зеленчук; на тој начин, постот продолжувал онолку дена колку има во седум години.

Значењето на покајничките книги

Постојат различни мислења во однос на употребливоста на покајничките книги како историски документ во проучувањето на средновековната култура. Од една страна, тие служат како масовен извор, зашто не постоел човек кој со нив не дошол во допир. Исто така, се смета дека тие се важни и за истражување на свеста на свештениците кои ги применувале нив. Меѓутоа, како и другите црковни книги, и во нив има големо повторување, зашто и тие биле пишувани според црковните шаблони и под влијание на црковните авторитети. Оттука, некои истражувачи сметаат дека покајничките книги не се непосредно зачувани религиозноста и моралот на средниот век. Сепак, иако покајничките книги се шаблонски, фактот дека тие имале практична употреба неизбежно ги мотивирал нивниет автори понекогаш да додаваат и нешто ново во книгите. На пример, авторот на „Марзебуршкиот пенитенцијал“ ја додал забелешката дека при пишувањето на книгата делумно се потпирал врз „традицијата на старите“, а делумно на „своето знаење и сфаќање“. Слично на тоа, познато е дека и Бурхард Вормски, покрај старите дела, го користел и материјалот од животот во составувањето на „Декретите“. Поради тоа, покајничките книги претставуваат важен извор во проучувањето на свеста на средновековните луѓе и фрлаат светлина врз социјалниот и моралниот живот во тоа време. Во тој поглед, тие се слични на обичајното право од раниот среден век. Впрочем, во многу законици од тоа време стои одредбата дека казната што ја изрекува световната власт мора да биде придружена и со казната што ќе ја одреди црковната власт. Уште повеќе, според Хилдербранд, детаљното набројување на гревовите и казните во покајничките книги се долаз дека тие биле пишувани под влијание на световното законодавство.