Хетити: Разлика помеѓу преработките

Хетитска Империја
Хетитска Империја; Ḫa-at-tu-ša / 𒄩𒀜𒌅𒊭
	Кралскиот печат на последниот крал Супилулиума II
	Местоположба на Хетити
Главен град	Хатуша, Tarḫuntašša (под власта на Муватали II)
Уредување	Апсолутна монархија (Старо Кралство); Конституционална монархија (Средно и Ново Кралство)

Интерактивен преглед на историјата

[проверена преработка]

← Постаро уредување Поново уредување →

Избришана содржина Додадена содржина

НагледноВикитекст

Во редови

Преработка од 23:07, 20 август 2021

Предлошка:Underlinked

Хетитите се антички народ кој бил распространет во Анадолија околу 18-от век п.н.е. со главен град во Хатуша во Централна Анадолија^[2]. Оваа империја го живеела својот врв во средината на 14-от век п.н.е. и под водство на Супилулиума Први успеале да завладеат со скоро цела Мала Азија како и со делови на северен Левент и Горна Месопотамија. По 1180 г.п.н.е. за време на распадот на бронзеното доба, на империјата ѝ дошол крајот, расцепкувајќи се на повеќе независни неохетитититски градови-држави, од кои некои преживеале сè до 8-от век п.н.е.

До крајот на 20 век, постоењето на Хетити било повеќе мит отколку факт. Сето ова се променило со откривањето на градот Хатуша, главниот град на Хетитската империја^[3].

Нивниот јазик води потекло од анадолското говорно подрачје на индоевропското семејство на јазици.^[4] Тие својата татковина ја нарекувале Хати, а јазикот Нешили (јазикот од Неша). И покрај тоа што тие самите се нарекувале Хати, Хатите би требало да се раздвојуваат од Хетитите, пред сè како постар народ од двата, кој го населил истиов регион, се верува во 2 милениум п.н.е., и се користеле со северозападната кавкаска група на јазици, позната како хатитска. Нивното конвенционално име „Хетити“ се должи на библиските Хетити според археологијата во 19-от век. Имено, историјата и цивилизацијата на Хетитите се реконструирани од страна на истражувачите од крајот на 19 век благодарение на ископувањата на анадолските локалитети, од кои на прво место Божазкој, каде што се наоѓаат урнатините на Хатуша; илјадници плочи со клинесто писмо биле откопани таму, документирајќи неколку аспекти од политичкиот, верскиот и економскиот живот на Хетитското кралство.

Нивната војска главно се состоела од запрежни кочии. Иако овој народ му припаѓал на бронзеното доба, тие опстојувале и за време на железното доба, произведувајќи предмети од железо уште во 14-от век п.н.е. а ова се потврдува преку писмата кои тие ги испраќале и од нив барале стоки од ваков вид.

По 1180 г.п.н.е. во период на општи превирања во Левент поради пристигнувањето на Луѓето од Морето, кралството се распарчило на неколку независни неохетитититски градови-држави, некои постоејќи сè до 8-от век п.н.е. Историјата на оваа цивилизација се дознава најмногу преку клинестите списи кои се пронајдени во таа област, како и преку нивните дипломатски и трговски врски кои ги воспоставиле со Египет и Блискиот Исток.

Археолошки наоди

Хетитите користеле месопотамиско клинесто писмо. Археолошките експедиции кои биле изведени во Хатуша откриле цела збирка на кралски списи на клинести таблички, напишани или на семитско – месопотамскиот акадијански јазик кој се користел во Асирија и Вавилонија, или на различни дијалекти кои се користеле ширум подрачјето.

Пред пронајдоците, единствениот извор за нивното постоење можело да се увиди во Стариот завет. Францис Вилијам Њуман го искажал својот критички став, што можело често да се слушне во почетоците на 19-от век, дека ако Хетитите воопшто постоеле: ”ниеден крал на Хетитите не можел да се спореди со моќта на Кралот на Јудеа”.^[5] Како што ископувањата во втората половина на 19-от век откривале делови од кралството на Хетитите, се воспоставила слика дека оваа анадолска империја е далеку помоќна од онаа во Јудеа.^[6] Научната јавност посочила дека според еврејските текстови, Хетитите и Јудеa никогаш не биле непријателски настроени меѓусебе, тие ги снабдувале Израелитите со кедар, запрежни коли, коњи, а според “Книгата на Битието”, Хетитите му биле сојузници на Аврам.

Првиот запис за нивното појавување на историска сцена пронајдени се записи во асирската колонија на Ќултепе, кои содржат податоци за трговска размена меѓу асирските трговци и “земјата на Хатите”. Некои од имињата што се споменувале во записите не биле ниту на хетитски ниту на асирски јазик, туку на индоевропски.

Натписите на зданието во Божазкој, пронајден од страна на Вилијам Рајт во 1884 г. се совпаѓале со хиероглифските натписи пронајдени во Алеп и Нанат во Северна Сирија. Во 1887 г. ископувањата кај Тел ел Амарна во Египет откриле дипломатски записи на фараонот Амеотеп Трети и неговиот син Ахенатон. Две букви од името на кралството на Кета, кој се наоѓал во истиот региот кој би познат како “земјата на Хатите”, се напишани со стандардно акадијанско клинесто писмо но на непознат јазик, така што научниците можеле да го прочитаат но не и да го преведат. Накратко после ова, се заклучило дека Хатите и Катите во Анадолија се всушност истиот народ со “кралството на Кета” опишано во египетските списи. Други пак научници се согласувале дека Хатите и Кетите се истиот народ, но ги поврзувале со библискиот поим Кити, а многу помалку со “Децата на Хат”. Првите претпоставки биле општоприфатени во текот на 20-от век, а името на Хетитите се поврзувало со цивилизацијата која живеела околу Божазкој.

Во текот на ископувањата околу Божазкој во 1906 г. археологот Хуго Винклер пронашол кралски архив кој содржел 10.000 таблени списи, напишани во клинесто акадијански јазик но во исто време и на непознат јазик но со египетски хиероглифи, со што се потврдил идентитетот на овие две имиња. Тој исто така докажал дека урнатините во Хатуша се всушност остатоците на нивниот главен град.

Под водство на Германскиот Археолошки Институт, во 1907 г. биле спроведени ископувања во Хатуша, но со паузи за време на војните. Ќултепе бил успешно истражен од страна на професорот Тахсин Озгуч, од 1948 г. сè до неговата смрт во 2005 г. ископувања во помали размери исто така биле спроведени околу Хатуша, вклучително на каменото светилиште во Јазиликаја, каде се пронајдени релјефи во камен каде биле илустрирани хетитските владетели како и боговите на самите Хетити.

Географската положба на Хетитската Империја

Кралството на Хетитите било распространето околу Хатуша и Неша, подрачје познато како “Земјата на Хатите”. По именувањето на Хатуша за нивна престолница, таа била всушност во срцето на Империјата по течението на реката Кизил.

На западните и јужните делови на нивната територија се наоѓал регион и според најстарите Хетитититски текстови бил наречен Лувија. Но со растот на неколку кнежевства оваа терминологија била заменета со имињата Арзава и Кизуватна.^[7] Сепак, Хетитите продолжиле да го именуваат јазикот кој се зборувал на ова подрачје како лувиски. Заедно со развојот на Кизуватна, во срцето на територијата во Силиција за првпат Хетитите го нарекле ова подрачје Аданија.^[8] Во текот на бунтот на Хетитите за време на владеењето на Амуна, се користел називот Кизуватна, успевајќи да ја прошират територијата северно кон планинскот масив на Антитаурус. Таму живеел народ наречен Каскијани. На југоистокот од Хетитите се наоѓал народот наречен Митани. Кога тие биле на својот врв, за време на владеењето на Мурсили Втори, нивната империја се протегала од Арзава на запад, до Митани на исток, како и поголемиот дел на каскианската територија на север вклучувајќи ја Хајаса Ази Империјата, и на југ сè до јужните граници на Либан.

