Босанска војна: Разлика помеѓу преработките

Мртви според МКСПЈ^[283](issued by the Demographic Unit in 2010)
Срби	c. 22,779
Хрвати	c. 8,858
Останати	c. 4,995
Срби	7,480
Хрвати	1,675
Останати	1,935
Срби	15,298
Хрвати	7,182
Останати	3,058

Босанска војна
	Дел од Југословенски војни
	; Од лево на десно:; 1. Зграда на пријателството во пожар по бомбардирњето на Сараево.; 2. мај 1992; Ратко Младиќ со офицери од Армија на Република Српска.; 3. Норвешки миротворци од ООН.
Датум	6 април 1992 – 14 декември 1995; (3 години, 8 месеци, 1 недела и 6 денови)
Место	Босна и Херцеговина
Исход	Воен ќор-сокак Внатрешна поделба на Босна и Херцеговина според Дејтонски мировен договор.; Над 101.000 мртви, главно Бошњаци.; Прв геноцид во Европа по Втората светска војна.; Распоредување на НАТО - ги натера силите да го надгледуваат мировниот договор.; Формирање на Канцеларија на високиот претставник за надзор на цивилното спроведување на мировниот договор.;
Завојувани страни
до октомври 1992:; Босна и Херцеговина; Хрватска Република Херцег-Босна; Хрватска	до октомври 1992:; Република Српска; Предлошка:Country data Republic of Serbian Krajina; Југославија
1994–95:; Босна и Херцеговина; Хрватска Република Херцег-Босна; Хрватска; НАТО (бомбардерски операции, 1995)	1994–95: Република Српска; Предлошка:Country data Republic of Serbian Krajina; Западна Босна; Поддржана од:; FR Yugoslavia
Команданти и водачи
Сила
Жртви и загуби
	a ^ Од 1992 до 1994 година, Република Босна и Херцеговина не беше поддржана од мнозинството Босански Хрвати и Срби. Како резултат на тоа, таа главно ги претставуваше босанските муслимани. ; b ^ Помеѓу 1994 и 1995 година, Република Босна и Херцеговина ја поддржале Босанските муслимани и Хрвати. Ова беше првенствено заради Вашингтонски договор.

Интерактивен преглед на историјата

[проверена преработка]

← Постаро уредување Поново уредување →

Избришана содржина Додадена содржина

НагледноВикитекст

Во редови

Преработка од 12:33, 30 ноември 2020

Босанската војна (босанско-хрватски-српски јазици: Rat u Bosni i Hercegovini / Рат у Босни и Херцеговини) — меѓународен вооружен конфликт што се случил во Босна и Херцеговина помеѓу 1992 и 1995 година. Оваа војна е позната уште и како Граѓанска војна во Босна и Херцеговина, Одбранбено-татковинска војна (за Србите во Република Српска), Агресија во Босна и Херцеговина (за Бошњаците во Босна и Херцеговина), Домовинска војна (за Хрватите од Босна и Херцеговина).

По голем број насилни инциденти на почетокот на 1992 година, војната се смета дека започнала на 6 април 1992 година. Војната завршила на 14 декември 1995 година. Главните воинствени страни биле силите на Република Босна и Херцеговина и оние на самопрогласените ентитети на босанските Срби и босанските Хрвати во рамките на Босна и Херцеговина, Република Српска и Херцег-Босна, кои биле снабдувани и подржувани соодветно од Србија и Хрватска^[9]^[10]^[11].

Војната е дел од распадот на Југославија. После словенечкото и хрватското отцепување од Социјалистичка Федеративна Република Југославија во 1991 година, мултиетничката Социјалистичка Република Босна и Херцеговина, во која живееле главно муслимански Бошњаци (44%), како и православни Срби (32,5%) и католички Хрвати (17%), поминале референдум за независност на 29 февруари 1992 година. Ова го отфрлиле политичките претставници на босанските Срби, кои го бојкотирале референдумот. По прогласувањето на независност на Босна и Херцеговина (која се стекнала со меѓународно признание) и по повлекувањето на Алија Изетбеговиќ од претходно потпишаниот план на Кутилеиро^[12] (кој предложил поделба на Босна во етнички кантони), босанските Срби, предводени од Радован Караџиќ и поддржани од српската влада на Слободан Милошевиќ и Југословенската народна армија (ЈНА) ги мобилизирале своите сили во Босна и Херцеговина за да обезбедат територија на етничките Срби, и тогаш војната наскоро се проширила низ целата земја, придружена со етничко чистење.

Конфликтот првично бил помеѓу единиците на Југословенската армија во Босна, кои подоцна се претвориле во Армија на Република Српска (ВРС) од една страна, и Армијата на Република Босна и Херцеговина (АРБиХ), која во најголем дел била составена од Бошњаци, и хрватските сили предводени Хрватскиот совет за одбрана (ХВО) од другата страна. Тензиите меѓу Хрватите и Бошњаците се зголемиле во текот на крајот на 1992 година, што резултирало со Хрвато-Бошњачка војна, што ескалирала на почетокот на 1993 година^[13]. Босанската војна се карактеризира со жестоки борби, недискриминирачко гранатирање на градовите и населените места, етничко чистење и систематско масовно силување, главно извршени од српски, ^[14] и во помала мерка, и од хрватски^[15] и бошњачки^[16] сили. Настаните како што се опсадата на Сараево и масакрот во Сребреница, подоцна станале иконични за конфликтот.

