Вернер Хајзенберг

Од Википедија — слободната енциклопедија

Maringer, Daniel. „Berühmte Physiker: Werner Heisenberg eine Biographie-Pfadfinderzeit“. Архивирано од изворникот на 2009-10-18. Посетено на 5 февруари 2009.

Вернер Хајзенберг
Хајзенберг во 1933, како професор на Лајпцишки универзитет
Роден(а)Вернер Карл Хајзенберг
5 декември 1901(1901-12-05)
Вирцбург, Баварија, Германско Царство
Починал(а)1 февруари 1976(1976-02-01) (возр. 74)
Минхен, Баварија, Западна Германија
ПочивалиштеМинхен
Националностгерманец
ПолињаТеориска физика
УстановиГетингенски универзитет
Копенхашки универзитет
Лајпцишки универзитет
Берлински универзитет
Минхенски универзитет
ОбразованиеМинхенски универзитет
Докторски менторАрнолд Зомерфелд
Други менториНилс Бор
Макс Борн
ДокторандиФеликс Блох
Едвард Телер
Рудолф Е. Пајерлс
Рајнхард Оме
Фридварт Винтерберг
Петар Мителштад
Сербан Титекал
Иван Супек
Ерих Баге
Херман Артур Јан
Хајмо Длох
Ханс Хајнрих Ојлер
Едвин Гора
Бернхард Кокел
Арнолд Зигерт
Ванг Фох-Сан
Карл От
Бари Ф. Малик
Други значајни студентиВилијам Вермилион Хјустон
Гуидо Бек
Уго Фано
Еторе Мајорана
Познат по
Влијаел врзРоберд Допел
Карл Фридриг фон Вајцсекер
Поважни награди
СопружникЕлизабет Шаумахер (1937–1976)
Потпис

Вернер Карл Хајзенберг (5 декември 1901 – 1 февруари 1976) —германски теоретски физичар и еден од клучните пронаоѓачи на квантна физика. Неговата работа била публицирана во 1925 во пробивот Über quantentheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer Beziehungen или на македонски За квантно-теориските толкувања на кинематичките и механичките односи. Во последователната серија на докменти со Макс Борн и Паскуал Јордан, во текот на истата година, оваа матрична формулација на квантната механика била значително елаборирана. Во 1927 го објавува неговиот принцип на неопределеност, врз чија основа ја гради својата филозофија и за што е најпознат. Хајзенберг ја добил Нобеловата награда за физика за неговата работа од 1932 "за создавањето на квантната механика".[2] Тој исто така придонел во теоријата на хидродинамиката на турбулентен проток, атомското јадро, феромагнетизам, космички зраци, и субатомски честички, и одиграл најзначајна улога во планирањето на првиот западно германски јадрен реактор во Карлсруе, заедно со истражувачки реактор во Минхен, во 1957. Значителна контроверзија ја обиколува неговата работа за атомското истражување во текот втората светска војна.

Во текот на војната, бил назначен за директор на Институт Каисер Вилхелм за, кој кратко подоцна бил реименуван во Макс-планков институт за физика. Бил директор на овој институт сè додека неговите простории биле преместени во Минхен во 1958, кога бил проширен и реименуван во Макс-планков институт за физика и астрофизика.

Хајзенберг бил исто така претседател на Германската заедница за истражување, претседател на комисијата за атомска физика, директор на работната група за јадрена физика и претседател на фондација Александар вон Хумболт.[1]

Живот и кариера[уреди | уреди извор]

Рани години од животот[уреди | уреди извор]

Хајзенберг се родил во Вирцбург, Германија. Негов татко бил Каспар Ернст Август Хајзенберг, професор во средно училиште по класични јазици кој станал единствениот германски "ordentlicher Professor" (уреден професор) на средновековни и модерни грчки студии во универзитетскиот систем, а мајка Ане Веклајн.[3]

Тој студирал физика и математика од 1920 до 1923 на Ludwig-Maximilians-Universität München и Georg-August-Universität Göttingen. Во Минхен тој студирал под водство на Арнолд Зомерфелд и Вилхелм Вин. Во Готинген студирал физика заедно со Макс Борн и Џејмс Франк, а математика студирал заедно со Давид Хилберт. Неговиот докторат бил одобрен во 1923 во Минхен под водство на Зомерфелд. Ја завршил својата докторска работа или таканаречена хабилитација во 1924, во Готинген под водство на Бор.[4][5]

Бидејќи Зомерфелд имал искрен интерес за неговите студенти и знаел за интересот на Хајзенберг за теоријата на Нилс Бор за атомската физика, Зомерфелд го зел Хајзенберг во Готинген на Боровиот фестивал (Bohr-Festspiele) во јуни 1922. На настанот Бор бил гостин предавач и дал неколку сеопфатни предавања за квантно-атомската физика. Таму Хајзенберг за првпат се запознал со Бор и тоа имало значаен ефект на него.[6][7][8]

Насловот на хајзенберговата докторска теза, којшто бил предложен од Зомерфелд бил "турбуленција";[9] оваа теза дискутирала како за стабилноста ламинарен проток, така и за природата на турбулентен проток. Проблемот со стабилноста бил истражуван со помош на употребата на Ор-Зомерфелдовата равенка, четврта цел линеарна диференцијална равенка за мали нарушувања од страна на ламинарниот проток. По втората светска војна тој на кратко се навратил на овој наслов.[10]

Хајзенберговиот труд за аномалии Земанов ефект[11] бил прифатен како негов "Habilitationsschrift" (докторска теза(хабилитација)) под водство на Макс Борн во Готинген.[12]

Во својата младост бил член и извиднички водач на "Neupfadfinder", Извидничка асоцијација во Германија и дел од германско младинско движење.[13][14][15] Во Август 1923 Роберт Хонсел и Хајзенберг организирале патување (Großfahrt) за Финска со извидничка група со оваа асоцијација од Минхен.[16] Хајзенберг пристиганл во Минхен во 1919 како член на слободниот кор за да се бори против Баварската советска република основана една година порано. Пет декади подоцна ги нарекол тие денови како младинска забава, како "играње полицајци и разбојници и така натаму; според него тоа не било воопшто нешто сериозно."[17]

Кариера[уреди | уреди извор]

Готинген, Копенхаген и Лајпциг[уреди | уреди извор]

Од 1924 до 1927 година, Хајзенберг бил Приватен доцент во Готинген. Од 17 септември 1924 до 1 мај 1925 година, под стипендија на Меѓународниот панел за образование од Рокфелер фондацијата, Хајзенберг вршел истражувања со Нилс Бор, директор на Институтот за теориска физика при Универзитетот во Копенхаген. Неговиот семинарси труд "Über quantentheoretischer Umdeutung" бил објавен во септември 1925 година. .[18] Веднаш потоа тој се вратил во Гетинген и со Макс Борн и Паскал Џордан за период од шест месеци ја развиле формулацијата за матрична механика на квантанта механика. На 1 мај 1926 година, Хајзенберг го прифатил именувањето за универзитетски лектор и асистент на Бор во Копенхаген. Копенхаген е местото каде во 1927 година, Хајзенберг го развива Принципот на неопределеност, додека работел на математичките основи на квантанта механика. На 23 февруари 1927, Хајзенберг му напишал писмо на физичарот Волфганг Паули, во кое за првпат го опишува својот принцип. .[19] Во ова обраќање [20] Хајзенберг го користи поимот "Ungenauigkeit" (непрецизност).[4][21][22] Во 1927, Хајзенберг е поставен за ordentlicher Professor (професор ординариус) за теориска физика и шеф на одделот за физика при универзитетот во Лајпциг; одржувајќи го неговото прво предавање на 1 февруари 1928 година. Во неговата прва статија издадена во Лајпциг, ,[23] тој го користи Принципот за исклучување на Паули за да ја објасни појавата феромагнетизам. ]].[4][5][21][24] За време на неговиот мандат во Лајпциг, за квалитетот на пост-дипломците, докторатите и неговите соработници во истражувањата доволно говорат реномеата со кои горе-наведените се стекнале во нивните понатамошни кариери: Ерих Баг, Феликс Блох, Уго Фано, Зигфрид Флуге, Вилијам Вермилион Хјустон, Фридрих Хунд, Роберт Маликен, Рудолф Пиерлс, Џорџ Плашчек, Исидор Ајзек Раби, Фриц Саутер, Џон Ц. Слатер, Едвард Телер, Џон Хасбрук ван Флек, Виктор Фредерик Вајскопф, Карл Фридрих фон Вејцзекер, Грегор Вентцел и Кларенс Ценер. ]].[25]