Историја на Хетитите

Околу 5000 г.п.н.е. во регионот на Хатуша кој подоцна ќе стане и главен административен центар на нивното кралство, бил населен од народ кој имал препознатлива култура и кој говорел неиндоевропски јазик. Името “хатиски” бил употребуван од страна на Анадолијанците за да го разграничат овој јазик со останатите индоевропски Хетитититски јазик кој се појавил на историската сцена на почетокот на 2-от милениум п.н.е. а со тоа станал и државен јазик на ова кралство и ќе остане на оваа позиција во следниве седум века. Раните Хетити, којшто не е познато од каде водат потекло, позајмиле многу културни елементи од нивните претходници Хатите и Хурите, исто како и позајмици од асирските колонии, нивното клинесто писмо и употребата на цилиндричниот печат. Бидејќи хатитскиот јазик се користел во кралството за религиозни намени, и се согледува дека двете култури живееле заедно, не се знае дали населението кое го користело хатитскиот јазик било заменето со оние кои го зборувале Хетитититскиот, дали биле претопени или едноставно сами го прифатиле, не е познато.

Потеклото на Хетитите

Се верува дека Хетитите дошле во Анадолија околу 2000 г.п.н.е. Додека нивната претходна локација не е до целост позната, но постојат силни докази дека домот на индоевропските цивилизации во 4-от и 3-от се наоѓал во понтиските степи, во денешна Украина околу Азовско Море.^[9]

Доаѓањето на Хетитите во Анадолија во праисториско време всушност довело до судир на тамошната култура што постоела со нивната култура, но пред сè судир за контрола на територија и постепена асимилација.^[10]^[11] Со археолошка терминологија, односите на Хетитите со културата Езеро од Балканот и културата Маикоп од Кавказот се сметале за постоечки. Индоевропскиот елемент ја направило Хетитититската култура натрапник на територијата на Анадолија.

Хетитите и другите народи од овој полуостров дошле од север, веројатно од населени места по бреговите на Каспиското Море. Оваа преселба прераснала во масовна миграција низ целиот Близок Исток приближно околу 1900 г.п.н.е. Доминантното население во Централна Анадолија било сочинето од Хуријанци и Хатити кои не зборувале ниеден од индоевропските јазици. Исто така постоеле асирски колонии, од кои Хетитите го усвоиле клинестото писмо. Било потребно време Хетитите да воспостават авторитет. Со векови функционирале поделени во групи, со центар на владеење околу некој град. Подоцна со појавата на силни водачи се случиле промени, со нивен центар во Божазкој тие успеале да го спојат поделеното население а со тоа и успеат да го освојат поголемиот дел од Централна Анадолија и со тоа да го формираат Кралството на Хетитите.

Раниот период

Раниот историски период на оваа држава е познат преку списите кои се стари дури од 17-от век п.н.е. а подоцна како акадијански копии напишани во 14-от и 13-от век п.н.е.^[12] Ова открива соперништво кое постоело меѓу две кралски семејства во Централното Кралство, северната фамилија со седиште во Цалпа па подоцна во Хатуша и јужната со седиште во Кусара и Канеш. Нив можеме да ги разликуваме преку нивните имиња, северните го задржале името на Хатите, а јужните ги прифатиле имињата Несиан и Лувијан и според нив се идентификувале.^[13]

Еден збир на списи, познати како “текстовите на Анита”, во кој се раскажува за кралот на Кусара, Питана, и неговиот успех во освојувањето на Канеш.^[14] Меѓутоа, главните актери во овие записи, синот на Питана, Анита кој продолжил да освојува таму кадешто татко му застанал, освојувајќи неколку града на северот, вклучувајќи ја Хатуша и Цалпа. Ова веројатно е само обична пропаганда каде што јужната династија се обидувала да ја освои престолнината на северната династија, па се создавале приказни.^[15] Потоа во други записи, постои приказната за освојување на Цалпа од страна на Хатушил Први.

Анита на престолот бил наследен од Зузу, но околу 1710-05 г.п.н.е. со цел да се воспостави долгоочекуваниот асирски трговски систем, Канеш бил уништен. Во меѓувреме, благородниците во Цалпа продолжиле да живеат. Хузија Први, потомокот на Хузија од Цалпа, го презел управувањето со Хатите. Неговиот посинок, Лабарна Први, припадник на јужњаците го узурпирал престолот, но морал да го признае внукот на Хузија, Хатушили како негов син и наследник.

Старото Кралство

Формирање на Кралството на Хетитите е заедничка заслуга и на Лабарна Први и на Хатушили Први. Хатушили Први својот воен поход ја водел до кралството на Аморитите на југ, каде што се обидел да им го освои нивниот главен град Алеп. Неговиот наследник, Мурсил Први сепак успеал во намерите во воен поход во 1595 г.п.н.е. Исто така во 1595 г.п.н.е. тој спровел акција покрај реката Еуфрат и го освоил Мари и Вавилон, исфрлајќи ги аморитиските основачи на вавилонската држава. Меѓутоа, нивниот воен поход предизвикала внатрешни раздори поради што морале да се повлечат од одредени територии. Во останатиот дел од 16-от век п.н.е. Хетитските водачи биле во постојани меѓусебни судири со нивните источни соседи Хуријаните. Постојат показатели поради нивните воени походи во Сирија и Месопотамија според кои тие пак си го вратиле во употреба клинестото писмо назад во употреба во Анадолија, а нивното писмо се разликувало од писменоста која се одвивала во останатите асирски колонии. Мурсили продолжил со освојувањата таму каде што Хатушили застанал. Неговите освојувања допреле до јужните делови на Месопотамија, па дури во 1531 г. успеал да го опустоши Вавилон. Наместо да го сплоти Вавилон во неговото царство, тој им го допуштил на неговите сојузници, на Каситите, тие да го преземат негово управување и ќе владеат со него цели 4 века. Исцрпувачката кампања, ги затегнала ресурсите на Хатите и тие си заминале од нивниот главен град при тогашна состојба на безредие. Кратко потоа Мурсили бил убиен додека се враќал дома, а со тоа кралството влегло во хаотичен период. Хуријаните ја искористиле ситуацијата и го завзеле Алеп и околните региони, како и крајбрежјето на Аданија, преименувајќи ја во Кизуватна. Поради овие настани, Хетитите почнале да водат нејасна евиденција за настаните, со нив владееле незначителни владетели, располагајќи со многу помала територија од претходно. Од време кога со империјата владееле силни кралеви кои ја проширувале територијата, следел период во кој власта ја наследувале безначајни владетели, а оваа шема ќе трае скоро 500 години, со што прецизното евидентирање на настаните драстично опаднало. Политичката нестабилност во овој период се должи на слабото државно водство. За време на Старото Хетитититско Кралство околу 1400 г. п.н.е. кралот од страна на неговите поданици не се доживувал како “жив бог”, туку повеќе како еднаков со обичниот граѓанин. Во подоцнежниот период државните работи ќе се здобијат со поголема моќ и централизација. Исто така наследникот не бил законски регулиран, со што се дозволило да се појават соперништва помеѓу северните и јужните ограноци. Првиот наследник што бил забележан а го наследил Мурсили Први, бил Телепину. Тој успеал да оствари неколку победи на југозападот, но со помош на Хуријаните како нивни сојузници, против Митаните. Тој се обидел да осигура дека неговиот наследник ќе биде некој којшто ја има неговата крв.