Србите, иако првично воено супериорни главно поради оружјето и ресурсите што ги обезбедувала ЈНА, на крајот изгубиле динамика бидејќи Бошњаците и Хрватите станале сојузници против Република Српска во 1994 година преку создавање на Федерацијата на Босна и Херцеговина по договорот од Вашингтон. Пакистан ја одбегнал забраната на ООН за снабдување оружје и воздушни ракети на босанските муслимани, додека по масакрите во Сребреница и Маркале, НАТО интервенирал во 1995 година со операцијата „Намерна сила“ насочена кон позициите на Армијата на Република Српска, што се покажало како клучно за завршвањето на војната.^[17]^[18] Војната завршила по потпишувањето на Генералниот рамковен договор за мир во Босна и Херцеговина во Париз на 14 декември 1995 година. Мировните преговори се одржале во Дејтон, Охајо и биле финализирани на 21 ноември 1995 година.^[19]

До почетокот на 2008 година, Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија осудил 45 Срби, 12 Хрвати и 4 Бошњаци за воени злосторства во врска со војната во Босна.^[20] Најновите проценки сугерираат дека околу 100.000 луѓе загинале за време на војната.^[21]^[22] ^[23] Во текот навојната, 2,2 милиони луѓе биле раселени,^[24] правејќи го нанајголемиот катастрофален конфликт во Европа по крајот на Втората светска војна.^[25]^[26] Покрај тоа, околу 12.000-20.000 жени биле силувани, повеќето Бошњаци. ^[27]^[28]

Хронологија

Дебата се води за датумот на започнување на војната во Босна. Судирите меѓу босанските муслимани, Србите и Хрватите започнаle кон крајот на февруари 1992 година и „целосни непријателства избија до 6 април“^[4], истиот ден кога САД ^[29] и Европската економска заедница (ЕЕЗ)^[30] ја признаle Босна и Херцеговина^[31]^[32]. Миша Глени го дал датумот 22 март, Том Галагер 2 април, додека Мери Калдор и Лора Силбер и Алан Литл 6 април^[33]. Филип Хамонд тврди дека најчестиот став е дека војната започнала на 6 април 1992 година^[31].

Србите го сметаат таткото на младоженецот на Свадбеното пукање во Сараево, кој бил убиен на вториот ден од референдумот за независност на Босна, на 1 март 1992 година, за првата жртва на војната^[34]. Убиствата во Сијековац на Србите се случиле на 26 март и масакрот во Бијелина (претежно Бошњаци) на 1-2 април. На 5 април, кога огромна толпа се приближила до барикадата, демонстрант бил убиен од страна на српските сили^[35].

Војната завршила со Генералниот рамковен договор за мир во Босна и Херцеговина, преговаран во воздухопловната база Рајт-Патерсон во Дејтон, Охајо помеѓу 1 и 21 ноември 1995 година и потпишан во Париз на 14 декември 1995 година^[36].

Позадина

Распад на Југославија

Војната во Босна и Херцеговина се случила како резултат на распадот на Социјалистичката Федеративна Република Југославија. Во Југославија се појавила криза како резултат на слабеењето на конфедерацискиот систем на крајот на Студената војна. Во Југославија, националната комунистичка партија, Сојуз на комунистите на Југославија, ја изгубил својата идеолошка моќ. Во меѓувреме, етничкиот национализам доживеал ренесанса во осумдесеттите години на минатиот век, откако избувнало насилството во Косово^[37]. Додека целта на српските националисти била централизирање на Југославија, другите националности во Југославија се стремиле кон федерализација и децентрализација на државата^[38].

Босна и Херцеговина, поранешна отоманска покраина, историски е мултиетничка држава. Според пописот од 1991 година, 44% од населението се сметало себе си за муслимани (Бошњаци), 32,5% Срби и 17% Хрвати, а 6% се определиле како Југословени^[39].

Во март 1989 година, кризата во Југославија се продлабочила по усвојувањето на измените и дополнувањата на српскиот устав, со кои Владата на Србија овозможила да доминира во провинциите Косово и Војводина^[40]. Дотогаш, одлучувањето за Косово и Војводина било независно и двете автономни провинции исто така имале гласање на југословенско федерално ниво. Србија, под новоизбраниот претседател Слободан Милошевиќ, на тој начин се здобила со контрола над три од осумте гласови во Југословенското претседателство. Со тоа, со дополнителни гласови од Црна Гора, Србија можела силно да влијае на одлуките на сојузната влада. Оваа состојба довела до приговори од другите републики кои повикале на реформа на југословенската федерација.

На 14-от вонреден Конгрес на Сојузот на Комунистите на Југославија, на 20 јануари 1990 година, делегациите на републиките не можеле да се договорат за главните прашања со кои се соочила Југословенската Федерација. Како резултат, словенечките и хрватските делегати го напуштиле Конгресот. Словенечката делегација, предводена од Милан Кучан, побарал демократски промени и полабава федерација, додека српската делегација, предводена од Милошевиќ, се спротивставила на тоа.

На првите повеќепартиски избори во Босна и Херцеговина, во ноември 1990 година, гласовите биле доделени главно според етничката припадност, што довело до успех на Бошњачката партија за демократска акција (СДА), Српската демократска партија (СДС) и Хрватската Демократска унија (ХДЗ БиХ)^[41].

Партиите ја поделиле власта по етнички линии, така што Претседателот на Претседателството на Социјалистичка Република Босна и Херцеговина бил Босанец, претседателот на Собранието бил Србин, а премиерот Хрват. Сепаратистичките националистички партии добиле моќ и во другите републики, вклучително и во Хрватска и Словенија^[42].