На почетокот на 1929 година, Хајзенберг и Паули ја поднеле првата од две статии[26] со кои ги посавиле основите за релативистичната теорија за квантно поле. Во истата 1929 година, Хајзенберг патувал во Кина, Јапонија, Индија и САД[21][25] каде држел и предавања. Набрзо по откритието на неутронот од страна на Џејмс Чедвик во 1932 година, Хајзенберг ја поднесол првата од три статии[27] за протонско-нуклеонскиот модел на јадрото. Истава година тој ја добива и Нобеловата награда за Физика.[21][28] Во 1928, Британскиот математички физичар П.А.М. Дирак ја изведе формулата за релативистични бранови во квантната механика, што имплицираше на постоењето на позитивни електрони, подоцна именувани позитрони. Во 1932 година, од фотографија на космички зраци со помош на комора со облаци, американскиот физичар Карл Дејвид Андерсон идентификува траги оставени од позитрон. Во средината на 1933, Хајзенберг ја претстави неговата теорија за позитронот. Неговото размислување за Дираковата теорија и понатамошното развивање на истата беа изнесени во две статии. Првата, "Bemerkungen zur Diracschen Theorie des Positron " ("Размислувања за Дираковата теорија за позитронот") била објавена во 1934, додека втората, "Folgerungen aus der Diracschen Theorie des Positron " ("Последици на Дираковата теорија за позитронот") била објавена во 1936 година. .[21][29][30] Во овие статии, Хајзенберг е првиот кој ја реинтерпретира Дираковата теорија како "класична" равенка за секоја точкеста честичка со спин h/2, подложена на услови на квантизација, вклучувајќо и анти-комутатори. Со оваа реинтерпретација како кванта равенка која точно ги опишува електроните, Хајзенберг ја става материјата на исто ниво и како електомагнетизмот, односно опишана од равенките за релативистичкото квантно поле кое ја овозможува создавањето идеструкцијата на честиките. (Херман Веил веќе го имаше ова опишано при неговото писмо до Ајнштајн во 1929 година). Во раните 30-ти години во Германија, движењето "Германската Физика" беше антисемитичко и анти-теориско, особено за квантната механика и Теоријата на релативност. Како што се алудирало во универзитетските средини, политичките фактори имале приоритет над знаењето и способност, ,[31] иако најголемите поддржувачи на ова движење биле Нобеловите лауерати во областа на физиката-Филип Ленард [32] и Јоханес Старк.[33][34] По доаѓањето на Адолф Хитлер на власт во 1933 година, Хајзенберг бил подложен на напади од медиумите, добивајќи ја етикетата "Бел евреин""[35] од приврзаниците на "Германска Физика" поради неговото инсистирање да се предава за улогата на Еврејските научници. Ова резултирало со истрага врз него од страна на SS, после обидот Хајзенберг да го наследи Арнолд Сомерфилд на Универзитетот во Минхен. Овај проблем бил решен во 1938 година од страна на Хајнрих Химлер, водач на SS. Иако Хајзенберг не го наследил Сомерфилд, сепак се вратил во Заедницата на физичари за време на Третиот Рајх. Природно, приврзаниците на "Германска Физика" повторно ги нападнале теориските физичари, како Хајзенберг и Арнолд Сомерфeлд. На 29 јуни 1936 година, весник од Национал-Социјалистичка партија објавил колумна во која се напаѓа Хајзенберг. На 15 јули 1937 година, повторно е нападнат, овој пат во журнал од SS. Ова е почетокот на таканаречената Хајзенбергова Афера.[21] Во средината на 1936 година, Хајзенберг ја претстави неговата теорија за снопови од космички зраци во две статии. .[36] Во наредните две години[21][37] објавени се уште четири негови трудови[38][39][40][41]. Во јуни 1939 година, Хајзенберг купи летна куќа за неговата фамилија во Урфелд на Валхенсее, во јужна Германија. Во ова време, тој патувал и до САД во јуни и јули, посетувајќи го Семјуел Абрахам Гудсмит, при Универзитетот во Мичиген во Ен Арбор. Сепак, Хајзенберг ја одбил понудата да емигрира во САД. Со Гудсмит нема да се видат дури шест години по оваа посета, време за кое Гудсмит станал Главен Научен Советник на американската Операција Алсос при завршувањето на Втората светска војна. Иронично, при операцијата Алсос Хајзенберг бил уапсен и притворен во Велика Британија при Операцијата Епсилон.[21][42][43]

Матрична механика и Нобелова награда[уреди | уреди извор]

Нилс Бор, Вернер Хајзенберг, и Волфганг Паули, околу 1935

Хајзенберговиот научен труд за квантната механика[44] ги збуни научниците и историчарите. Неговите методи претпоставуваат дека читателот е запознаен со Ханс Крамер-Хајзенберговата пресметка за веројатноста на транзиција. Главната, нова идеја за недвижечки матрици е оправдана само со одбивање на квантитети коишто неможат да се набљудуваат. Есејот го воведува множењето на матрици со недвижечки матрици со физичко размислување, засновано на принципот за кореспонденција, без оглед на фактот што Хејзенберг не бил запознаен со математичката теорија за матрици.Патот којшто водел кон овие резултати бил “конструиран” во МекКинон,1977,[45] и деталните пресметки обработени во Етчинсон ет ал.[46]

Во Копенхаген, Хајзенберг и Ханс Крамер соработуваа на есеј за дисперзија, односно расфрлањето од атомите од зрачење чијашто големина на бранот е поголема од атомот. Тие покажаа дека успешната формула која Крамер ја развил претходно не може да се заснова на Боровите орбити, бидејќи транзицијата на честоти е заснована на нивото на простори коишто не се константни. Честотите коишто се појавуваат во Фуриеровата трансформација од остри класични орбити, во контраст се еднакво оддалечени. Но овие резултати неможат да се објаснат со семи-класичниот модел на виртуелна положба: зрачењето која надоаѓа ја возбудува валентноста, односно надворешниот електрон до виртуелна положба од која почнува да се распаѓа. Во следниот научен труд Хајзенберг покажал дека моделот на виртуелен осцилатор може да ја објасни поларизацијата на флуросцнентното зрачење. Овие два успеси, и постојаните неуспеси на Бор-Сомерфелд моделот да го објасни проблемот предизвикан од аномалниот Зееманов ефект придонел Хајзенберг да го користи моделот на виртуелен осцилатор за да се обиде да ги пресмета спектралните осцилации. Методот се докажал како премногу сложен за да веднаш да се нанесе на реални проблеми, па затоа Хајзенберг се обрнал на поедноставен метод, анахармоничниот осцилатор. Диполиот осцилатор се состои од едноставен хармониски осцилатор, кој е замислен како наелектризирана честица на пружина, растроена од надворешна сила, како надворешен напој. Движењето на осцилицониот напон може да биде изразено како Фуриерова серија во честотата на осцилаторот. Хајзенберг го решил квантното однесување на два разлишни методи. Прво, го третирал системот со виртуелен осцилационен метод, пресметувајќи ги транзициите помеѓу нивоата коишто ќе бидат создадени од надворешниот извор. Потоа го решавал истиот проблем со третирање на анахармоничниот потенцијален термин како растројување на хармонискиот осцилатор и користејќи методи на растројување коишто тој и Бор ги развиле. Двата методи дале ист резултат. Ова сугерирало дека позади комплицираните пресметки стои константна шема. Затоа Хајзенберг се одлучил да ги формулира овие резултати без експлицитна зависност на моделот на виртуелен осцилатор. За да го направи ова, тој ги заменил Фуриеровите експанзии за спацијални координати со матрици, матрици кои кореспондираа со тразитните коефициенти во методот на виртуелен осцилатор. Ја оправдал оваа замена со користење на Боровиот принцип на кореспонденција и Паулиновата докторина дека квантната механика мора да биде ограничена на видливости.

На 9 јули, Хајзенберг му го предаде овај научен труд на Бор за да го рецензира и достави за публикација. Кога Бор го прочитал научниот труд, препознал дека формулацијата може да биде развиена и проширена до систематскиот јазик на матрици,[47] којшто го изучил со неговите студии предводени од Јакоб Росанес[48] на Бреслау универзитетот. Бор, со помош на асистентот и поранешен студент на Паскал Џордан, започна веднаш да ја прави транскрипцијата и проширувањето, тие го доставиле резултатот за публикација. Научниот труд бил добиен за публикација само 60 дена после Хајзенберговиот.[49] Следниот научен труд кој бил надополнување на стариот бил доставен за публикација пред крајот на годината од сите тројца автори.[50]. Сè до денес, матриците беа ретко користени од физичарите, се сметаше дека тие припаѓаат во чистата математика. Густав Мие ги искористил во научен труд за електродинамики во 1912 и Бор ги искористил во неговиот труд за теоријата на кристалите во 1921. Додека матриците беа искористени во овие случаи, алгебрата на матриците со невното множење не влезе во кадрото како што тоа го направи во матричната формулација на квантната механика.[51] Во 1928, Алберт Ајнштајн го номинирал Хајзенберг, Вор и Џордан за Нобеловата награда во физика[52], но тие не ја добија. Најавата на Нобеловата награда за физика за 1932 била одложена до ноември 1933.[53]. Во тоа време беше најавено дека Хајзенберг ја освои наградата од 1932 за “создавање на квантната механика чијашто примена довела до откритието на алотропските форми на водород” ".[54][55]

Германското движење во физиката (движењето “Deutsche Physik”)[уреди | уреди извор]