Средното Кралство

Последниот монарх од Старото Кралство, Телепину владеел сè до 1500 г.п.н.е. Неговото владеење го одбележал крајот на ова кралство, и почетокот на ново со назив “Средното Кралство”. Овој период е речиси непознат поради недостигот на пронајдена документација. Во овој период Хетитите биле под постојан напад, главно од Каските, не индоевропски народ кој се населил на крајбрежјето на Црното Море. Поради ова нивниот главен град бил преместен во Сапинува, а потоа во Самуха. Пронајдени се натписи во Сапинува но до денес не се преведени. Иновацијата која Хетитите ја практикувале е склучување примирја и сојузи со комшиски народи. Тие се меѓу првите кои практикувале меѓународна политика и дипломатија. Причина за ова се нагласува поради тоа што нивната религија прифатила одредени богови на Хуријаните.

Новото Кралство

За време на владеењето на Тудалија Први кралството излегло од маглата на неуспехот. Тие зачекориле во периодот наречен “период на Империјата на Хетитите”. Во овој период населените значително се развиле. Меѓутоа нивниот народ имал навика да се населува во јужните предели на Анадолија наместо околу Егејот. Како што се развивале населбите, така се склучувале довогори со соседните народи. Во текот на овој период, до државниот врв се доаѓало само со наследување на престолот, а неговиот народ својот крај го нарекувале “нашето сонце”. Кралевите од овој период исто така ја преземале улогата на врховни свештеници, посетувајќи ги светите градови во кралството, организирајќи прослави и следејќи го одржувањето на религиозните храмови. За време на владеењето на Тудалија Први, се случил повторен сојуз со Кизуватна, а успеал и да ги порази хуријанските држави Алеп и Митани, а неговото царство да се прошири уште повеќе на запад. Уште еден период на застој бил на повидок за време на владеењето на Тудалија Први, па нивните непријатели го искористиле овој период за да тргнат во освојување дури и на нивната престолнина. Но кралството се стекнало со поранешната слава под водство на Супилулиума Први, кој повторно го освоил Алеп, ги натерал Митаните да му плаќаат пари за да се одржи мирот меѓу овие два народа, го поразил и сирискиот град-држава на Карчемишите. Тој го назначил неговиот син кој бил задолжен за нови воени успеси, но сè уште Вавилонија била во рацете на Касетите, со што моќта на Супилулиума заедно со Египет и Асирија била значително намалена, за да накратко потоа Египет гледа интерес и да побара нивен сојуз преку стапување во брак на еден од неговите синови со вдовицата на Тутанкамон. За жал тој негов син бил убиен додека патувал до Египет, а со тоа идејата за сојуз пропаднала. Во меѓувреме, со стапување на власт на Ашурубалит Први, моќта на Асирија рапидно се зголемувала. И покрај обидите на Супилулиума Први да го задржи престолот и своето влијание во регионот од наездата на Асирците, Ашурубалит го нападнал и поразил кралот на Митаните. Територијата на Митаните и Хурианците била покорена од Асирците, со што им се овозможувало продор на Хетитититската територија, со што асирскиот крал Ададнирари Први успеал да го одземе Карчемиш од рацете на Хетитите. По смртта на Супилулиумас Први и краткото време во кое владеел неговиот најстар син, неговиот втор син Мурсили Втори стапил на таа функција. Стапувајќи на чело со државата во време кога таа била доста безбедна на истокот, па затоа тој решил да дејствува на западот каде што го нападнал кралството Арзава и градот Милаванда.

Битката кај Кадеш

Главните приходи на Хетитите доаѓале од контолата на трговските патишта и суровините од железо. Подрачјето на Северна Сирија било од големо значење поради трговските патишта кои ги спојувалала Силиција со Месопотамија, па затоа одбраната на оваа област била од приоритет кога Рамзес Втори почнал со својот освојувачки поход. Исходот од битката не е познат, се смета дека со навременото пристигање на појачувањето Египќаните успеале да ги поразат Хетитите. Поразот ги примирало Хетитите да побараат засолниште во тврдината Кадеш каде што подоцна ќе се судрат со војската на Рамзес.

Распадот на Кралството на Хетитите

По овој настан моќта на овие два народа почнала постепено да се намалува, за разлика од растечкото влијание на Асиријанците. Нивниот крал Шалманасер Први ја искористил можноста да ги покори Хурија и Митани, и неговото царство се протегало од Еуфрат сè до Вавилонија и Иран. Хетитите главно се обидувале да ги заштитат Митаните носејќи им воена помош, но Асиријанците почнале да претставуваат дури и поголема закана од онаа на Рамзес. Синот на Муватали го наследил престолот и владеел со земјата цели 7 години. Како одговор на брзорастечката асиријанска држава и нејзиниот продор на туѓа територија, тој склучил сојуз со Рамзес Втори нудејќи му ја раката на неговата ќерка. “Мировниот договор од Кадеш” е еден од најстарите договори од ваков вид, бил потпишан во 1258 г. во 21 годишното владеење на Рамзес и со него ги разрешиле проблемите со меѓусебните граници. Синот на Хатушили, Тудалија Четврти, бил последниот од низата кој одолевал на нападите на Асиријанците за нивно напредување во срцето на нивната територија. Но сепак по извесно време доживеал пораз во биката кај Нихирија. Пред да падне во рацете на непријателот тој успеал да го освои островот Кипар. Последниот крал на Хетитите, Супилулиума Втори, успеал да издвои неколку поморски битки на крајбрежјето на Кипар, но било предоцна. Асиријанците успеале да го освојат поголемиот дел на територијата на Хетитите во Мала Азија и Сирија, откажувајќи го вавилонскиот крал Набухудоносор Први и неговите идеи за завземање на Хетитититските територии. Луѓето од Морето веќе се биле населувале на медитеранското крајбрежје, почнувајќи од Егејот па сè до Филистија каде што успеале да им го земат Кипар на Хетитите, а со и да им ги прекинат трговските врски. Поради ова Хетитите биле ранливи од надворешни напади од сите правци, па нивниот центар Хатуша во 1180 г.п.н.е. бил освоен и запален до темелите, а тие настани биле проследени и со активни воени походи на индоевропските народи, Кашкијците, Фригијците и Бригите. По ова Хетитите и нивното кралство засекогаш исчезнало од историската сцена. Нивниот крај се случил во периодот на колапсот на бронзеното доба.

Кралството на Сиро-Хетитите

До 1160 г.п.н.е политичката ситуација во Мала Азија била различна од онаа од пред 25 години. Во таа година, асирскиот крал Тиглатпилесер Први им нанесувал порази на Фригијците кои се обидувале да го потиснат кон север анадолското население, а нивниот стар познаник и непријател Хетитите се чини дека им се приклучиле на Фригијците во овие активности. Фригијците успеале да навлезат во Кападокија на запад, а за ова постојат пронајдени записи со кои се воочува дека потеклото на Бригите било од Балканот, а тие ја населувале Анадолија поради воените активности на Македонците кои ги истерале од таму. И покрај исчезнувањето на Хетитититската држава во Анадолија, се појавиле т.н. НеоХетити и тие формирале кралства на овој полуостров и Сирија. Тие биле наследници на нивната постара држава. Едно од позначајните сириско - неоХетитититски кнежевства се Карчемиш и Милид. Овие новоформирани кнежевства наскоро ќе паднат во рацете на Неоасириската Империја. Карчемиш и Милид влегле под заштита на Асирија под водство на Шалманасер Трети, за подоцна и целосно да ги припои кон нивното кралство. Голема и моќна држава се појавила во јужна Анадолија под името Табал. Се мисли дека нивниот јазик се нарекувал лувиски јазик, а како докази се посочуваат хиероглифските списи на лувиски јазик пронајдени таму. И таа како и останатите била освоена од походите на Асирците. Според ова и лувиските хиероглифи и клинестото писмо се покажале постари одошто се мислело, веројатно поради нивната употреба од страна на Бригите кои преку Егејот се населиле на овие простори, како и од Феникијците кои им биле нивни соседи.