Почеток на Југословенските војни

Бројни состаноци се одржале во почетокот на 1991 година помеѓу водачите на шестте југословенски републики и двата автономни региони за да разговараат за тековната криза во Југославија^[43]. Српското раководство се залагало за федерално решение, додека хрватското и словенечкото раководство фаворизирале сојуз на суверените држави. Босанскиот водач Алија Изетбеговиќ предложил асиметрична федерација во февруари, каде Словенија и Хрватска ќе одржат лабави врски со 4-те преостанати републики. Набргу после тоа, тој ја сменил својата позиција и се определил за суверена Босна, како предуслов за таква федерација^[44].

На 25 март, Фрањо Туѓман и српскиот претседател Слободан Милошевиќ одржале состанок во Караѓорѓево^[45]. Средбата станала контроверзна во подоцнежните месеци, поради тврдењата на некои југословенски политичари дека двајцата претседатели се согласиле за поделба на Босна и Херцеговина^[46].

На 6 јуни, Изетбеговиќ и македонскиот претседател Киро Глигоров предложиле слаба конфедерација помеѓу Хрватска, Словенија и федерацијата на другите четири републики, што било одбиено од Милошевиќ^[47].

На 25 јуни 1991 година, и Словенија и Хрватска прогласиле независност, што довело до краток вооружен конфликт во Словенија наречена Десетдневна војна и ескалација на Хрватската војна за независност во области со значително етничко српско население^[48]. Во втората половина на 1991 година, војната се засилила во Хрватска. Југословенската народна армија (ЈНА) исто така ја нападнала Хрватска од страна на Босна и Херцеговина^[49].

Во јули 1991 година, претставници на Српската демократска партија (СДС), вклучително и претседателот на СДС, Радован Караџиќ, и Мухамед Филиповиќ и Адил Зулфиќарпашиќ од Муслиманската Бошњачка Организација (МБО), подготвиле договор познат како Договор Зулфиќарпашиќ-Караџиќ, кој ќе ја пушти СР Босна и Херцеговина во државна унија со СР Србија и СР Црна Гора. Договорот бил осуден од страна на хрватските политички партии. Иако првично ја поздравил иницијативата, Изетбеговиќ подоцна го отфрлил договорот^[50]^[51].

Помеѓу септември и ноември 1991 година, СДС организирал создавање на шест „Српски автономни региони“ (ДЗР)^[52]. Ова бил одговор на чекорите на Бошњаците кон отцепување од Југославија^[53]. Слични чекори биле преземени и од страна на Босанските Хрвати^[53].

Во август 1991 година, Европската економска заедница била домаќин на конференција во обид да ја спречи Босна и Херцеговина да влезе во војна.

На 25 септември 1991 година, Советот за безбедност на Обединетите нации донел Резолуција 713, наметнувајќи ембарго за оружје на сите поранешни југословенски територии. Ембаргото имало мал ефект врз силите на ЈНА и Србите. Во тоа време, хрватските сили заплениле големи количини оружје од ЈНА за време на Битката за касарните. Ембаргото имало значително влијание во Босна и Херцеговина на почетокот на Босанската војна^[54]. Српските сили ги наследиле вооружувањето и опремата на ЈНА, додека хрватските и бошњачките сили добиле оружје преку Хрватска, прекршувајќи го ембаргото^[55].

На 19 септември 1991 година, ЈНА префрлила дополнителни трупи во областа околу градот Мостар, за што било јавно протестирано од локалната власт. На 20.09.1991 година, ЈНА пренела трупи кон фронтот кај Вуковар преку регионот Вишеград во североисточна Босна. Како одговор, локалните Хрвати и Бошњаци поставиле барикади и митралезни пунктови. Тие запреле колона од 60 тенкови на ЈНА, но биле растурени со сила следниот ден. Повеќе од 1.000 луѓе морале да ја напуштат областа. Оваа акција, скоро седум месеци пред почетокот на војната во Босна, ги предизвикала првите жртви на Југословенските војни во Босна. Во првите денови од октомври, ЈНА го нападнала и го срушила до темел хрватското село Равно во источна Херцеговина, на пат да го нападне Дубровник во јужна Хрватска^[56].

На 6 октомври 1991 година, босанскиот претседател Алија Изетбеговиќ дал телевизиско прогласување за неутралност во која кажал дека „тоа не е наша војна“^[57]. Во меѓувреме, Изетбеговиќ ја дал следната изјава пред босанскиот парламент на 14 октомври во однос на ЈНА: „Не правете ништо против Армијата. (...) присуството на Армијата за нас е стабилизирачки фактор, и ни е потребна таа армија (...). До сега немавме проблеми со Армијата и нема да имаме проблеми подоцна.“^[58]

Во текот на 1990 година, започнала Операција РАМ од страна на Службата за државна безбедност и група избрани српски офицери на Југословенската народна армија (ЈНА), со цел организирање на Србите надвор од Србија, консолидирање на контролата врз младите партии на СДС и предлагање оружје и муниција^[59].

Планот требало да го подготви теренот за создавање на Трета Југославија во која сите Срби со своите територии ќе живеат заедно во иста држава^[60].