На 1 април 1935, еминентниот теоретички физичар Арнолд Зомерфилд, Хајзенберговиот консултант за неговиот докторски труд на минхенскиот универзитет, достиганал признание за почесен професор. Како и да е, Зомерфилд останал на неговото столче во текот на процесот за бирање на негов наследник, којшто траел до 1 декември 1939. Должината на овој процес се должи на полотичките и академските разлики помеѓу универзитетскиот избор и изборот на Reichserziehungsministerium, (Рајховото министерство за образование) и поддржувачите на германска физика, кое што било антисемитско и имало пристрасност против теориската физика, особено против квантната физика и теорија на релативността. Во 1935, Минхенскиот факултет одреди список на кандидати за замена на Зомерфил како професор ординариус за теориска физика и директор на институтот за теориска физика на универзитетот во Минхен. Таа листа ги содржела имињата на: Вернер Хајзенберг, кој ја добил Нобеловата награда за физика во 1932, Петар Дебие, кој ја добил Нобеловата награда за Хемија во 1936 и Ричард Бекер- сите поранешни студенти на Зомерфилд. Воглавном универзитетот ги поддржувал овие кандидати со Хајзенберг како прв кандидат. Како и да е, подджувачите на “Deutsche Physik” (германска физика) имале свои кандидати и борбата траела преку 4 години. Во овој период, Хајзенберг бил напаѓан од страна на поддржувачите на “Deutsche Physik”. Еден напад бил публикуван во “Das Schwarze Korps”, весник на Schutzstaffel, управуван од Хајнрих Химлер. Во овој весник Хајзенберг го нарекле “бел евреин”, т.е. како човек кој дејствува како евреин и кој би требало да исчезне.[56] Овие напади биле сфатени сериозно и евреите биле осудувани и трпеле жестоки напади. Хајзенберг возвратил со едиторијал и писмо до Химлер, во кое се обидувал да го реши овој спор и да ја стекне неговата почит. Во еден момент, мајката на Хајзенберг ја посетила мајката на Химлер. Двете се познавале, односно дедото од мајката на Хајзенберг и таткото на Химлер биле ректори и членови на баварскиот планинарски клуб. Со текот на времето Химлер ја смирил ситуацијата испраќајќи две писма, едно до Gruppenführer Рајнхард Хајдрих и едно до Хајзенберг, двете на 21 јули 1938. Во писмото до Рајнхард, Химлер рекол дека Германија не би можела да дозволи да го изгуби Хајзенберг или пак да го замолчи и така тој би бил корисен за следните генерации на научници. За Хајзенберг, Химлер напишал дека писмото било испратено по препорака на неговата фамилија и го замолил Хајзенберг да направи разлика помеѓу резултат во професионално истражување во физиката и лично-политички ставови на засегнатите научници. Крајот на писмото гласел: “Mit freundlichen Gruß und, Heil Hitler” (Со почит и, Хајл Хитлер!)[57] Воглавном, аферата со Хајзенберг била победа за академските стандарди и професионализам. Но назначувањето на Вилхелм Милер да го замени Зомерфил била политичка победа над академските стандарди. Милер не бил теоретски физичар, немал публикувано во журнал за физика и не бил член на Deutsche Physikalische Gesellschaft; неговото назначување било сфатено како пародија и штетно за образованието на теоретските физичари.[57][58][59][60][61] Во текот на истрагата на Хајзенберг, тројцата истражители имале обука за физика. Хајзенберг учествувал во докторскато испитување на еден од нив на “Лајпцишки универзитет”. Највлијателн од тројцата бил Јоханес Јуилфс. Подоцна тие стануваат поддржувачи на Хајзенберг.[62]

Втора светска војна[уреди | уреди извор]

Во 1939, кратко по откритието на јадрено цепење започанл германскиот проект за јадрена енергија, исто така познат како “Uranverein”(здружение ураниум). Хајзенберг бил еден од главните научници којшто го водел истражувањето на овој проект и понатамошниот развиток. Од 15 до 22 септември 1941, Хајзенберг отпатувал до тогаш окупираната Данска, Копенхаген за да предава и дискутира за јадрени истражувања и теориска Физика заедно со Нилс Бор. Средбата и пто специфично може да открие за Хајзенберговите интенции и загриженост за развиток на јадрени оружја за тогашниот режим е предмет на наградениот филм на Михаел Фраин.[63] BBC во 2002 направила режија со Стивен Реја како Бор и Даниел Краг како Хајзенберг. Истата средба на Бор со Хајзенберг била претходно драматизирана во 1992 исто така од ББС како научно-документарна серија, со Антони Бате како Бор и Филип Антони како Хајзенберг.[64] Документи поврзани со оваа средба биле објавени во 2002 од архивот на Нилс Бор и фамилијата на Хајзенберг.[65][66] Играна серија за работата на Хајзенберг во текот на војната се појавила во 2015 во серијата The Heavy Water War.[67] На 26 февруари 1942, Хајзенберг презентирал лекција на претставниците на Рајх за стекнувањето на енергија од јадреното цепење, откако армијата ги повлекла повеќето од неговите пронајдоци.[68] Здружението ураниум било префрлено во советот за истражување Рајх во јули 1942. На 4 јуни 1942, Хајзенберг бил повикан да даде извештај на Алберт Спир, германскиот министер за одбрана, на изгледите за пренасочувањето на ураниумовото здружение кон развој на јадрени оружја. Во текот на разговорот Хајзенберг му кажал на Спир дека атомската бомба не би можела да биде завршена пред 1945, и би барала значајни монетарни средства и работна сила.[69][70] Неколку денови подоцна на 9 јуни, Адолф Хитлер издаде декрет за реорганизација на RFR како посебен правен субјект во рамките на Министерството на Рајхот за вооружување и муниција; декретот го назначувала маршалот на рајхот Херман Горинг за претседател.[71] Во Септември 1942, Хајзенберг го доставил својот прв труд од серијата од три дела за расејување на матрица во елементарната Физика на честички. Првите два труда биле објавени во 1943.[72][73] and the third in 1944.[74] S-матрицата ги опишувала само воочливите, т.е. состојбите на инцидентни честички во процесот на судирање, сосојбите од оние кои произлегуваат од судирот, и стабилни гранични состојби. Ова бил истиот преседан што тој го следел во 1925 во кој се испоставило дека бил откритието на матричната фомулација на квантната механика само со користењето на воочливите.[21][37] Во Февруари 1943, Хајзенберг бил назначен за претседател на теориската Физика на Универзитетот Вилхелм (денес познат како Humboldt-Universität zu Berlin). Во Април неговиот избор бил одобрен. Истиот месец го преместил своето семејство во Urfeld откако започнало бомбардирање на Берлин. Во летото тој испратил дел од своите вработени во Kaiser-Wilhelm Institut für Physik во Хехинген и соседниот град Хагерлох, на работ на црна шума, од истите причини. Од 18-26 октомври, патувал до тогашната окупирана Холандија. Во Декември 1943, Хајзенберг ја посетил окупираната Полска.[21][75] Од 24 јануари до 4 февруари 1944, Хајзенберг патувал до окупираниот Копенхаген, откако германската армија го конфискувала Боровиот институт за теориска Физика. Во Април тој повторно навратил на ова место. Во Декември Хајзенберг предавал во неутрална Швајцарија.[21] САД и Канцеларијата за стратешки услуги испратила поранешен бејзбол играч и ОСС агент Мо Берг да присуствува на ова предавање. Тој носел пиштол кој би го употребил доколку предавањата на Хајзенберг индицирале дека Германија е блиску до завршувањето на атомската бомба. Хајзенберг не дал таква индикација, па така Берг одлучил да не го убие. Оваа одлука Берг ја опишува како сопствен “принцип на неизвесност”.[76] Во Јануари 1945, Хајзенберг заедно со остатокот од своите вработени се вратиле во Kaiser-Wilhelm Institut für Physik во просториите во Црната Шума.[21]

Ураниумово здружение[уреди | уреди извор]

Во Декември 1938, германските хемичари Ото Хан и Фриц Штрасман испратиле ракопис до Naturwissenschaften известувајќи дека тие го откриле елементот бариум по бомбардирањето на ураниумот со неутрони и Ото Хан го заклучил “пукањето” на ураниумовите јадра[77] истовремено, Хан ги соопштил овие резултати до неговиот пријател Лисе Мајтнер, кој истата таа година побеганл во Холандија а потоа заминал за Шведска.[78] Мајтнер и нејзиниот внук Ото Роберт Фриш точно ги протолкувале резултатите на Хан и Штрасман како јадрено цепење.[79] Фриш го потврдил ова со експеримент на 13 јануари 1939.[80][81] Фриш заедно со Рудолф Пајерлс, до тогаш двајцата во Британија, подоцна го напишал Фриш-Пајерловиот меморандум и се приклучил кон проектот за цевки од легури. Пол Хартек бил директор на физичко-хемиското одделение на хамбурскиот универзитет и советник на Heereswaffenamt (Канцеларијата за армија и артилерија). На 24 април 1939 заедно со Вилхелм Грот, Хартек потпишал договор со Reichskriegsministerium (рајхот или Министерство за војна) да ги предупреди за можната апликација за воени цели. Две години порано на 22 април 1939 по слушањето на предавање од Вилхелм Ханле за употребата на ураниумот и јадреното цепење во Uranmaschine (машина за ураниум, т.e., јадрен реактор), Џорџ Џош, заедно со Ханле, известувале во Reichserziehungsministerium (рајхот Владин оддел на министерство за образование), за потенцијалните воени апликации на јадрената енергија. Комуникацијата била предадена до Абрахам Есау, директор на секцијата за физика во Reichsforschungsrat (советот за истражување на Рајхот). На 29 април група организирана од Есау се сретнала во советот за да ги дискутира потенциите на јадрената верижна реакција. Во групата членувале и Волтер Боте, Роберт Допел, Ханс Гајгер, Волфанг Гентнер, Вилхелм Ханле, [[Герхард Хофман и Џорџ Џош. Петар Дабје бил поканет, но не се појавил. По ова започнала неформална работа на Готингентскиот универзитет од страна на Џош, Ханле и нивниот колега Рајнхолд Манфопф. Оваа група е позната како првото германско здружение за ураниум и формално познато какоArbeitsgemeinschaft für Kernphysik. Работата на групата била прекината во август 1939, кога тројцата биле повикани на воен тренинг.[82][83][84][85] Второто германско здружение за ураниум започнало со работа по Heereswaffenamt (Армиската канцеларија за ордени) истиснувајќи го Reichsforschungsrat (советот за истраување на Рајхот) од Reichserziehungsministerium (Министерството за образование на Рајхот) и така започал со работа проектот на Германија за јадрено оружје во воени цели. Второто здружение за ураниум било формирано на 1 септември 1939, денот кога започнала втората светска војна и првата средба се одржала на 16 септември 1939. Состанокот бил организиран од Курт Дибнер. Меѓу поканетите биле и Волтер Боте, Зигфрид Флуге, Ханс Гајгер, Ото Хан, Пол Хартек, Герхард Хофман, Џозеф Матаух и Џорџ Стетер. Вториот состанок се одржал за кратко време., но овој пат биле вклучени и Клаус Клусиус, Роберт Допел, Вернер Хајзенберг и Карл Фридрих фон Вајцзакер. Исто така овој пат Kaiser-Wilhelm Institut für Physik (Кајзер-Вилхелмовиот Институт за Физика, по втората светска војна Макс-планков институт за Физика), во Берлин-Дахлем, бил под водство на други институции со водство на Дибнер како административен директор.[84][85][86] Кога беше очигледно дека проект за јадрена енергија нема да направи одлучувачки воен придонес за ставање крај на војната во блиска иднина, контролата врз KWIP беше вратена во јануари 1942 година на чадор организација, Кајзер-вилхелмовото друштво подоцна познато како Макс-планков институт за Физика во јули 1942. Проектот за јадрена енергија бил назначен како kriegswichtig (важен за војната) за означување и финансирање од војната. Како и да е проектот за германската јадрена енергија бил одложен во следните области: ураниум и производство на тешка вода, изотоп делба на ураниум и Uranmaschine или јадрен реактор. Исто така проектот се поделил помеѓу институтите, каде што директорите доминирале со истражувањата и наметнувале своја сопствена агенда за истражување.[84][87][88] The dominant personnel and facilities were the following:[89][90][91]