Библиски извори

Хетитите се спомнати во “Книгата на Постанокот”, таму се спомнуваат две имиња кои се однесуваат на Хетитите, Ефрон и неговиот татко Зохар, како и во примерот кога Аврам купува пештера во полето Мачпела од Хетитите поради потреби за погреб.

Државно управување

На чело со државата стоел крал, покрај него стоел неговиот наследник. Но некои интелектуалци нагласувааат дека одредени државнички функции биле вршени независно од волјата на кралот. Една од тие била и “Гал Меседи”, односно командирот на кралските телохранители. Исто така тука биле и “Гал Гестин”, односно луѓето задолжени за вино, тие како и првите и биле членови на кралското семејство. Државната управувачка политика била контролирана од страна на “Гал Дубсар”, главниот одговорен за списите и евиденцијата, чиј авторитет не можел да го надмине “Лугал Дубсар”, личниот писар на кралот.

Јазикот на Хетитите

Нивниот јазик бил откриен и се мисли дека почнал користи приближно околу 19-от век п.н.е. Тој бил во употреба од овој народ сè до 1100 г.п.н.е. Овој нивен јазик бил најупотребуван од кој било анадолски огранок на индоевропското јазично семејство. Јазикот од списите пронајдени кај Хатуша биле преведени од страна на чешкиот јазичар, Бедрих Хрозни, кој во ноември 1915 г. ги објавил неговите трудови во берлинскиот универзитет по социологија. Неговите дела биле објавени во Лајпциг во 1917 г. наречени “Јазикот на Хетитите, неговата структута и припадност во индоевропското јазично семејство”. Предговорот во книгата започнува со: “во ова дело се обработува потеклото и структурата на досега мистериозниот јазик на Хетитите и за да се дешифрира овој јазик..... ќе биде посочено дека овој јазик се наоѓа во главната група на индоевропските јазици”. Поради ова јазикот бил наречен Хетитититски, иако тоа не било името со кое тие го нарекувале својот сопствен јазик. Тие својот јазик си го нарекувале нешили, иако се напоменува дека поправилно се изговара како нешите. Како и да било, научната јавност се согласила овој јазик да го нарекуваат како Хетитититски. Поради воочливите разлики на нејзината структура и фонологија, некои рани јазичари, сметале дека овој јазик би требало да се смета за сестрински јазик на индоевропскиот, како индоХетитититски. Кон крајот на Империјата на Хетитите, нивниот јазик станал службен јазик на државата и дипломатијата. Поголемиот број на население во тоа време говорел некој од лувијанските дијалекти, еден од индоевропските јазици од Анадолија кои биле користени западно од регионот населен од Хетитите.

Хетитититска митилогија

Религијата и митологијата на Хетитите била под силно влијание на митологијата на Хатите, Месопотамците и Хуријанците. Но во раниот период биле сè уште видливи остатоци на индоевропски елементи. Низ Хетитититските пантенони доминирале боговите на грмотевицата. Богот Тархунт бил именуван како “Освојувачот”, “Кралот на Кумија”, “Кралот на небото” и ”Господарот на земјата на Хетитите”. Тој бил врховен бог со неговиот симбол на бик со кој се распознавал од другите. Тој бил опишуван како човек со брада седнат помеѓу две планини а во рацете држел дрвена палка, тој бил богот на војната и победата. Тој бил познат по неговиот конфликт со змијата Илујанка.

Библиските Хетити

Во Стариот завет, Хетитите се споменуваат во неколку пасуса. “Книгата за Постанокот” ги поврзува со истоимениот предок Хет, предокот на Хен, кој роднински се поврзува со Ханан. Затоа, Хетитите се сметале за Хананци. Тие биле опишувани како народ кој живеел заедно со Израелитите. Аврам вршел трговски размени со Хетитите во негово време, а познато е дека за време на Давид, Хетитите биле поставувани како офицери во неговата војска. Се поткренува дебата дали библиските “Хетити” имаат сличности со Хатите, со нивните индоевропски освојувачи кои го задржале називот Хатити, или пак со израелитската група на народ која можеби е, а можеби не е генетски поврзана со анадолските народи. Други библиски научници посочуваат дека наместо тие да се повруваат со Хет, Синот на Ханан, Хатите од Анадолија во Стариот завет и апокрифите се спомнати како “Кити” (Чити), народ чиешто име го добиле во чест на синот на Иван, чиишто пак дедо бил Ное.

Наводи

↑ Crime and Punishment in the Ancient World – Page 29, Israel Drapkin – 1989
↑ Kloekhorst, Alwin; Waal, Willemijn (2019-12-01). „A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?“. Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie. 109 (2): 189–203. doi:10.1515/za-2019-0014. ISSN 0084-5299.
↑ https://mk.historia-bahia.com/1570-hattusa-the-heart-of-the-hittite-empire.html. Отсутно или празно |title= (help)
↑ Ardzinba, Vladislav. (1974): Some Notes on the Typological Affinity Between Hattian and Northwest Caucasian (Abkhazo-Adygian) Languages. In: "Internationale Tagung der Keilschriftforscher der sozialistischen Länder", Budapest, 23.-25. April 1974. Zusammenfassung der Vorträge (Assyriologica 1), p. 10-15.
↑ Francis William Newman (1853). A history of the Hebrew monarchy: from the administration of Samuel to the Babylonish Captivity (2nd ed.). London: John Chapman. p. 179 note 2.
↑ The Hittites: the story of a forgotten empire By Archibald Henry Sayce Queen's College, Oxford. October 1888. Introduction
↑ John Marangozis (2003) A Short Grammar of Hieroglyphic Luwian
↑ Beal, Richard H (1986). "The History of Kizzuwatna and the Date of the Šunaššura Treaty". Orientalia. 55. pp. 424ff.
↑ Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-884964-98-2. OCLC 37931209.
↑ Puhvel, J. (1994). "Anatolian: Autochton or Interloper". Journal of Indo-European Studies. 22 (3 & 4): 251–264
↑ Steiner, G. (1990). "The Immigration of the First Indo-Europeans into Anatolia Reconsidered". Journal of Indo-European Studies. 18 (1 & 2): 185–214
↑ Kloekhorst, Alwin; Waal, Willemijn (2019-12-01). „A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?“. Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie. 109 (2): 189–203. doi:10.1515/za-2019-0014. ISSN 0084-5299.
↑ Cohen, Yoram; Gilan, Amir; Miller, Jared L.; Singer, Itamar (2010). Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-06119-3. OCLC 646006786.
↑ Kuhrt, Amélie (1995). The ancient Near East, c. 3000-330 BC. London. ISBN 978-0-415-16762-8. OCLC 31606363.
↑ Cohen, Yoram; Gilan, Amir; Miller, Jared L.; Singer, Itamar (2010). Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-06119-3. OCLC 646006786.