Новинарот Џузепе Закарија го сумирал состанокот на српските армиски офицери во Белград во 1992 година, известувајќи дека тие усвоиле експлицитна политика за таргетирање на жените и децата како најранливиот дел од муслиманската верска и социјална структура^[61]. Планот РАМ се смета дека бил изготвен во 1980-тите години^[62]. Неговото постоење го открил Анте Марковиќ, Премиерот на Југославија, етнички Хрват. Постоењето и можното спроведување на истиот ја алармирало на босанската влада^[63]^[64].

Политичка криза

На 15 октомври 1991 година парламентот на Социјалистичка Република Босна и Херцеговина во Сараево донел „Меморандум за суверенитетот на Босна и Херцеговина“ со целосно мнозинство^[65]^[66]. Меморандумот бил жестоко оспорен од парламентот на Босанските Срби, тврдејќи дека за амандманот LXX на Уставот се потребни процедури за заштита и двотретинско мнозинство за вакви прашања. Како и да е, за меморандумот се расправало, што довело до бојкот на парламентот од страна на Босанските Срби, а за време на бојкотот бил донесен и уставот^[67]. Српските политички претставници го основале Собранието на српскиот народ на Босна и Херцеговина на 24 октомври 1991 година, изјавувајќи дека српскиот народ сака да остане во Југославија^[53]. Партијата за демократска акција (СДА), предводена од Алија Изетбеговиќ, била решена да го доврши процесот за независност и била поддржана од Европа и САД^[68]. СДС јасно ставила до знаење дека ако се прогласи независност, Србите ќе се разделат, како што било нивно право на самоопределување^[68].

ХДЗ БиХ била основана како филијала на владејачката партија во Хрватска, Хрватската демократска заедница (ХДЗ). Додека се повикувала на независност на земјата, имало расправија во партијата со некои членови кои се залагале за отцепување на областите со мнозинство Хрвати^[69]. Во ноември 1991 година, хрватското раководство организирало автономни заедници во области со хрватско мнозинство. На 12 ноември 1991 година во Босански Брод била основана хрватската заедница на босанска Позавина. Таа опфаќала осум општини во северна Босна^[70]. На 18 ноември 1991 година, во Мостар била основана Хрватската заедница Херцег-Босна. Мате Бобан бил избран за нејзин претседател^[71]. Неговиот основачки документ гласи: „Заедницата ќе ја почитува демократски избраната влада на Република Босна и Херцеговина онолку долго колку што постои државната независност на Босна и Херцеговина во однос на поранешната, или која било друга, Југославија“^[72].

Спомените на Борисав Јовиќ покажуваат дека на 5 декември 1991 година Милошевиќ наредил трупите на ЈНА во БиХ да се реорганизираат и да биде повлечен небосанскиот персонал, во случај признавањето да резултира во перцепција на ЈНА како странска сила; Босанските Срби останае да го формираат јадрото на војската на босанските Срби^[73]. Според тоа, до крајот на месецот само 10-15% од персоналот во ЈНА во БиХ бил надвор од републиката. Силбер и Литл забележуваат дека Милошевиќ тајно наредил сите војници на ЈНА, родени во босанска ЈНА, да бидат пренесени во БиХ. Мемоариите на Јовиќ сугерираат дека Милошевиќ однапред планирал напад врз Босна^[73].

На 9 јануари 1992 година, босанските Срби ја прогласиле „Република на српскиот народ во Босна и Херцеговина“ (СР БиХ, подоцна Република Српска), но официјално не прогласиле независност^[53]. Арбитражната комисија на Мировната конференција за Југославија во Мислењето бр. 4 за Босна и Херцеговина на 11 јануари 1992 година изјавила дека независноста на Босна и Херцеговина не треба да се признава затоа што земјата сè уште не одржала референдум за независност^[74].

На 25 јануари 1992 година, еден час по одложувањето на седницата на парламентот, парламентот повикал на референдум за независност на 29 февруари и 1 март^[65]. Дебатата завршила откако српските пратеници се повлекле откако мнозинството бошњачко-хрватски делегати го отфрлиле предлогот прашањето за референдумот да биде поставено пред сè уште неоснованиот Совет за национална еднаквост^[75]. Предлогот за референдум бил усвоен во форма како што бил предложен од муслиманските заменици, во отсуство на членови на СДС^[75]. Како што забележуваат Бург и Шуп, „одлуката ги постави босанската влада и Србите во судир“^[75]. Претстојниот референдум предизвикал меѓународна загриженост во февруари^[76].

Хрватската војна резултирала со Резолуција бр.743 на Советот за безбедност на Обединетите нации на 21 февруари 1992 година, која ги создала Силите за заштита на Обединетите нации (УНПРОФОР).

За време на разговорите во Лисабон, на 21 и 22 февруари, мировниот план бил претставен од медијаторот на ЕК, Хозе Кутилеиро, кој предложил независната држава Босна да биде поделена на три составни единици. Договорот бил осуден од страна на бошњачкото раководство на 25 февруари^[76]. На 28 февруари 1992 година, Уставот на СР БиХ прогласил дека територијата на таа република вклучува „територии на српските автономни региони и области и на други српски етнички ентитети во Босна и Херцеговина, вклучувајќи ги регионите во кои српскиот народ останал малцинството поради геноцидот спроведен против него во Втората светска војна“ и се прогласила за дел од Југославија^[77].

Членовите на собранието на босанските Срби ги советувале на Србите да ги бојкотираат референдумите одржани на 29 февруари и 1 март 1992 година. Одзивот на референдумот бил 63,7%, при што 92,7% од гласачите гласале за независност (Босанските Срби, кои сочинувале околу 34% од населението, во голема мерка го бојкотирале референдумот)^[78]. Српското политичко раководство го искористил референдумот како изговор да постави блокади на патот во знак на протест. Независноста била официјално прогласена од Босанскиот парламент на 3 март 1992 година^[29].