Хајзенберг бил назначен за директор на 1 јули 1942 кога Петар Дебие сè уште бил директор и заминувал за САД. Дебие заминал како граѓанин на Холандија и одбил да стане германски државјанин. Хајзенберг имал исто така оддел на Лајпцишкиот универзитет каде што Роберт Допел и неговата сопруга Клара Допел работеле за Uranverein (ураниумовото здружение). Со текот на времето Курт Дибнер го водел KWIP под водство на програмата од HWA, и започнуваат лични и неподносливи непријателства помеѓу Хајзенберг и Дибнер inner circle – Хајзенберг.[21][92] Поентата во 1942 година, кога војската се откажала од својата контрола врз германскиот енергетски проект за јадрена енергија, била зенитот на проектот во однос на бројот на вработените и нивното посветено време и напори врз проектот. Имало само 70 научници кои работеле на проектот, и околу 40 кои посветуваат половина од своето работно време на истражувањето за јадреното цепење. После ова, бројот на научници кои работат на проектот за јадрено цепење драматично се намалил. Многу од научниците кои не работеле во главниот институт престанале да работат на проектот за јадрено цепење и посветиле внимание на позначајни истражувања поврзани со војната.[93] Со тек на време, HWA и RFR ја контролирале работата врз проектот за јадрена енергија. Најзначајни (највијателни) луѓе (научници) поврзани со проектот биле Курт Дибнер, Авраам Исав, Волтер Герлах и Ерих Шуман. Шуман бил еден од најмоќните и највлијателните физичари во Германија. Шуман бил директор на Одделот за Физика II на Фридрих-вилхелмовиот Универзитет (Берлински универзитет), кој бил финансиран од Oberkommando des Heeres (АВК, Армијата Висока Команда) за да се спроведат истражувачки проекти поврзани со физиката. Исто така тој бил главата на истражувачкиот оддел на HWA, асистент сектетар на Научниот Оддел на OKH и Bevollmächtiger (ополномоштен) за експлозивни материјали. Diebner, во текот на својот живот посветен на проектот за јадрена енергија, имал повеќе контрола врз истражување јадрено цепење отколку Волтер Боте, Клаус Клусиус, Ото Хан, Пол Хартек или Вернер Хајзенберг.[94][95]

1945: Операција Алсос и операција Епсилон[уреди | уреди извор]

сала од фарма, Годманчестер

Операцијата Алсос бил напор командуван од Руско-американскиот полковник Борис Т. Паш. То репортирал директно до генералот Лесли Гровс, командант на областа Менхетен инжиниринг која што развивала атомски оружја за САД. Главниот начник советник на операцијата Алсос бил физичарот Самуел Годсмит. Годсмит бил избран за оваа задача заради неговото познавање на физиката, зборувал германски и лично познавал голем борој германски научници кој работеле на германскиот проект за јадрена енергија. Тој исто така знаел само малку работи за проектот Менхетен, па така доколку би бил фатен не би можел да издаде голем број информации на германците. Целите на операцијата Алсос биле да одредат дали германците имале програма за атомска бомба и да ги експлотираат германските објекти поврзани со атомско оружје, изворите на материјали и научниот кадар сè во корист на САД. Персоналот на оваа операција бил сконцентриран на области каде владееле здружените сили, но некогаш оперирале и во области сè уште под контрола на германските сили.[96][97][98] Берлин била локацијата за најповеќето начни истражувања на германците. За да се ограничи бројот на жртвите и губење на опрема, голем број од овие објекти се отстрануваат на други локации во последните години од војната. Kaiser-Wilhelm-Institut für Physik (KWIP, Кајзер-Вилхелмовиот институт за Физика) — најчесто преместуван во 1943 и 1944 во Хехинген и соседниот град Хајгерлох, на работ од црната шума, која област на крајот потпаѓа под француска окупациона зона. Ова преместување, некои шеми и брзото делување на американските сили им дозволило да се однесат во притвор голем број на германски научници поврзани со јадрени истражувања. Единствениот дел од институтот што останал во Берлин бил делот ниски температури под водство на Лудвиг Бевилога (1906-83), кој бил одговорен за експоненцијалната ураниумова толпа.[99][100] Девет од проминентните германски научници кои публикувале извештаи во Kernphysikalische Forschungsberichte како членови на “здружението ураниум”[101] биле киднапирани и затворени во Англија под операцијата епсилон: Ерик Баге, Курт Дибнер, Валтер Герлах, Ото Хан, Пол Хартек, Вернер Хајзенберг, Хорст Коршинг, Карл Фридрих вон Вајцсакер и Карл Вирц. Исто така затворен бил Макс вон Лауе, иако тој не рабтел на проектот за јадрена енергија. Годсмит, главниот научник советник на Операцијата Алсос мислел дека вон Лауе можеби би бил од корист за повоената реизградба на Германија и би бил од корист од големиот број на контакти што ги имал во Англија.[102] Хајзенберг бил фатен и уапсен од полковникот Паш при неговото повлекување во Урфелд, на 3 мај 1945 во алпинистичка територија сè уште под контрола на германските сили. Тој бил одведен во Хајделберг, каде што на 5 мај се сретнам со Годсмит за првпат по посетата Ен Арбор во 1939. Германија капитулирала само 2 дена подоцна. Подоцна Хајзенберг не го видел своето семејство во временски период од 8 месеци. Тој бил преместуван низ Франција и Белгија и летал за Англија на 3 јули 1945.[103][104][105] Десетте германски научници биле држени во Farm Hall во Англија. Објектот бил безбедна куќа на британскиот министер за надворешни работи. Во текот на нивното испрашување разговорите биле снимани. Тие биле сметани за разговори со разознавачка вредност и биле напишани и преведени на англиски. Преписите беа објавени во 1992 година. Бернштајн има објавено коментари од верзијата на записите во својата книга хитлеровиот ураниум клуб: Тајните снимки во салата од фарма , заедно со вовед за подоцна да ги стави во перспектива. Комплетна, непроменета публикација од британската верзија на овие записи е позната како “операција Епсилон: Транскриптите од салата на фарма, која што била објавена во 1993 од институтот за Физика во Бристол и универзитетот од Калифорнија во САД”.[106][107][108]

По 1945 (повоен период)[уреди | уреди извор]

На 3 јануари 1946, десетте затвореници од операцијата епсилон биле транспортирани во Алсведе во Германија, град којшто бил под британска окупација. Хајзенберг се населил во Готинген, исто така во британската окупациона зона. Во Јули бил именуван за директор на Kaiser-Wilhelm-Institut für Physik (KWIP, Кајзер-вилхелмовиот институт за физика), тогаш сместен во Готинген. Кратко подоцна бил реименуван во Max-Planck-Institut für Physik, во чест на Макс Планк и да ги смири политичките несогласувања за продолжувањето со работа на институтот. Хајзенберг бил директор сè до 1958. Во 1958 институтот бил преместен во Минхен, проширен и реименуван во Max-Planck-Institut für Physik und Astrophysik (Макс-планков институт за Физика и Астрофизика). Хајзенберг бил директор од 1960 до 1970; привремено, Хајзенберг и астрофизичарот Лудвиг Бирман биле ко-директори. На 31 декември 1970 Хајзенберг повторно го потпишува договорт за директор. При преминот во Минхен Хајзенберг постанува ordentlicher Professor (ординариус професор) на Минхенскиот универзитет.[5][21] Како што американците направиле со операцијата Алсос, така и русите инфилтрирале посебни тимови за потрага во Германија и Австрија во составот на нивните трупи. Нивната цел во рамките на Руската Алсос операција била исто така да ги експлотираат германските објекти поврзани со атомско оружје, изворите на материјали и суровини и научен кадар во полза на Советскиот Сојуз. Еден од германските научници регрутиран од страна на советите бил јадрениот физичар Хајнц Посе кој бил директор на лабораторијата V во Обнинск. Кога се вратил во Германија, Посе испратил писмо до Вернер Хајзенберг со покана да работи заедно со него во СССР. На писмото стоело “услови за работа во СССР и расположливи ресурси” како и поволниот став на советите кон германските научници. Со датум 18 јули 1946 ова писмо било љубезно одбијано од Хајзенберг.[109][110] Во 1947 Хајзенберг предавал на Кембриџ, Единбург и Бристол. Хајзенберг исто така придонел за разбирањето на феноменот на суперспроводливост со напис во 1947.[111] и два написа во 1948,[112][113] еден од нив заедно со Mакс вон Лауе.[21][114]