[1] Crime and Punishment in the Ancient World – Page 29, Israel Drapkin – 1989

[2] Kloekhorst, Alwin; Waal, Willemijn (2019-12-01). „A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?“. Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie. 109 (2): 189–203. doi:10.1515/za-2019-0014. ISSN 0084-5299.

[3] ttps://mk.historia-bahia.com/1570-hattusa-the-heart-of-the-hittite-empire.html. Отсутно или празно |title= (help)

[4] Ardzinba, Vladislav. (1974): Some Notes on the Typological Affinity Between Hattian and Northwest Caucasian (Abkhazo-Adygian) Languages. In: "Internationale Tagung der Keilschriftforscher der sozialistischen Länder", Budapest, 23.-25. April 1974. Zusammenfassung der Vorträge (Assyriologica 1), p. 10-15.

[5] Francis William Newman (1853). A history of the Hebrew monarchy: from the administration of Samuel to the Babylonish Captivity (2nd ed.). London: John Chapman. p. 179 note 2.

[6] The Hittites: the story of a forgotten empire By Archibald Henry Sayce Queen's College, Oxford. October 1888. Introduction

[7] John Marangozis (2003) A Short Grammar of Hieroglyphic Luwian

[8] Beal, Richard H (1986). "The History of Kizzuwatna and the Date of the Šunaššura Treaty". Orientalia. 55. pp. 424ff.

[9] Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-884964-98-2. OCLC 37931209.

[10] Puhvel, J. (1994). "Anatolian: Autochton or Interloper". Journal of Indo-European Studies. 22 (3 & 4): 251–264

[11] Steiner, G. (1990). "The Immigration of the First Indo-Europeans into Anatolia Reconsidered". Journal of Indo-European Studies. 18 (1 & 2): 185–214

[12] Kloekhorst, Alwin; Waal, Willemijn (2019-12-01). „A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?“. Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie. 109 (2): 189–203. doi:10.1515/za-2019-0014. ISSN 0084-5299.

[13] Cohen, Yoram; Gilan, Amir; Miller, Jared L.; Singer, Itamar (2010). Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-06119-3. OCLC 646006786.

[14] Kuhrt, Amélie (1995). The ancient Near East, c. 3000-330 BC. London. ISBN 978-0-415-16762-8. OCLC 31606363.

[15] Cohen, Yoram; Gilan, Amir; Miller, Jared L.; Singer, Itamar (2010). Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-06119-3. OCLC 646006786.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