Немири во март 1992 година

За време на референдумот на 1 март, во Сараево било мирно, освен пукањето на српската свадба^[79]. Подигањето на српските знамиња во Башчаршија, муслиманите го сметале за намерна провокација на денот на референдумот, што го поддржале повеќето босански Хрвати и муслимани, но го бојкотирале повеќето од Босанските Срби^[80]. Никола Гардовиќ, татко на младоженецот, бил убиен, а еден српски православен свештеник бил ранет. Сведоците го идентификувале убиецот како Рамиз Делалиќ, познат и како „Цело“, малолетен гангстер, кој станал се повеќе безобразен злосторник од падот на комунизмот и, исто така, се вели дека бил член на бошњачката паравоена група „Зелени беретки“. Против него била распишана потерница за апсење и за уште еден осомничен напаѓач. СДС го негирал убиството и тврдела дека неуспехот за негово апсење се должи на соучеството на СДА или босанската влада^[81]^[82]. Портпаролот на СДС изјавил дека тоа е доказ дека Србите биле во смртна опасност и ќе бидат понатаму така во независна Босна, но истото било отфрлено од страна на Сефер Халиловиќ, основач на Патриотската лига, кој изјавил дека не станува збор за свадба, туку за провокација и свадбените гости биле активисти на СДС. Барикадите се појавиле следното рано наутро на клучните транзитни пунктови низ градот и биле управувани од вооружени и маскирани приврзаници на СДС^[83].

По прогласувањето на независност на Босна и Херцеговина од Југославија на 3 март 1992 година, започнале спорадични борби помеѓу Србите и владините сили низ целата територија^[84].

На 18 март 1992 година, сите три страни го потпишале Лисабонскиот договор: Алија Изетбеговиќ за Бошњаците, Радован Караџиќ за Србите и Мате Бобан за Хрватите. Сепак, на 28 март 1992 година, Изетбеговиќ, по средбата со тогашниот американски амбасадор во Југославија, Ворен Цимерман во Сараево, го повлекол својот потпис и го прогласил за спротивставување на секаков вид етничка поделба на Босна.

Што било кажано и од кого останува нејасно. Цимерман негира дека му рекол на Изетбеговиќ дека ако го повлече потписот, Соединетите Американски Држави ќе и дадат признание на Босна како независна држава. Она што е неоспорно е дека Изетбеговиќ, истиот ден, го повлече својот потпис и се откажа од договорот.^[85]

Кон крајот на март 1992 година, се воделе борби меѓу Србите и комбинираните хрватски и бошњачки сили во и во близина на Босански Брод^[86], што резултирало со убиство на српски селани во Сијековац^[87]. Српските паравоени сили извршиле масакрот во Биелина, од кои повеќето жртви биле Бошњаци, на 1-2 април 1992 година^[88].

Страни во судирот

Во Босанската војна имало три фракции:

Босанец (или Бошњак), лојален на Република Босна и Херцеговина
Хрват, лојален на Хрватска Република Херцег-Босна и Хрватска
Србил (или Југословен), лојалн на Република Српска и на СР Југославија

Трите етнички групи претежно ја поддржувале својата етничка или национална фракција: Бошњаците, главно, АРБИХ, Хрватите на ХВО, Србите на ВРС. Во секоја фракција имало странски доброволци.

Босанска страна

Бошњаците главно се организирале во Армијата на Република Босна и Херцеговина како вооружени сили на Република Босна и Херцеговина. Силите на Република Босна и Херцеговина биле поделени на пет корпуси. Првиот корпус работел во регионот на Сараево и Горажде, додека посилниот 5-ти корпус бил позициониран во западниот џеб на „Босанска Краина“, кој соработувал со единиците на ХВО во и околу Бихаќ. Силите на босанската влада биле слабо опремени и не биле доволно подготвени за војна^[89].

Сефер Халиловиќ, началник на канцеларијата на босанската територијална одбрана, во јуни 1992 година тврдел дека неговите сили се состоеле од 70% муслимани, 18% Хрвати и 12% Срби^[90]. Процентот на српски и хрватски војници во босанската армија бил особено голем во Сараево, Мостар и Тузла^[91]. Заменик командант на седиштето на босанската армија бил генерал Јован Дивјак, етнички Србин во босанската армија. Генералот Стјепан Шибер, етнички Хрват бил втор заменик командант. Изетбеговиќ исто така го назначил полковникот Блаж Кралевиќ, командант на хрватските одбранбени сили во Херцеговина, за член на седиштето на босанската армија, но по седум дена Кралевиќ бил убиен во атентат, со цел да се собере мултиетнички про-босански одбранбен фронт^[92]. Оваа разновидност се намалила во текот на војната^[90]^[93].

Босанската влада лобирала да го укине ембаргото за оружје, но на тоа се спротивставиле од Велика Британија, Франција и Русија. Американскиот Конгрес донел две резолуции со кои се бара егзарго да се укине, но и двајцата беа ставени вето од претседателот Бил Клинтон од страв од создавање растојание меѓу САД и гореспоменатите земји. Како и да е, Соединетите држави користеле и „црни“ транспорти Ц-130 и задни канали, вклучително и исламистички групи, за да прошверцуваат оружје на босанско-муслиманските сили, како и да дозволат оружје доставено од Иран да транзитира низ Хрватска кон Босна^[94]^[95]^[96]. Сепак, во светлината на распространетата опозиција на НАТО кон американските (а можеби и турски) напори за координација на „црните летови на Тузла“, Велика Британија и Норвешка изразиле неодобрување за овие мерки и нивните контрапродуктивни ефекти врз примената на ембаргото за вооружување на НАТО^[97].