Во периодод кратко по втората светска војна, Хајзенберг кратко се навратил на темата од својата докторска работа, т.е. турбуленција. Биле публикувани три трудови во 1948[115][116][117] и еден во 1950.[10][118] Во повоениот период, Хајзенберг го продолжил својот интерес за тушеви од космички зраци со разгледување на повеќекратно производство на мезони. Објавил три трудови [119][120][121] во 1949, два[122][123] во 1952, и еден[124] во 1955.[125] На 9 март 1949, Deutsche Forschungsrat (германскиот совет за истражување) — основан од Max-Planck Gesellschaft (MPG, друштвото „Макс Планк“, наследник организација на Kaiser-Wilhelm Gesellschaft). Хајзенберг бил назначен за претседател на Deutsche Forschungsrat. Во 1951 организацијата се споила со Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft (асоцијација за итност на германската наука) и истата таа година била реименувана во Deutsche Forschungsgemeinschaft (германска фондација за истражување). Со спојувањето Хајзенберг бил назначен за нејзин директор.[21][126][127] 1952 Хајзенберг служел како претседател на Комисијата за атомска физика на ДФГ. Исто така, таа година, тој беше на чело на германската делегација на Европскиот совет за јадрени истражувања.[4][21] Во 1953 Хајзенберг бил назначен за претседател на Alexander von Humboldt-Stiftung од Конрад Аденауер. Хајзенберг служел на оваа функција сè до 1975. Исто така од 1953 теориската работа на Хајзенберг се сокнцентрира на теорија на унифицирана област на елементарни честички.[4][5][21] При крајот на 1955 и почетокот на 1956, Хајзенберг предавал на Универзитетот во St Andrews, во Шкотска, интелектуална историја на физиката. Предавањата подоцна биле објавени како физика и филозофија: револуцијата во модерната наука .[128] Во текот на 1956 и 57, Хајзенберг бил предводник на Arbeitskreis Kernphysik (работната група за јадрена физика) на Fachkommission II "Forschung und Nachwuchs" (комисија II "истражување и пораст") од Deutschen Atomkommission (Германската комисија за атомска енергија). Други членови на работната група за јадрена физика во овие години биле: Валтер Боте, Ханс Копферман (заменик директор), Фриц Боп, Волфганг Гентнер, Ото Хаксел, Вилибалд Јентшке, Хајнз Мајер-Лајбниц, Јозеф Матаух, Волфганг Рицлер, Вилхелм Валхер и Карл Фридрих вон Вајцсакер. Волфганг Пол бил исто така член на оваа комисија во текот на 1957.[129] Во 1957 Хајзенберг бил потписник на манифестот од Готинген. Манифест од Готинген.[130] Од 1957 Хајзенберг се заинтересирал за плазма физиката и процесот на јадрено соединување. Тој исто така соработувал со меѓународниот институт за атомска Физика во Женева. Тој бил член на комитетот за научна политика од Институтот, како и неколку години претседател на тој комитет.[4] Во 1973 Хајзенберг предавал на Харвард универзитетот со осврт на историскиот развој на концептите од квантната теорија.[131] На 24 март 1973 Хајзенберг држел говор пред Католичката академија од Баварија, каде што му била врачена наградата „Романо Гвардини“. Преводот на неговата титула е “Научна и религиска вистина”. Неговата деклариран цел е: “за тоа што следи, најпрво треба да се справиме со цената на научната вистина, и потоа со многу поширокиот поглед на религијата, од којшто христијанската религија е уплашена-Гуардини сам напишал убедливо; тоа ќе биде најтешкиот дел да се формулира – ние ќе зборуваме за врските помеѓу две вистини”"[132] Повеќе детален увид во погледот на Хајзенберг на религијата е дискутиран од страна на Вилфрид Шредер во "Природна наука и религија" (Бремен 1999, научно издание) и Вилфрид Шредер "Naturerkenntnis und Religion" (Бремен, научно издание 2008).

Личен живот[уреди | уреди извор]

Во Јануари 1937 Хајзенберг ја запознал Елизабет Шумахер(1914-1998) на приватен музички рецитал. Елизабет била ќерка на добро познат професор по економија од Берлин, а нејзин брат бил економистот Е.Ф. Шумахер, авторот на малото е убаво. Хајзенберг се оженил со неа на 29 април. Близнаците Марија и Волфганг се родиле во јануари 1938 година, при што Волфганг Паули му честитал на Хајзенберг на неговата „Творба на пар“- игра со зборови на процес од основна физика, произведување на парови. Тие имале уште 5 други деца во текот на наредните 12 год: Барбара, Кристина, Јохен Хајзенберг, Мартин Хајзенберг и Верена. Јохен станал професор по физика на Универзитетот во Њу Хемшир.[133][134]

Хејзенберг уживал во класичната музика и бил успешен пијанист.[4] Тој бил одгледан и живеел како Лутерантски Христијанин, издавајќи и давајќи неколку говори усогласувајќи ја науката со неговата вера.[135]

Во неговиот говор Научна и Религиозна Вистина(1974) додека ја прифаќал Romano Guardini наградата, тој изјавил:

„Во историјата на науката, дури од познатото судење на Галилео, во повеќе наврати се тврдело дека научната вистина не може да биде усогласена со религиозната определба на светот. Иако сега јас сум убеден дека научната вистина е недостижна во нејзини рамки, немам откриено дека е можно да отфрлиш содржина на религиозно мислење како едноставен дел од застарена фаза на свеста на човештвото, дел што би требало да се откажеме од сега понатаму. Иако во оваа насока од мојот живот многу сум приморан да размислам за поврзаноста на овие две области од мислата, за што сè уште не би бил во можност да се двоумам за реалноста на тоа што тие го покажуваат.“(Хајзенберг 1974,213) )[136]

„Каде што водечките идејали се оставени да го покажуваат патот, скалата на вредности исчезнува и со тоа значењето на нашите постапки и страдања, и на крајот може да се лаже само негирањето и очајот. Религијата затоа е фондација на етика и етиката е претпоставка на животот.“(Хајзенберг 1974,219).[137]

Во неговиата автобиогравска статија во весникот “Вистина”, Henry Margenau (Професор во пензија на Физика и Природна филозофија на Универзитетот во Јеил) истакнал: „Немам кажано ништо за годините помеѓу 1936-1950. Иако има некои искуства кои неможамда ги заборавам. Едно беше моето запознавање со Хајзенберг, кој дојде во Америка набрзо после крајот на Втората светска војна. Нашиот разговор беше интимен и тој ме импресионира со неговото длабоко религиозно убедување. Тој беше вистински Христијанин во секоја смисла на зборот.“ [138] Хајзенберг исто така уживал во планинарење. Во неговата автобиографија тој вклучил фотографии од неговите активности. Тој починал од рак на бубрезите и жолчката во неговиот дом на 1 февруари 1976.[139] Следната вечер, неговите колеги и пријатели пешачеле во сеќавање од Институтот за Физика до неговиот дом, и секој оставал свеќа пред неговата врата.[140] Тој е закопан во Минхенските гробишта

Почести и награди[уреди | уреди извор]

Хајзенберг добил многу награди од кои најважни се:[4]

Објавени дела[уреди | уреди извор]

Биографии[уреди | уреди извор]

Одбрани трудови[уреди | уреди извор]