@@ Ред 48: / Ред 48: @@
 '''Хетитите''' се антички народ кој бил распространет во [[Анадолија]] околу 18-от век п.н.е. со главен град во [[Хатуша]] во [[Средна Анадолија|Централна Анадолија]]<ref>{{Наведено списание|last=Kloekhorst|first=Alwin|last2=Waal|first2=Willemijn|date=2019-12-01|title=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html|journal=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie|volume=109|issue=2|pages=189–203|doi=10.1515/za-2019-0014|issn=0084-5299}}</ref>. Оваа империја го живеела својот врв во средината на 14-от век п.н.е. и под водство на [[Супилулиума I|Супилулиума Први]] успеале да завладеат со скоро цела [[Мала Азија]] како и со делови на северен [[Левент (Истанбул)|Левент]] и [[Месопотамија|Горна Месопотамија]]. По 1180 г.п.н.е. за време на распадот на [[Бронзено време|бронзеното доба]], на империјата ѝ дошол крајот, расцепкувајќи се на повеќе независни неохетитититски [[Град-држава|градови-држави]], од кои некои преживеале сè до 8-от век п.н.е.
+До крајот на 20 век, постоењето на Хетити било повеќе мит отколку факт. Сето ова се променило со откривањето на градот [[Хатуша]], главниот град на Хетитската империја<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://mk.historia-bahia.com/1570-hattusa-the-heart-of-the-hittite-empire.html|title=}}</ref>.
-[[Хетски јазик|Нивниот јазик]] води потекло од анадолското говорно подрачје на [[Индоевропски јазици|индоевропското]] семејство на јазици.<ref>Ardzinba, Vladislav. (1974): Some Notes on the Typological Affinity Between Hattian and Northwest Caucasian (Abkhazo-Adygian) Languages. In: "Internationale Tagung der Keilschriftforscher der sozialistischen Länder", Budapest, 23.-25. April 1974. Zusammenfassung der Vorträge (Assyriologica 1), p. 10-15.</ref> Тие својата татковина ја нарекувале Хати, а јазикот [[Нешили]] (јазикот од [[Неша]]). И покрај тоа што тие самите се нарекувале Хати, Хатите би требало да се раздвојуваат од Хетитите, пред сè како постар народ од двата, кој го населил истиов регион, се верува во 2 милениум п.н.е., и се користеле со северозападната кавкаска група на јазици, позната како хатитска. Нивното конвенционално име „Хетити“ се должи на [[Библиски Хетити|библиските Хетити]] според [[Археологија|археологијата]] во 19-от век. Имено, историјата и цивилизацијата на Хетитите се реконструирани од страна на истражувачите од крајот на 19 век благодарение на ископувањата на анадолските локалитети, од кои на прво место Божацкој, каде што се наоѓаат урнатините на [[Хатуша]]; илјадници плочи со [[клинесто писмо]] биле откопани таму, документирајќи неколку аспекти од политичкиот, верскиот и економскиот живот на Хетитското кралство.
+[[Хетски јазик|Нивниот јазик]] води потекло од анадолското говорно подрачје на [[Индоевропски јазици|индоевропското]] семејство на јазици.<ref>Ardzinba, Vladislav. (1974): Some Notes on the Typological Affinity Between Hattian and Northwest Caucasian (Abkhazo-Adygian) Languages. In: "Internationale Tagung der Keilschriftforscher der sozialistischen Länder", Budapest, 23.-25. April 1974. Zusammenfassung der Vorträge (Assyriologica 1), p. 10-15.</ref> Тие својата татковина ја нарекувале Хати, а јазикот [[Нешили]] (јазикот од [[Неша]]). И покрај тоа што тие самите се нарекувале Хати, Хатите би требало да се раздвојуваат од Хетитите, пред сè како постар народ од двата, кој го населил истиов регион, се верува во 2 милениум п.н.е., и се користеле со северозападната кавкаска група на јазици, позната како хатитска. Нивното конвенционално име „Хетити“ се должи на [[Библиски Хетити|библиските Хетити]] според [[Археологија|археологијата]] во 19-от век. Имено, историјата и цивилизацијата на Хетитите се реконструирани од страна на истражувачите од крајот на 19 век благодарение на ископувањата на анадолските локалитети, од кои на прво место Божазкој, каде што се наоѓаат урнатините на [[Хатуша]]; илјадници плочи со [[клинесто писмо]] биле откопани таму, документирајќи неколку аспекти од политичкиот, верскиот и економскиот живот на Хетитското кралство.
 Нивната војска главно се состоела од запрежни кочии. Иако овој народ му припаѓал на [[Бронзено време|бронзеното доба]], тие опстојувале и за време на [[Железно време|железното доба]], произведувајќи предмети од железо уште во 14-от век п.н.е. а ова се потврдува преку писмата кои тие ги испраќале и од нив барале стоки од ваков вид.
@@ Ред 55: / Ред 57: @@
 ==Археолошки наоди==
+[[Податотека:Hattusa,_capital_of_the_Hittite_Empire_04.jpg|мини|270x270пкс|Големиот храм во градот [[Хатуша]]]]
+Хетитите користеле [[Месопотамија|месопотамиско]] [[клинесто писмо]]. Археолошките експедиции кои биле изведени во [[Хатуша]] откриле цела збирка на кралски списи на клинести таблички, напишани или на семитско – месопотамскиот [[Акадски јазик|акадијански јазик]] кој се користел во [[Асирија]] и [[Вавилонија]], или на различни дијалекти кои се користеле ширум подрачјето.
+Пред пронајдоците, единствениот извор за нивното постоење можело да се увиди во [[Стар завет|Стариот завет]]. [[Францис Вилијам Њуман]] го искажал својот критички став, што можело често да се слушне во почетоците на 19-от век, дека ако Хетитите воопшто постоеле: ”ниеден крал на Хетитите не можел да се спореди со моќта на Кралот на Јудеа”.<ref>Francis William Newman (1853). ''A history of the Hebrew monarchy: from the administration of Samuel to the Babylonish Captivity'' (2nd ed.). London: John Chapman. p. 179 note 2.</ref> Како што ископувањата во втората половина на 19-от век откривале делови од кралството на Хетитите, се воспоставила слика дека оваа анадолска империја е далеку помоќна од онаа во [[Јудејско Царство|Јудеа]].<ref>The Hittites: the story of a forgotten empire By Archibald Henry Sayce Queen's College, Oxford. October 1888. Introduction</ref> Научната јавност посочила дека според еврејските текстови, Хетитите и Јудеa никогаш не биле непријателски настроени меѓусебе, тие ги снабдувале Израелитите со кедар, запрежни коли, коњи, а според “''Книгата на Битието''”, Хетитите му биле сојузници на [[Авраам|Аврам]].
+[[Податотека:Lion Gate, Hattusa, Boğazkale, Çorum, Turkey 01.jpg|мини|268x268пкс|Портата на лавовите [[Богазкале|Божазкале]], [[Турција]]]]
+[[Податотека:Hittite Cuneiform Tablet- Cultic Festival Script.jpg|мини|321x321пкс|Фрагмент од обредна плоча што содржи опис на фестивал за божицата [[Тетешхапи]]. 14 век п.н.е. [[Хатуша]]. Музеј на Ориенталниот институт во Чикаго.]]
+Првиот запис за нивното појавување на историска сцена пронајдени се записи во асирската колонија на [[Ќултепе]], кои содржат податоци за трговска размена меѓу асирските трговци и “земјата на Хатите”. Некои од имињата што се споменувале во записите не биле ниту на [[Хетски јазик|хетитски]] ниту на [[Акадски јазик|асирски јазик]], туку на индоевропски.
+Натписите на зданието во Божазкој, пронајден од страна на [[Вилијам Рајт]] во 1884 г. се совпаѓале со хиероглифските натписи пронајдени во Алеп и Нанат во Северна [[Сирија (римска провинција)|Сирија]]. Во 1887 г. ископувањата кај Тел ел Амарна во Египет откриле дипломатски записи на фараонот Амеотеп Трети и неговиот син Ахенатон. Две букви од името на кралството на Кета, кој се наоѓал во истиот региот кој би познат како “земјата на Хатите”, се напишани со стандардно акадијанско клинесто писмо но на непознат јазик, така што научниците можеле да го прочитаат но не и да го преведат. Накратко после ова, се заклучило дека Хатите и Катите во [[Мала Азија|Анадолија]] се всушност истиот народ со “кралството на Кета” опишано во египетските списи. Други пак научници се согласувале дека Хатите и Кетите се истиот народ, но ги поврзувале со библискиот поим Кити, а многу помалку со “Децата на Хат”. Првите претпоставки биле општоприфатени во текот на 20-от век, а името на Хетитите се поврзувало со цивилизацијата која живеела околу Божазкој.
+Во текот на ископувањата околу Божазкој во 1906 г. археологот [[Хуго Винклер]] пронашол кралски архив кој содржел 10.000 таблени списи, напишани во клинесто акадијански јазик но во исто време и на непознат јазик но со [[египетски хиероглифи]], со што се потврдил идентитетот на овие две имиња. Тој исто така докажал дека урнатините во [[Хатуша]] се всушност остатоците на нивниот главен град.
+Под водство на Германскиот Археолошки Институт, во 1907 г. биле спроведени ископувања во Хатуша, но со паузи за време на војните. Ќултепе бил успешно истражен од страна на професорот [[Тахсин Озгуч]], од 1948 г. сè до неговата смрт во 2005 г. ископувања во помали размери исто така биле спроведени околу Хатуша, вклучително на каменото светилиште во [[Јазиликаја]], каде се пронајдени релјефи во камен каде биле илустрирани хетитските владетели како и боговите на самите Хетити.