Интер-службите за разузнавање во Пакистан, исто така, играле активна улога во текот на 1992-1995 година и тајно ги снабдувале муслиманските борци со оружје, муниција и водени противтенковски проектили за да им дадат шанса за борба против Србите. Пакистан ја обиколувал забраната на ООН за снабдување оружје на босанските муслимани, а генералот Насир подоцна тврдел дека ИСИ извршила воздушни напади со тенкови во Босна, што на крајот го свртел бранот во корист на босанските муслимани и ги принудил на Србите да ја подигнат опсадата^[98]^[99]^[100].

Во својата книга The Clinton Tapes: Wrestling History with the President од 2009 година, историчарот и автор Тејлор Бранч, пријател на американскиот претседател Бил Клинтон, објавил јавно повеќе од 70 снимени сесии со претседателот за време на неговото претседателствување од 1993 до 2001 година^[101]^[102]. Според сесијата снимена на 14 октомври 1993 година, се вели дека:

Клинтон рече дека сојузниците на САД во Европа ги блокирале предлозите за прилагодување или отстранување на ембаргото. Тие ја оправдаа својата опозиција по веродостојна хуманитарна основа, тврдејќи дека повеќе оружја само ќе го разгорат крвопролевањето, но приватно, рече претседателот, клучните сојузници се спротивставија дека независна Босна ќе биде „неприродна“ како единствена муслиманска нација во Европа. Тој рече дека тие го фаворизираат ембаргото токму затоа што тоа е лошо во неповолна положба на Босна. [..] Кога изразив шок на ваквиот цинизам, потсетувајќи на дипломатијата на слепите очи во врска со маките на европските Евреи за време на Втората светска војна, претседателот Клинтон само се нафрли. Тој рече дека претседателот Франсоа Митеран од Франција бил особено тажен во изјавата дека Босна не припаѓа, и дека британските власти исто така зборувале за болно, но реално обновување на христијанска Европа. Против Велика Британија и Франција, рече тој, германскиот канцелар Хелмут Кол, меѓу другите, ги поддржуваше чекорите за преиспитување на ембаргото за оружје на Обединетите нации, не делумно бидејќи Германија не држеше место во Советот за безбедност..
— Тејлор Бранч, The Clinton Tapes: Wrestling History with the President^[103]

Хрватска страна

Хрватите започнаа да ги организираат своите воени сили кон крајот на 1991 година. На 8 април 1992 година, Хрватскиот совет за одбрана (Hrvatsko vijeće obrane, HVO) бил основан како „врховен орган на хрватската одбрана во Херцег-Босна“^[104]. ХВО била организирана во четири оперативни зони со седиште во Мостар, Томиславград, Витез и Ораше. Во февруари 1993 година, Главниот штаб на ХВО ја проценил силата на ХВО на 34.080 офицери и војници^[105]. Неговото вооружување вклучувало околу 50 главни борбени тенкови, главно Т-34 и Т-55 и 500 различни артилериски оружја^[106].

На почетокот на војната, хрватската влада помогнала во вооружување и на хрватските и на бошњачките сили^[107]. Биле основани логистички центри во Загреб и Ријека за регрутирање војниците во АРБИХ^[108]. Хрватската национална гарда (Zbor Narodne Garde, ZNG), подоцна преименувана официјално во Хрватска армија (Hrvatska vojska, HV) била ангажирана во босанска Посавина, Херцеговина и Западна Босна против српските сили^[109]. За време на Хрватско-бошњачкиот конфликт, хрватската влада обезбедила оружје за ХВО и организирала испраќање на единици волонтери, со потекло од Босна и Херцеговина, во редовите на ХВО^[110].

Хрватските одбранбени сили (ХОС), паравоено крило на Хрватската партија за правдата, се бореле против српските сили заедно со ХВО и АРБИХ. ХОС била распуштена веднаш по смртта на нивниот командант Блаж Кралевиќ и била приклучена кон ХВО и АРБИХ^[111].

Српска страна

Армијата на Република Српска (Vojska Republike Srpske) била основана на 12.05.1992 година. Таа била лојална на Република Српска, српска отцепена држава што барала обединување со СР Југославија.

Србија обезбедувала логистичка поддршка, пари и потрошен материјал на ВРС. Босанските Срби имале значителен дел од силите на ЈНА. Милошевиќ се потпирал на босанските Срби сами да ја добијат војната. Повеќето од командниот ланец, оружјето и повисокиот воен персонал, вклучувајќи го и генералот Ратко Младиќ, биле од редовите на ЈНА^[112].

Паравоени и волонтерски страни

Разни паравоени единици оперирале за време на Босанската војна: Српските „Бели орли“ (Beli Orlovi) и „Српска доброволна гарда“ (Српска добровољачка гарда), позната и како „Тигарите на Аркан“; босанската „Патриотска лига“ (Patriotska Liga) и „Зелени беретки“ (Zelene Beretke); и хрватските „Хрватски одбранбени сили“ (Hrvatske obrambene snage). Волонтерите вклучувале доброволци од Србија и Хрватска и биле поддржани од националистичките политички партии во тие земји.