  • Sommerfeld, A.; Heisenberg, W. (1922). „Eine Bemerkung über relativistische Röntgendubletts und Linienschärfe“. Z. Phys. 10: 393–8. Bibcode:1922ZPhy...10..393S. doi:10.1007/BF01332582.
  • Sommerfeld, A.; Heisenberg, W. (1922). „Die Intensität der Mehrfachlinien und ihrer Zeeman-Komponenten“. Z. Phys. 11: 131–154. doi:10.1007/BF01328408.
  • Born, M.; Heisenberg, W. (1923). „Über Phasenbeziehungen bei den Bohrschen Modellen von Atomen und Molekeln“. Z. Phys. 14: 44–55. doi:10.1007/BF01340032.
  • Born, M.; Heisenberg, W. (1923). „Die Elektronenbahnen im angeregten Heliumatom“. Z. Phys. 16 (9): 229–243. doi:10.1002/andp.19243790902.
  • Born, M.; Heisenberg, W. (1924). „Zur Quantentheorie der Molekeln“. Annalen der Physik. 74 (4): 1–31. doi:10.1002/andp.19243790902.
  • — (1924). „Über Stabilität und Turbulenz von Flüssigkeitsströmmen (Diss.)“. Annalen der Physik. 74 (4): 577–627. Bibcode:1924AnP...379..577H. doi:10.1002/andp.19243791502.
  • Born, M.; Heisenberg, W. (1924). „Über den Einfluss der Deformierbarekit der Ionen auf optische und chemische Konstanten. I“. Z. Phys. 23: 388–410. doi:10.1007/BF01327603.
  • — (1924). „Über eine Abänderung der formalin Regeln der Quantentheorie beim Problem der anomalen Zeeman-Effekte“. Z. Phys. 26: 291–307. doi:10.1007/BF01327336.
  • — (1925). „Über quantentheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer Beziehungen“. Zeitschrift für Physik. 33: 879–893. doi:10.1007/BF01328377. The paper was received on 29 July 1925. [English translation in: van der Waerden 1968, 12 "Quantum-Theoretical Re-interpretation of Kinematic and Mechanical Relations"] This is the first paper in the famous trilogy which launched the matrix mechanics formulation of quantum mechanics.
  • Born, M.; Jordan, P. (1925). „Zur Quantenmechanik“. Zeitschrift für Physik. 34: 858–888. doi:10.1007/BF01328531. The paper was received on 27 September 1925. [English translation in: van der Waerden 1968, "On Quantum Mechanics"] This is the second paper in the famous trilogy which launched the matrix mechanics formulation of quantum mechanics.
  • Born, M.; Heisenberg, W.; Jordan, P. (1926). „Zur Quantenmechanik II“. Zeitschrift für Physik. 35 (8–9): 557–615. Bibcode:1926ZPhy...35..557B. doi:10.1007/BF01379806. The paper was received on 16 November 1925. [English translation in: van der Waerden 1968, 15 "On Quantum Mechanics II"] This is the third paper in the famous trilogy which launched the matrix mechanics formulation of quantum mechanics.
  • — (1927). „Über den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kinematik und Mechanik“. Z. Phys. 43 (3–4): 172–198. doi:10.1007/BF01397280.
  • — (1928). „Zur Theorie des Ferromagnetismus“. Z. Phys. 49 (9–10): 619–636. doi:10.1007/BF01328601.
  • —; Pauli, W. (1929). „Zur Quantendynamik der Wellenfelder“. Z. Phys. 56 (1): 1–61. Bibcode:1930ZPhy...56....1H. doi:10.1007/BF01340129.
  • —; Pauli, W. (1930). „Zur Quantentheorie der Wellenfelder. II“. Z. Phys. 59 (3–4): 168–190. Bibcode:1930ZPhy...59..168H. doi:10.1007/BF01341423.
  • — (1932). „Über den Bau der Atomkerne. I“. Z. Phys. 77: 1–11. doi:10.1007/BF01342433.
  • — (1932). „Über den Bau der Atomkerne. II“. Z. Phys. 78 (3–4): 156–164. doi:10.1007/BF01337585.
  • — (1933). „Über den Bau der Atomkerne. III“. Z. Phys. 80 (9–10): 587–596. doi:10.1007/BF01335696.
  • — (1934). „Bemerkungen zur Diracschen Theorie des Positrons“. Zeitschrift für Physik. 90 (3–4): 209–231. doi:10.1007/BF01333516. The author was cited as being at Leipzig. The paper was received on 21 June 1934.
  • — (1936). „Über die 'Schauer' in der Kosmischen Strahlung“. Forsch. Fortscher. 12: 341–2.
  • —; Euler, H. (1936). „Folgerungen aus der Diracschen Theorie des Positrons“. Z. Phys. 98 (11–12): 714–732. Bibcode:1936ZPhy...98..714H. doi:10.1007/BF01343663. The authors were cited as being at Leipzig. The paper was received on 22 December 1935. A translation of this paper has been done by W. Korolevski and H. Kleinert: arXiv:physics/0605038v1.
  • — (1936). „Zur Theorie der 'Schauer' in der Höhenstrahlung“. Z. Phys. 101 (9–10): 533–540. doi:10.1007/BF01349603.
  • W. Heisenberg Der Durchgang sehr energiereicher Korpuskeln durch den Atomkern, Ber. Sächs, Akad. Wiss. Volume 89, 369; Die Naturwissenschaften Volume 25, 749–750 (1937)
  • — (1937). „Theoretische Untersuchungen zur Ultrastrahlung“. Verh. Stsch. Physical. Ges. 18: 50.
  • — (1938). „Die Absorption der durchdringenden Komponente der Höhenstrahlung“. Annalen der Physik. 425 (7): 594–9. Bibcode:1938AnP...425..594H. doi:10.1002/andp.19384250705.
  • W. Heisenberg Der Durchgang sehr energiereicher Korpuskeln durch den Atomkern, Nuovo Cimento Volume 15, 31–34; Verh. Dtsch. physik. Ges. Volume 19, 2 (1938)
  • — (1943). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. I“. Z. Phys. 120 (7–10): 513–538. doi:10.1007/BF01329800.
  • — (1943). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. II“. Z. Phys. 120 (11–12): 673–702. doi:10.1007/BF01336936.
  • — (1944). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. III“. Z. Phys. 123: 93–112. doi:10.1007/BF01375146.
  • W. Heisenberg Zur Theorie der Supraleitung, Forsch. Fortschr. Volumes 21/23, 243–244 (1947); Z. Naturforsch. Volume 2a, 185–201 (1947)
  • — (1948). „Das elektrodynamische Verhalten der Supraleiter“. Z. Naturforsch. 3a: 65–75.
  • von Laue, M.; Laue, W. (1948). „Das Barlowsche Rad aus supraleitendem Material“. Z. Phys. 124 (7–12): 514–8. Bibcode:1948ZPhy..124..514H. doi:10.1007/BF01668888.
  • — (1948). „Zur statistischen Theorie der Tubulenz“. Z. Phys. 124 (7–12): 628–657. doi:10.1007/BF01668899.
  • — (1948). „On the theory of statistical and isotropic turbulence“. Proceedings of the Royal Society A. 195 (1042): 402–6. doi:10.1098/rspa.1948.0127.
  • — (1948). „Bemerkungen um Turbulenzproblem“. Z. Naturforsch. 3a: 434–7.
  • — (1949). „Production of mesons showers“. Nature. 164 (4158): 65–67. doi:10.1038/164065c0.
  • — (1949). „Die Erzeugung von Mesonen in Vielfachprozessen“. Nuovo Cimento. 6 (Suppl): 493–7. doi:10.1007/BF02822044.
  • — (1949). „Über die Entstehung von Mesonen in Vielfachprozessen“. Z. Phys. 126 (6): 569–582. doi:10.1007/BF01330108.
  • W. Heisenberg On the stability of laminar flow, Proc. International Congress Mathematicians Volume II, 292–296 (1950)
  • — (1952). „Bermerkungen zur Theorie der Vielfacherzeugung von Mesonen“. Die Naturwissenschaften. 39 (3): 69. Bibcode:1952NW.....39...69H. doi:10.1007/BF00596818.
  • — (1952). „Mesonenerzeugung als Stosswellenproblem“. Z. Phys. 133: 65–79. Bibcode:1952ZPhy..133...65H. doi:10.1007/BF01948683.
  • — (1955). „The production of mesons in very high energy collisions“. Nuovo Cimento. 12 (Suppl): 96–103.
  • — (1975). „Development of concepts in the history of quantum theory“. American Journal of Physics. 43 (5): 389–394. Bibcode:1975AmJPh..43..389H. doi:10.1119/1.9833. The substance of this article was presented by Heisenberg in a lecture at Harvard University.