-Хетитите користеле месопотамско клинесто писмо. Археолошките експедиции кои биле изведени во Хатуша откриле цела збирка на кралски списи на клинести таблички, напишани или на семитско – месопотамскиот акадијански јазик кој се користел во Асорија и Вавилонија, или на различни дијалекти кои се користеле ширум подрачјето.
-Пред пронајдоците, единствениот извор за нивното постоење можело да се увиди во Стариот завет. Францис Вилијам Њуман го искажал својот критички став, што можело често да се слушне во почетоците на 19-от век, дека ако Хетитите воопшто постоеле: ”ниеден крал на Хетитите не можел да се спореди со моќта на Кралот на Јудеа”. Како што ископувањата во втората половина на 19-от век откривале делови од кралството на Хетитите, се воспоставила слика дека оваа анадолска империја е далеку помоќна од онаа во Јудеа. Научната јавност посочила дека според еврејските текстови, Хетитите и Јудеa никогаш не биле непријателски настроено меѓусебе, тие ги снабдувале Израелитите со кедар, запрежни коли, коњи, а според “Книгата на Постанокот”, Хетитите биле сојузници на Аврам.
-Првиот запис за нивното појавување на историска сцена пронајдени се записи во асирската колонија на Ќултепе, содржејќи податоци за трговска размена меѓу асирските трговци и “земјата на Хатите”. Некои од имињата што се споменувале во записите не биле ниту на Хетитититски ниту на асирски јазик, туку на индоевропски.
-Натписите на зданието во Богазќој, пронајден од страна на Вилијам Рајт во 1884 г. се совпаѓале со хиероглифските натписи пронајдени во Алеп и Нанат во Северна Сирија. Во 1887 г. ископувањата кај Тел ел Амарна во Египет откриле дипломатски записи на фараонот Амеотеп Трети и неговиот син Ахенатон. Две букви од името на кралството на Кета, кој се наоѓал во истиот региот каој би познат како “земјата на Хатите”, се напишани со стандардно акадијанско клинесто писмо но на непознат јазик, со што научниците можеле да го почитаат но не и да го преведат. Накратко после ова, се заклучило дека Хатите и Катите во Анадолија се всушност истиот народ со “кралството на Кета” опишано во египетските списи. Други пак научници се согласувале дека Катите и Кетите се истиот народ, но ги поврзувале со библискиот поим Кити, а многу помалку со “Децата на Хат”. Првите претпоставки биле општоприфатени во текот на 20-от век, а името на Хетитите се поврзувало со цивилизацијата која живеела околу Богазќој.
-Во текот на ископувањата околу Богазќој во 1906 г. археологот Хуго Винклер пронашол кралски архив кој содржел 10.000 таблени списи, напишани во клинесто акадијански јазик но во исто време и на непознат јазик но со египетски хиероглифи, со што се потврдил идентитетот на овие две имиња. Тој исто така докажал дека урнатините во Хатуша се всушност остатоците на нивниот главен град.
-Под водство на Германскиот Археолошки Институт, во 1907 г. биле спроведени ископувања во Хатуша, но со паузи за време на војните. Ќултепе бил успешно истражен од страна на професорот Тахсин Озгуч, од 1948 г. сè до неговата смрт во 2005 г. ископувања во помали размери исто така биле спроведени околу Хатуша, вклучително на каменото светилиште во Јазиликаја, каде се пронајдени релјефи во камен каде биле илустрирани Хетитититските владетели како и боговите на самите Хетити.
-==Географската положба на Империјата на Хетитите==
+==Географската положба на Хетитската Империја==
+[[Податотека:Anatolie hittite.svg|мини|277x277пкс|Локација на регионите и главните градови на Хетитска Анадолија.]]
+Кралството на Хетитите било распространето околу Хатуша и Неша, подрачје познато како “Земјата на Хатите”. По именувањето на [[Хатуша]] за нивна престолница, таа била всушност во срцето на Империјата по течението на реката [[Кизил (река)|Кизил]].
+На западните и јужните делови на нивната територија се наоѓал регион и според најстарите Хетитититски текстови бил наречен [[Лувија]]. Но со растот на неколку кнежевства оваа терминологија била заменета со имињата Арзава и Кизуватна.<ref>John Marangozis (2003) ''A Short Grammar of Hieroglyphic Luwian''</ref> Сепак, Хетитите продолжиле да го именуваат јазикот кој се зборувал на ова подрачје како [[Лувиски јазик|лувиски]]. Заедно со развојот на Кизуватна, во срцето на територијата во Силиција за првпат Хетитите го нарекле ова подрачје [[Адана (покраина)|Аданија]].<ref>Beal, Richard H (1986). "The History of Kizzuwatna and the Date of the Šunaššura Treaty". ''Orientalia''. '''55'''. pp. 424ff.</ref> Во текот на бунтот на Хетитите за време на владеењето на Амуна, се користел називот Кизуватна, успевајќи да ја прошират територијата северно кон планинскот масив на Антитаурус. Таму живеел народ наречен [[Каскијани]]. На југоистокот од Хетитите се наоѓал народот наречен [[Митани]]. Кога тие биле на својот врв, за време на владеењето на [[Мурсили II|Мурсили Втори]], нивната империја се протегала од [[Арзава]] на запад, до Митани на исток, како и поголемиот дел на каскианската територија на север вклучувајќи ја Хајаса Ази Империјата, и на југ сè до јужните граници на [[Либан]].
-Кралството на Хетитите било распространето околу Хатуша и Неша, подрачје познато како “Земјата на Хатите”. По именувањето на Хатуша за нивна престолница, таа била всушност во срцето на Империјата по течението на реката Халис.
-На западните и јужните делови на нивната територија се наоѓал регион и според најстарите Хетитититски текстови бил наречен Лувија. Но со растот на неколку кнежевства оваа терминологија бил заменета со имињата Арзава и Кизуватна. Како и да е, Хетитите продолжиле да го именуваат јазикот кој се зборувал на ова подрачје како лувијански. Заедно со развојот на Кизуватна, во срцето на територијата во Силиција за првпат Хетитите ја нарекле ова подрачје како Аданија. Во текот на бунтот на Хетитите за време на владеењето на Амуна, се користел називот Кизуватна, успевајќи да ја прошират територијата северно кон планинскот масив на Антитаурус. Таму живеел народ наречен Каскијани. На југоистокот од Хетитите се наоѓал народот наречен Митани. Кога тие биле на својот врв, за време на владеењето на Мурсили Втори, нивната империја се протегала од Арзава на запад, до Митани на исток, како и поголемиот дел на каскианската територија на север вклучувајќи ја Хајаса Ази Империјата, и на југ сè до јужните граници на Либан.
 ==Историја на Хетитите==
+[[Податотека:Museum of Anatolian Civilizations052 kopie1.jpg|мини|308x308пкс|Свечени садови во форма на свети бикови изработени од печена глина, наречени Хури (= Ден) и Сери (= Ноќ); висина: 90 см; пронајдени во тврдината Бујаккале во Божазкој ([[Хатуша]]); Хетитско старо кралство; 16 век пред нашата ера; Музеј на анадолски цивилизации, Анкара, [[Турција]]]]
+[[Податотека:Indo-European expansions.jpg|мини|Индоевропска експанзија од 4000 до 1000 г. п.н.е според Курганската хипотеза- Центар: Степски култури
+(црно): анадолски јазици
+(црно): Афанасиево
+(црна) експанзија на културата Јамнаја (понтоско-касписка степа, долината на Дунав)
+А (црно): Western Corded Ware
+B-C (сино и темно сино):
+A-B (црвено):
+С (црвено): Синташта (прото-индо-ирански)
+(магента): Андроново
+А (виолетова): Индо-Ариевци (Митани)
+Б (виолетова): Индо-Ариевци (Индија)
+[NN] (темно жолта): пра-балто-словенска
+(сиво): грчки
+(жолто): Иранци
+- [не е нацртано]: ерменски, проширен од западната степа]]
 Околу 5000 г.п.н.е. во регионот на Хатуша кој подоцна ќе стане и главен административен центар на нивното кралство, бил населен од народ кој имал препознатлива култура и кој говорел неиндоевропски јазик. Името “хатиски” бил употребуван од страна на Анадолијанците за да го разграничат овој јазик со останатите индоевропски Хетитититски јазик кој се појавил на историската сцена на почетокот на 2-от милениум п.н.е. а со тоа станал и државен јазик на ова кралство и ќе остане на оваа позиција во следниве седум века.
 Раните Хетити, којшто не е познато од каде водат потекло, позајмиле многу културни елементи од нивните претходници Хатите и Хурите, исто како и позајмици од асирските колонии, нивното клинесто писмо и употребата на цилиндричниот печат.
@@ Ред 76: / Ред 114: @@
 ==Потеклото на Хетитите==
-Се верува дека Хетитите дошле во Анадолија околу 2000 г.п.н.е. Додека нивната претходна локација не е до целост позната, но постојат силни докази дека домот на индоевропските цивилизации во 4-от и 3-от се наоѓал во понтиските степи, во денешна Украина околу морето Азов.