Војната привлекла странски борци и платеници од разни земји. Волонтерите доаѓале да се борат од најразлични причини, вклучително и верска или етничка лојалност, а во некои случаи и за пари. Како општо правило, Бошњаците добиле поддршка од исламски земји, Србите од источните православни земји и Хрватите од католичките земји. Присуството на странски борци е добро документирано, но ниту една од овие групи не сочинувала повеќе од 5% од вкупната сила на која било соодветна армија.

Босанските Срби добиле поддршка од христијански словенски борци од различни држави во Источна Европа^[113]^[114], вклучувајќи волонтери од други православни христијански земји. Тие вклучувале стотици Руси^[115], околу 100 Грци^[116], и неколку Украинци и Романци^[116]. Некои проценуваат дека имало до 1.000 такви волонтери^[117]. Грчките волонтери на Грчката доброволна гарда учествувале во масакрот во Сребреница, при што грчкото знаме се кренало во Сребреница кога градот паднал во рацете на Србите^[118].

Некои поединци од други европски земји доброволно се бореле на хрватска страна, вклучително и неонацисти, како Џаки Аркљов, кој по неговото враќање во Шведска бил обвинет за воени злосторства. Подоцна тој признал дека извршил воени злосторства врз босанските муслимани цивили во логорите Хелиодром и Логор Дретел како член на хрватските сили^[119].

Босанците добиле поддршка од муслимански групи. Пакистан ја поддржал Босна обезбедувајќи техничка и воена поддршка^[120]^[121]. Интер-службите за разузнавање на Пакистан (ИСИ), наводно, воделе активна воена разузнавачка програма за време на војната во Босна, која започнала во 1992 година и која траела до 1995 година. Извршена и надгледувана од пакистанскиот генерал Џавед Насир, програмата обезбедувала логистика и муниција за снабдување на разни групи босански муџахедини за време на војната. Босанскиот контингент ИСИ бил организиран со финансиска помош обезбедена од Саудиска Арабија, според британскиот историчар Марк Куртис^[122].

Според „Вашингтон пост“, Саудиска Арабија им обезбедила оружје во вредност од 300 милиони американски долари на владините сили во Босна со знаење и премолчена соработка на Соединетите Американски Држави, тврдење негирано од американските власти^[123]. Странски муслимански борци, исто така, се приклучиле во редовите на босанските муслимани, вклучително и од либанската герилска организација Хезболах^[124], и глобалната организација Ал Каеда^[125]^[126]^[127]^[128].

Вовед во војната

За време на војната во Хрватска, оружјето се внесувало преку Босна. ЈНА ги вооружувала босански Срби и Хрватските одбранбени сили ги вооружувале Хрватите од Херцеговина^[129]. Зелените беретки на босанските муслимани и Патриотската лига биле основани веќе во есента 1991 година и изготвиле план за одбрана во февруари 1992 година^[129]. Се проценува дека 250-300.000 Босанци биле вооружени и дека околу 10.000 војувале во Хрватска^[130]. До март 1992 година, можеби три четвртини од земјата биле опколени од српски и хрватски националисти^[130]. На 4 април 1992 година, Изетбеговиќ им наредил на сите резервисти и полицајци во Сараево да се мобилизираат, а СДС повикал на евакуација на Србите од градот, означувајќи го „дефинитивниот прекин на односите помеѓу босанската влада и Србите“^[131]. Босна и Херцеговина добила меѓународно признание на 6 април 1992 година^[29]. Најчестиот став е дека војната започнала тој ден^[132].

Тек на војната

1992

Војната во Босна ескалирала во април^[133]. На 3 април започнала Битката кај Купрес помеѓу ЈНА и комбинираната сила на ХВ-ХВО која завршила со победа на ЈНА^[134]. На 6 април српските сили започнале со бомбардирање на Сараево и во следните два дена ја преминале Дрина од Србија соодветно и ги опколиле населениете со претежно муслиманско население места Зворник, Вишеград и Фоча^[131]. Цела Босна била опфатена во војна до средината на април^[131]. На 23 април ЈНА го евакуирала својот персонал со хеликоптери од касарната во Чаплина^[135], која била под блокада од 4 март^[136]. Постоеле неколку напори да се запре насилството^[137]. На 27 април, босанската влада наредила ЈНА да биде ставена под цивилна контрола или да биде протерана, што било проследено со серија конфликти на почетокот на мај меѓу двете страни^[138]. Приедор бил превземен од страна на Србите на 30 април. На 2 мај, Зелените беретки и членовите на локалните банди се спротивставиле на неорганизираниот напад на Србите, насочени кон поделба на Сараево на два дела ^[138]. На 3 мај, Изетбеговиќ бил киднапиран на аеродромот во Сараево и бил користен за да се добие безбеден премин на трупите на ЈНА од центарот на Сараево^[138]. Како и да е, муслиманските сили не го испочитувале договорот и го нападнале заминуваниот конвој на ЈНА^[138]. На 18 мај бил потпишан прекин на огнот и договор за евакуација на ЈНА, а на 20 мај босанското претседателство ја прогласила ЈНА за окупаторска сила^[138].