Книги[уреди | уреди извор]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Белешки[уреди | уреди извор]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Mott, Nevill; Peierls, Rudolf (1977). „Werner Heisenberg 5 December 1901 – 1 February 1976“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. Royal Society. 23: 212. doi:10.1098/rsbm.1977.0009.
  2. ↑ „The Nobel Prize in Physics 1932“. Nobelprize.org. Посетено на 2012-12-07. Овој извор објаснува дека Хајзенберг ја добил оваа награда една година подоцна во 1933.
  3. ↑ Cassidy 1992, стр. 3
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Werner Heisenberg Biography, Nobel Prize in Physics 1932 Nobelprize.org.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Hentschel & Hentschel 1996, Appendix F; see the entry for Heisenberg.
  6. ↑ Cassidy 1992, стр. 127, Appendix A
  7. ↑ Powers 1993, стр. 23
  8. ↑ van der Waerden 1968, стр. 21
  9. ↑ W. Heisenberg (1924). „Über Stabilität und Turbulenz von Flüssigkeitsströmmen“. Annalen der Physik. 379 (15): 577. Bibcode:1924AnP...379..577H. doi:10.1002/andp.19243791502. како што е наведено воMott & Peierls 1977, стр. 245
  10. ↑ 10,0 10,1 Mott & Peierls 1977, стр. 217
  11. ↑ Heisenberg, W. (1924). „Über eine Abänderung der formalen Regeln der Quantentheorie beim Problem der anomalen Zeeman-Effekte“. Z. Phys. 26: 291–307. doi:10.1007/BF01327336. како што е наведено во Mott & Peierls 1977, стр. 243
  12. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 219
  13. ↑ Maringer, Daniel. „Berühmte Physiker: Werner Heisenberg eine Biographie-Pfadfinderzeit“ (германски). Архивирано од изворникот на 2009-10-18. Посетено на 5 февруари 2009.
  14. ↑ „Heisenberg Werner“ (германски). Архивирано од изворникот на 2011-07-19. Посетено на 5 февруари 2009.
  15. ↑ „Ein Leben für die Jugendbewegung und Jugendseelsorger-100 Jahre Gottfried Simmerding“ (PDF). Rundbrief der Regionen Donau und München (германски). Gemeinschaft Katholischer Männer und Frauen im Bund Neudeutschland-ND. 2/2005: 12. March 2005. Архивирано од изворникот (PDF) на 5 March 2009.
  16. ↑ Helmut Raum (2008). „Die Pfadfinderbewegung im Freistaat Bayern Teil 53“ (PDF). Der Bundschuh (германски). Pfadfinderförderkreis Nordbayern e.V. 2/2008: 23–24. Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-05. Посетено на 2016-03-17.
  17. ↑ Arthur Miller. "137: Jung , Pauli and the pursuit of a scientific obsession." New York: Norton & Company, 2009. p.31
  18. ↑ H. Kragh, ‘Dirac, Paul Adrien Maurice (1902–1984)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004
  19. ↑ „February 1927: Heisenberg's Uncertainty Principle“. APS News. American Physics Society. 17 (2). February 2008.
  20. ↑ Heisenberg 1927, cited in Mott & Peierls 1977, стр. 243
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16 21,17 Cassidy 1992, стр. Appendix A
  22. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 224
  23. ↑ Heisenberg 1928, како што е наведено во Mott & Peierls 1977, стр. 243
  24. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 226–227
  25. ↑ 25,0 25,1 Mott & Peierls 1977, стр. 227
  26. ↑ Heisenberg & Pauli 1929, Heisenberg & Pauli 1930, како што е наведено во Mott & Peierls 1977, стр. 243
  27. ↑ Heisenberg & 1932 I, Heisenberg & 1932 II, Heisenberg & 1933 III, како што е наведено од Mott & Peierls 1977, стр. 244
  28. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 228
  29. ↑ Heisenberg & Euler 1936
  30. ↑ Segrè, Emilio G. (1980). From X-rays to Quarks: Modern Physicists and Their Discoveries. W.H. Freeman. ISBN 071671146X.
  31. ↑ Beyerchen, 1997, 141–167.
  32. ↑ Beyerchen 1977, стр. 79–102
  33. ↑ Beyerchen 1977, стр. 103–140
  34. ↑ Holton, Gerald (2007-01-12). „Werner Heisenberg and Albert Einstein“. Physics Today. 53 (7): 38–42. doi:10.1063/1.1292474. ISSN 0031-9228.
  35. ↑ „Heisenberg – The Difficult Years: Professor in Leipzig, 1927–1942“. American Institute of Physics. Архивирано од изворникот на 2008-09-15. Посетено на 2016-03-17.
  36. ↑ Heisenberg & 1936 Forsch. Fortscher., Heisenberg & 1936 Z. Phys., наведено од Mott & Peierls 1977, стр. 244
  37. ↑ 37,0 37,1 Mott & Peierls 1977, стр. 231
  38. ↑ W. Heisenberg Der Durchgang sehr energiereicher Korpuskeln durch den Atomkern, Ber. Sächs, Akad. Wiss. Volume 89, 369; Die Naturwissenschaften Volume 25, 749–750 (1937), as cited by Mott & Peierls 1977, стр. 244
  39. ↑ W. Heisenberg Theoretische Untersuchungen zur Ultrastrahlung, Verh. Stsch. physical. Ges. Volume 18, 50 (1937), as cited by Mott & Peierls 1977, стр. 244
  40. ↑ Heisenberg, W. (1938). „Die Absorption der durchdringenden Komponente der Höhenstrahlung“. Annalen der Physik. 425 (7): 594. Bibcode:1938AnP...425..594H. doi:10.1002/andp.19384250705., as cited by Mott & Peierls 1977, стр. 244
  41. ↑ W. Heisenberg Der Durchgang sehr energiereicher Korpuskeln durch den Atomkern, Nuovo Cimento Volume 15, 31–34; Verh. Dtsch. physik. Ges. Volume 19, 2 (1938), as cited by Mott & Peierls 1977, стр. 244
  42. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 387, 387n20
  43. ↑ Goudsmit, Alsos, 1986, picture facing p. 124.
  44. ↑ W. Heisenberg, Über quantentheoretishe Umdeutung kinematisher und mechanischer Beziehungen, Zeitschrift für Physik, 33, 879–893, 1925 (received 29 July 1925). [English translation in: B. L. van der Waerden, editor, Sources of Quantum Mechanics (Dover Publications, 1968) ISBN 0-486-61881-1 (English title: "Quantum-Theoretical Re-interpretation of Kinematic and Mechanical Relations").]
  45. ↑ MacKinnon, Edward (1977). „Heisenberg, Models, and the Rise of Quantum Mechanics“. Historical Studies in the Physical Sciences. 8: 137–188. doi:10.2307/27757370. JSTOR 27757370.
  46. ↑ Aitchison, Ian J. R.; MacManus, David A.; Snyder, Thomas M. (November 2004). „Understanding Heisenberg's 'magical' paper of July 1925: A new look at the calculational details, “. American Journal of Physics. 72 (11): 1370–9. arXiv:quant-ph/0404009v1. doi:10.1119/1.1775243.
  47. ↑ Pais, Abraham (1991). Niels Bohr's Times in Physics, Philosophy, and Polity. Clarendon Press. стр. 275–9. ISBN 0-19-852049-2.
  48. ↑ Max Born Архивирано на 31 декември 2006 г. The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics, Nobel Lecture (1954)
  49. ↑ Born, M.; Jordan, P. (1925). „Zur Quantenmechanik“. Zeitschrift für Physik. 34: 858–888. doi:10.1007/BF01328531. (received 27 September 1925). [English translation in: van der Waerden 1968, "On Quantum Mechanics"]
  50. ↑ Born, M.; Heisenberg, W.; Jordan, P. (1925). „Zur Quantenmechanik II“. Zeitschrift für Physik. 35 (8–9): 557–615. Bibcode:1926ZPhy...35..557B. doi:10.1007/BF01379806. The paper was received on 16 November 1925. [English translation in: van der Waerden 1968, 15 "On Quantum Mechanics II"]
  51. ↑ Jammer, 1966, pp. 206–207.
  52. ↑ Bernstein, 2004, p. 1004.
  53. ↑ Greenspan, 2005, p. 190.
  54. ↑ 54,0 54,1 The Nobel Prize in Physics 1932. Nobelprize.org. Посетено на 1 February 2012.
  55. ↑ Nobel Prize in Physics and 1933 – Nobel Prize Presentation Speech.
  56. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 152–7 Document #55 ’White Jews’ in Science [15 July 1937&#x5D
  57. ↑ 57,0 57,1 Goudsmit, Samuel A. ALSOS (Tomash Publishers, 1986) pp 117 -119.
  58. ↑ Beyerchen 1977, стр. 153–167
  59. ↑ Cassidy 1992, стр. 383–7
  60. ↑ Powers 1993, стр. 40–43
  61. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 152–7 Document #55 ’White Jews’ in Science [15 July 1937]
    pp. 175–6 Document #63 Heinrich Himmler: Letter to Reinhard Heydrich [21 July 1938]
    pp. 176–7 Document #64 Heinrich Himmler: Letter to Werner Heisenberg [21 July 1938]
    pp. 261–6 Document #85 Ludwig Prandtl: Attachment to the letter to Reich Marschal (sic) Hermann Göring [28 April 1941]
    pp. 290–2 Document #93 Carl Ramsauer: The Munich Conciliation and Pacification Attempt [20 January 1942]
  62. ↑ Cassidy 1992, стр. 390–1 Please note that Cassidy uses the alias Mathias Jules for Johannes Juilfs.
  63. ↑ For another aspect of the meeting see: Michael Schaaf "Heisenberg wollte Bohr helfen. Ein neues Dokument zum Treffen der beiden Physiker in Kopenhagen 1941." Архивирано на 5 мај 2015 г. ("Heisenberg wanted to help Bohr. An new document about the meeting of the two scientists in Copenhagen in 1941.") Berliner Zeitung, 5 April 2002
  64. ↑ Horizon: Hitler's Bomb, BBC Two, 24 February 1992
  65. ↑ Niels Bohr Archive. His site contains historical background and facsimiles of documents relating to the 1941 Bohr-Heisenberg meeting.
  66. ↑ Heisenberg September 1941 Letter Архивирано на 3 март 2016 г.. Werner-heisenberg.unh.edu. Посетено на 1 February 2012.
  67. ↑ Svensk Filmindustri, "The Heavy Water War: With a Nuclear Bomb Hitler Would Have Won the War". http://sfinternational.se/Details.aspx?id=75cc9956-b3fd-e211-a1ea-b8ac6f114281
  68. ↑ American Institute for Physics, Center for History of Physics Архивирано на 17 септември 2008 г..
  69. ↑ Albert Speer, Inside the Third Reich, Macmillan, 1970, pp. 225ff.
  70. ↑ Prof. Werner Carl Heisenberg (I662) Архивирано на 15 јуни 2008 г.. Stanford.edu
  71. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 303 Document 98: The Führer's Decree on the Reich Research Council, 9 June 1942
  72. ↑ Heisenberg, W. (1943). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. I“. Z. Phys. 120 (7–10): 513–538. doi:10.1007/BF01329800. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  73. ↑ Heisenberg, W. (1943). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. II“. Z. Phys. 120 (11–12): 673–702. doi:10.1007/BF01336936. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  74. ↑ Heisenberg, W. (1944). „Die beobachtbaren Grössen in der Theorie der Elementarteilchen. III“. Z. Phys. 123: 93–112. doi:10.1007/BF01375146. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  75. ↑ Bernstein 2004, стр. 300–4