+Се верува дека Хетитите дошле во [[Анадолија (тема)|Анадолија]] околу 2000 г.п.н.е. Додека нивната претходна локација не е до целост позната, но постојат силни докази дека домот на индоевропските цивилизации во 4-от и 3-от се наоѓал во понтиските степи, во денешна [[Украина]] околу [[Азовско Море]].<ref>{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/37931209|title=Encyclopedia of Indo-European culture|last=Mallory|first=J. P.|last2=Adams|first2=Douglas Q.|date=1997|publisher=Fitzroy Dearborn|isbn=1-884964-98-2|location=London|oclc=37931209}}</ref>
-Доаѓањето на Хетитите во Анадолија во праисториско време всушност ова довело до судир на тамошната култура што постоела со нивната култура, но пред сè судир за контрола на територија и постепена асимилација. Со археолошка терминологија, односите на Хетитите со  културата на езеро од Балканот и културата на Маикоп од Кавказот се сметале за постоечки. Индоевропскиот елемент ја направило Хетитититската култура натрапник на територијата на Анадолија.
+Доаѓањето на Хетитите во Анадолија во праисториско време всушност довело до судир на тамошната култура што постоела со нивната култура, но пред сè судир за контрола на територија и постепена асимилација.<ref>Puhvel, J. (1994). "Anatolian: Autochton or Interloper". ''Journal of Indo-European Studies''. '''22''' (3 & 4): 251–264</ref><ref>Steiner, G. (1990). "The Immigration of the First Indo-Europeans into Anatolia Reconsidered". ''Journal of Indo-European Studies''. '''18''' (1 & 2): 185–214</ref> Со археолошка терминологија, односите на Хетитите со  културата [[Езеро (култура)|Езеро]] од [[Балкански Полуостров|Балканот]] и културата Маикоп од [[Кавказ|Кавказот]] се сметале за постоечки. Индоевропскиот елемент ја направило Хетитититската култура натрапник на територијата на Анадолија.
-Хетитите и другите народи од овој полуостров дошле од север, веројатно од населени места по бреговите на Каспиското Море. Оваа преселба прераснала во масовна миграција низ целиот Близок Исток приближно околу 1900 г.п.н.е. Доминантното население во Централна Анадолија било сочинето од Хуријанци и Хатити кои не зборувале ниеден од индоевропските јазици. Исто така постоеле асиријански колонии, од кого Хетитите го примиле клинестото писмо. Било потребно време Хетитите да воспостават авторитет. Со векови функционирале поделени во групи, со центар на владеење околу некој град.  Подоцна со појавата на силни водачи се случиле промени, со нивен центар во Богазќој тие успеале да го спојат поделеното население а со тоа и успеат да го освојат поголемиот дел од Централна Анадолија и со тоа да го формираат Кралството на Хетитите.
+Хетитите и другите народи од овој полуостров дошле од север, веројатно од населени места по бреговите на [[Касписко Езеро|Каспиското Море]]. Оваа преселба прераснала во масовна миграција низ целиот [[Близок Исток]] приближно околу 1900 г.п.н.е. Доминантното население во Централна Анадолија било сочинето од Хуријанци и Хатити кои не зборувале ниеден од [[Индоевропски јазици|индоевропските јазици]]. Исто така постоеле асирски колонии, од кои Хетитите го усвоиле [[Клинесто писмо|клинестото писмо]]. Било потребно време Хетитите да воспостават авторитет. Со векови функционирале поделени во групи, со центар на владеење околу некој град.  Подоцна со појавата на силни водачи се случиле промени, со нивен центар во Божазкој тие успеале да го спојат поделеното население а со тоа и успеат да го освојат поголемиот дел од [[Средна Анадолија|Централна Анадолија]] и со тоа да го формираат Кралството на Хетитите.
 ==Раниот период==
-Раниот историски период на оваа држава е познат преку списите кои се стари дури од 17-от век п.н.е. а подоцна како акадијански копии напишани во 14-от и 13-от век п.н.е. Преку нив се согледало соперништвото кое постоело од две кралски семејства во Централното Кралство, северната фамилија со седиште во Залпа па подоцна во Хатуша и јужната со седиште во Кусара и Канеш. Нив можеме да ги разликуваме преку нивните имиња, северните го задржале името на Хатите, а јужните ги прифатиле имињата Несиан и Лувијан и според нив се идентификувале.
+Раниот историски период на оваа држава е познат преку списите кои се стари дури од 17-от век п.н.е. а подоцна како акадијански копии напишани во 14-от и 13-от век п.н.е.<ref>{{Наведено списание|last=Kloekhorst|first=Alwin|last2=Waal|first2=Willemijn|date=2019-12-01|title=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša?|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html|journal=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie|volume=109|issue=2|pages=189–203|doi=10.1515/za-2019-0014|issn=0084-5299}}</ref> Ова открива соперништво кое постоело меѓу две кралски семејства во Централното Кралство, северната фамилија со седиште во [[Цалпа]] па подоцна во [[Хатуша]] и јужната со седиште во Кусара и Канеш. Нив можеме да ги разликуваме преку нивните имиња, северните го задржале името на Хатите, а јужните ги прифатиле имињата Несиан и Лувијан и според нив се идентификувале.<ref>{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/646006786|title=Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer|last=Cohen|first=Yoram|last2=Gilan|first2=Amir|last3=Miller|first3=Jared L.|last4=Singer|first4=Itamar|date=2010|publisher=Harrassowitz|isbn=978-3-447-06119-3|location=Wiesbaden|oclc=646006786}}</ref>
-Еден збир на списи, познати како “текстовите на Анита”, во кој се раскажува за кралот на Кусара, Питана, и неговиот успех во освојувањето на Канеш. Меѓутоа, главните глумци во овие записи, синот на Питана, Анита кој продолжил да освојува таму кадешто татко му застанал, освојувајќи неколку града на северот, вклучувајќи ја Хатуша и Залпа. Ова веројатно е само обична пропаганда каде што јужната династија се обидувале да им ја освојат престолнината на северната династија, па создавале приказни. Потоа во други записи, постои приказната за освојување на Залпа од страна на Хатушил Први.
+Еден збир на списи, познати како “текстовите на Анита”, во кој се раскажува за кралот на Кусара, Питана, и неговиот успех во освојувањето на Канеш.<ref>{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/31606363|title=The ancient Near East, c. 3000-330 BC|last=Kuhrt|first=Amélie|date=1995|isbn=978-0-415-16762-8|location=London|oclc=31606363}}</ref> Меѓутоа, главните актери во овие записи, синот на Питана, Анита кој продолжил да освојува таму кадешто татко му застанал, освојувајќи неколку града на северот, вклучувајќи ја Хатуша и Цалпа. Ова веројатно е само обична пропаганда каде што јужната династија се обидувала да ја освои престолнината на северната династија, па се создавале приказни.<ref>{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/646006786|title=Pax Hethitica : studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer|last=Cohen|first=Yoram|last2=Gilan|first2=Amir|last3=Miller|first3=Jared L.|last4=Singer|first4=Itamar|date=2010|publisher=Harrassowitz|isbn=978-3-447-06119-3|location=Wiesbaden|oclc=646006786}}</ref> Потоа во други записи, постои приказната за освојување на Цалпа од страна на Хатушил Први.
-Анита на престолот бил наследен од Зузу, но околу 1710-05 г.п.н.е. со цел да се воспостави долгоочекуваниот асирски трговски систем, Канеш бил уништен.
-Во меѓувреме, благородниците во Залпа продолжиле да живеат. Хузија Први, потомокот на Хузија од Залпа, го презел управувањето со Хатите. Неговиот посинок, Лабарна Први, припадник на јужњаците го узурпирал престолот, но морал да го признае внукот на Хузија, Хатушили како негов син и наследник.
+Анита на престолот бил наследен од Зузу, но околу 1710-05 г.п.н.е. со цел да се воспостави долгоочекуваниот асирски трговски систем, Канеш бил уништен. Во меѓувреме, благородниците во Цалпа продолжиле да живеат. [[Хузија I|Хузија Први]], потомокот на Хузија од Цалпа, го презел управувањето со Хатите. Неговиот посинок, [[Лабарна I|Лабарна Први]], припадник на јужњаците го узурпирал престолот, но морал да го признае внукот на Хузија, [[Хатушили]] како негов син и наследник.
 ==Старото Кралство==
@@ Ред 153: / Ред 194: @@
 Други библиски научници посочуваат дека наместо тие да се повруваат со Хет, Синот на Ханан, Хатите од Анадолија во Стариот завет и апокрифите се спомнати како “Кити” (Чити), народ чиешто име го добиле во чест на синот на Иван, чиишто пак дедо бил Ное.
+== Наводи ==
-{{Нормативна контрола}}
 [[Категорија:Хетити| ]]
 [[Категорија:Стари народи]]
@@ Ред 162: / Ред 202: @@
 [[Категорија:Историја на Сирија]]
 [[Категорија:Анадолија во стариот век]]
+<references />{{Нормативна контрола}}