  76. ↑ William Tobey (January–February 2012), „Nuclear scientists as assassination targets“, Bulletin of the Atomic Scientists, 68 (1): 63–64, doi:10.1177/0096340211433019, citing Thomas Powers 1993 book "Heisenberg's War".
  77. ↑ O. Hahn and F. Strassmann Über den Nachweis und das Verhalten der bei der Bestrahlung des Urans mittels Neutronen entstehenden Erdalkalimetalle (On the detection and characteristics of the alkaline earth metals formed by irradiation of uranium with neutrons), Naturwissenschaften Volume 27, Number 1, 11–15 (1939). The authors were identified as being at the Kaiser-Wilhelm-Institut für Chemie, Berlin-Dahlem. Received 22 December 1938.
  78. ↑ Ruth Lewin Sime (March 1990). „Lise Meitner's Escape from Germany“. American Journal of Physics. 58 (3): 263–7. doi:10.1119/1.16196+1990 (неактивно 2016-02-23).
  79. ↑ Meitner, Lise; Frisch, O. R. (11 February 1939). „Disintegration of Uranium by Neutrons: a New Type of Nuclear Reaction“. Nature. 143 (3615): 239–240. doi:10.1038/143239a0. The paper is dated 16 January 1939. Meitner is identified as being at the Physical Institute, Academy of Sciences, Stockholm. Frisch is identified as being at the Institute of Theoretical Physics, University of Copenhagen.
  80. ↑ Frisch, O. R. (18 February 1939). „Physical Evidence for the Division of Heavy Nuclei under Neutron Bombardment“. Nature. 143 (3616): 276. doi:10.1038/143276a0. The paper Архивирано на 23 јануари 2009 г. is dated 17 January 1939. [The experiment for this letter to the editor was conducted on 13 January 1939; see Richard Rhodes The Making of the Atomic Bomb 263 and 268 (Simon and Schuster, 1986).]
  81. ↑ Во 1944 Хан ја добил Нобеловата награда за Хемија за откритието на јадрено цепење. Некои историчари го документирале откритието на јадрено цепење и верувале дека Мајтнер и Хан заедно би требало да бидат наградени со оваа награда. See the following references: Ruth Lewin Sime From Exceptional Prominence to Prominent Exception: Lise Meitner at the Kaiser Wilhelm Institute for Chemistry Ergebnisse 24 Forschungsprogramm Geschichte der Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft im Nationalsozialismus (2005); Ruth Lewin Sime Lise Meitner: A Life in Physics (University of California, 1997); and Crawford, Elisabeth; Lewin Sime, Ruth; Walker, Mark (September 1997). „A Nobel Tale of Postwar Injustice“. Physics Today. 50 (9): 26–32. doi:10.1063/1.881933. Архивирано од изворникот на 2013-04-15. Посетено на 2016-03-27.
  82. ↑ Kant, 2002, Reference 8 on p. 3.
  83. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 363–4, Appendix F; see the entries for Esau, Harteck and Joos. See also the entry for the KWIP in Appendix A and the entry for the HWA in Appendix B.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 Macrakis, 1993, 164–169.
  85. ↑ 85,0 85,1 Mehra and Rechenberg, Volume 6, Part 2, 2001, 1010–1011.
  86. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, стр. 363–4, Appendix F; see the entries for Diebner and Döpel. See also the entry for the KWIP in Appendix A and the entry for the HWA in Appendix B.
  87. ↑ Hentschel & Hentschel 1996; see the entry for the KWIP in Appendix A and the entries for the HWA and the RFR in Appendix B. Also see p. 372 and footnote #50 on p. 372.
  88. ↑ Walker 1993, стр. 49–53
  89. ↑ Walker 1993, стр. 52–53
  90. ↑ Kant, 2002, 19.
  91. ↑ Deutsches Museum – Tätigkeitsbericht des II. Physikalischen Instituts der Wiener Universität, 1945
  92. ↑ Walker 1993, стр. 19, 94–95
  93. ↑ Walker 1993, стр. 52, Reference #40 on p. 262
  94. ↑ Walker 1993, стр. 208
  95. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, Appendix F; see the entry for Schumann. Also see footnote #1 on p. 207.
  96. ↑ Goudsmit, Samuel with an introduction by R. V. Jones Alsos (Toamsh, 1986).
  97. ↑ Pash, Boris T. The Alsos Mission (Award, 1969).
  98. ↑ Cassidy 1992, стр. 491–500
  99. ↑ Naimark, 1995, 208–209.
  100. ↑ Bernstein 2001, стр. 49–52
  101. ↑ Walker 1993, стр. 268–274, Reference #40 on p. 262
  102. ↑ Bernstein 2001, стр. 50, 363–5
  103. ↑ Cassidy 1992, стр. 491–510
  104. ↑ Bernstein 2001, стр. 60
  105. ↑ Pash, Boris T. The Alsos Mission (Award, 1969) pp. 219–241.
  106. ↑ Charles Franck Operation Epsilon: The Farm Hall Transcripts (University of California Press, 1993)
  107. ↑ Bernstein 2001
  108. ↑ Bernstein 2001, стр. xvii–xix
  109. ↑ Walker 1993, стр. 1845
  110. ↑ Oleynikov 2000, стр. 14
  111. ↑ Heisenberg, W. (1947). „Zur Theorie der Supraleitung“. Forsch. Fortschr. 21/23: 243–4.; Z. Naturforsch. 2a: 185–201. 1947. Отсутно или празно |title= (help) cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  112. ↑ Heisenberg, W. (1948). „Das elektrodynamische Verhalten der Supraleiter“. Z. Naturforsch. 3a: 65–75. cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  113. ↑ Heisenberg, W.; Laue, M. V. (1948). „Das Barlowsche Rad aus supraleitendem Material“. Z. Phys. 124 (7–12): 514–8. Bibcode:1948ZPhy..124..514H. doi:10.1007/BF01668888. cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  114. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 238–239
  115. ↑ Heisenberg, W. (1948). „Zur statistischen Theorie der Tubulenz“. Z. Phys. 124 (7–12): 628–657. doi:10.1007/BF01668899. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  116. ↑ Heisenberg, W. (1948). „On the theory of statistical and isotropic turbulence“. Proceedings of the Royal Society A. 195 (1042): 402–6. doi:10.1098/rspa.1948.0127. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  117. ↑ Heisenberg, W. (1948). „Bemerkungen um Turbulenzproblem“. Z. Naturforsch. 3a: 434–7. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  118. ↑ W. Heisenberg On the stability of laminar flow, Proc. International Congress Mathematicians Volume II, 292–296 (1950), as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  119. ↑ Heisenberg, W. (1949). „Production of mesons showers“. Nature. 164 (4158): 65–67. doi:10.1038/164065c0. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  120. ↑ Heisenberg, W. (1949). „Die Erzeugung von Mesonen in Vielfachprozessen“. Nuovo Cimento. 6 (Suppl): 493–7. doi:10.1007/BF02822044. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  121. ↑ Heisenberg, W. (1949). „Über die Entstehung von Mesonen in Vielfachprozessen“. Z. Phys. 126 (6): 569–582. doi:10.1007/BF01330108. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 245
  122. ↑ Heisenberg, W. (1952). „Bermerkungen zur Theorie der Vielfacherzeugung von Mesonen“. Die Naturwissenschaften. 39 (3): 69. Bibcode:1952NW.....39...69H. doi:10.1007/BF00596818. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 246
  123. ↑ Heisenberg, W. (1952). „Mesonenerzeugung als Stosswellenproblem“. Z. Phys. 133: 65–79. Bibcode:1952ZPhy..133...65H. doi:10.1007/BF01948683. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 246
  124. ↑ Heisenberg, W. (1955). „The production of mesons in very high energy collisions“. Nuovo Cimento. 12 (Suppl): 96–103. as cited in Mott & Peierls 1977, стр. 246
  125. ↑ Mott & Peierls 1977, стр. 238
  126. ↑ Hentschel & Hentschel 1996, Appendix A; see the entries for DFG and NG.
  127. ↑ John L. Heilbron The Dilemmas of an Upright Man: Max Planck and the Fortunes of German Science (Harvard, 2000) pp. 90–92.
  128. ↑ Cassidy, Uncertainty, 1992, 262.
  129. ↑ Horst Kant Werner Heisenberg and the German Uranium Project / Otto Hahn and the Declarations of Mainau and Göttingen, Preprint 203 (Max-Planck Institut für Wissenschaftsgeschichte, 2002).
  130. ↑ Declaration of the German Nuclear Physicists ArmsControl.de Архивирано на 18 март 2013 г..
  131. ↑ Heisenberg, Werner (1975). „Development of concepts in the history of quantum theory“. American Journal of Physics. 43 (5): 389–394. Bibcode:1975AmJPh..43..389H. doi:10.1119/1.9833. The substance of this article was presented by Heisenberg in a lecture at Harvard University.
  132. ↑ 132,0 132,1 Chapter 16 "Scientific and Religious Truth" in Across the Frontiers, 1974, Harper & Row, p.213-229
  133. ↑ Cassidy, Uncertainty, 1992, 372 and Appendix A.
  134. ↑ David Cassidy and the American Institute of Physics, The Difficult Years Архивирано на 15 септември 2008 г..
  135. ↑ The religion of Werner Heisenberg, physicist Архивирано на 12 јули 2017 г.. Adherents.com. Посетено на 1 February 2012.
  136. ↑ - Heisenberg, Werner. 1970. “Erste Gespraeche ueber das Verhaeltnis von Naturwissenschaft und Religion.” Werner Trutwin, ed. Religion-Wissenschaft-Weltbild. Duesseldorf: Patmos-Verlag, pp. 23-31. (Theologisches Forum. Texte fuer den Religionsunterricht 4.)
  137. ↑ Heisenberg, Werner. 1973. “Naturwissenschaftliche und religioese Wahrheit.” Frankfurter Allgemeine Zeitung, 24 Maerz, pp. 7-8. (Speech before the Catholic Academy of Bavaria, on acceptance of the Guardini Prize, 23 March 1974).
  138. ↑ (Margenau 1985, Vol. 1).Margenau, Henry. 1985. “Why I Am a Christian”, in Truth (An International, Inter-disciplinary Journal of Christian Thought), Vol. 1. Truth Inc., in cooperation with the Institute for Research in Christianity and Contemporary Thought, the International Christian Graduate University, Dallas Baptist University and the International Institute for Mankind. USA.
  139. ↑ Cassidy, Uncertainty, 1992, 262, 545.
  140. ↑ Cassidy, Uncertainty, 1992, 545.
  141. ↑ „W.K. Heisenberg (1901 - 1976)“. Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. Посетено на 24 January 2016.

Наводи[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Викицитат има збирка цитати поврзани со:
1901–1925
1926–1950
1951–1975
1976–2000
2001–денес
Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Вернер_Хајзенберг&oldid=5148555“