Нашиот оптимум е Голема Србија, и ако не тоа, тогаш Федерална Југославија.^[139]

— Радован Караџиќ, 13 февруари 1992 година

Армијата на Република Српска била формирана и ставена под команда на генералот Ратко Младиќ, поминувајќи во нова фаза од војната^[138]. На 24, 26, 28 и 29 мај на Младиќ му пишал генералниот секретар на ООН Бутрос Бутрос-Гали^[140]. Жртвите на цивилите од гранатирање на градот од 27 мај довеле до западна интервенција, во форма на санкции воведени на 30 мај преку УНДРР 757^[140]. Истиот ден босанските сили ја нападнале касарната на ЈНА во градот, што било проследено со тешко гранатирање^[140]. На 5 и 6 јуни последниот персонал на ЈНА го напуштил градот за време на тешките улични борби и гранатирање^[140]. Прекинот на огнот од 20-ти јуни, извршен со цел преземање на ООН на аеродромот во Сараево за хуманитарни летови, бил прекинат бидејќи двете страни се бореле за контрола на територијата помеѓу градот и аеродромот^[140]. Аеродромската криза довела до ултиматум на Бутрос-Гали на 26 јуни, да Србите престанат со нападите врз градот, и да овозможуат на ООН да ја преземат контролата над аеродромот и да го стават своето тешко оружје под надзор на ООН^[140]. Во меѓувреме, медиумите објавиле дека американскиот претседател размислувал за употреба на сила во Босна^[140]. Светското јавно мислење било „одлучувачко и трајно против Србите“, по медиумските извештаи за снајперски оган и бомбардирањето на Сараево^[141].

Надвор од Сараево, успехот на борците варирал многу во 1992 година^[141]. Србите ги зазеле градовите со мнозинство муслимани покрај реките Дрина и Сава и го протерале муслиманското население за неколку месеци^[141]. Заедничката офанзива на Бошњците и Хрватите во мај, искористувајќи ја збунетоста по повлекувањето на ЈНА, го променил напредокот на Србија во Посавина и во централна Босна^[141]. Офанзивата продолжила кон југ, опседнувајќи го Добој, со што ги прекинале врските на српските сили во Босанска Краина од Семберија и Србија^[141]. Во средината на мај, Сребреница била превземена од муслиманските сили на чело со Насер Ориќ^[141]. Српските сили претрпеле голем пораз во источна Босна во мај, кога според српските извештаи силата на Авдо Палиќ наидела на заседа во близина на Сребреница, убивајќи 400 луѓе^[141]. Од мај до август, Горажде бил опколен од страна на ВРС, сè додека тие не биле избркани од АРБИХ. Во април 1992 година, Хрватскиот совет за одбрана (ХВО) влегол во градот, и започнала масовна против локалните српски цивили, вклучително и тортура, силување и убиства^[142]^[143].

На 15 мај 1992 година, колона на ЈНА наишла на заседа во Тузла. 92-та Бригада на ЈНА (стационирана во касарната „Хусинска буна“ во Тузла) добила наредби да го напуштат градот Тузла и Босна и Херцеговина, и да влезат во Србија. Бил постигнат договор со босанската влада дека на единиците на ЈНА ќе им биде дозволено до 19 мај да ја напуштат Босна мирно. И покрај договорот, конвојот бил нападнат во населбата Брчанска Малта со пушки и ракетни фрлачи; мини биле поставени и по неговата траса. 52 војници на ЈНА биле убиени, а над 40 биле повредени, повеќето од нив се етнички Срби^[144]^[145].

Република Босна и Херцеговина била примена како земја-членка на Обединетите нации на 22 мај 1992 година^[146].

Од мај до декември 1992 година, босанското Министерство за внатрешни работи (МПП на БиХ), Советот за одбрана на Хрватска (ХВО), а подоцна и Босанските територијални одбранбени сили (ТО РБиХ) управувале со затворскиот камп Челебиќи. Тоа било искористено за апсење на воени затвореници на босанските Срби, уапсени за време на воените операции, кои требало да ги блокираат патиштата кон Сараево и Мостар, во мај 1992 година, кои претходно биле блокирани од страна на српските сили. Од овие 700 затвореници, 13 починале додека биле во заробеништво^[147]. Притворениците во кампот биле подложени на тортура, сексуални напади, тепање и на друг суров и нечовечки третман. Одредени затвореници биле застрелани и убиени или претепани до смрт^[148]^[149].

На 6 мај 1992 година, Мате Бобан се состанал со Радован Караџиќ во Грац, Австрија, каде постигнал договор за прекин на огнот и разговарале за деталите за демаркацијата помеѓу хрватската и српската територијална единица во Босна и Херцеговина^[150]. Сепак, прекинот на огнот престанал следниот ден кога силите на ЈНА и босанските Срби извршиле напад врз позициите што ги држеле Хрватите во Мостар^[151].

До јуни 1992 година, бројот на бегалци и внатрешно раселени лица достигнал 2,6 милиони^[152]. До септември 1992 година, Хрватска прифатила 335.985 бегалци од Босна и Херцеговина, претежно бошњачки цивили^[153]. Голем број бегалци значително ја затегнале хрватската економија и инфраструктурата^[154]. Тогаш, амбасадорот на САД во Хрватска, Питер Галбрајт, се обидел да го ограничи бројот на муслимански бегалци во Хрватска во соодветна перспектива во интервјуто на 8 ноември 1993 година. Тој рекол дека ситуацијата ќе биде еквивалентна како да САД прифатат 30.000.000 бегалци^[155]. Бројот на босански бегалци во Хрватска во тоа време бил надминат само со бројот на внатрешно раселените лица во самата Босна и Херцеговина, на 588.000^[153]. Србија прифатила 252.130 бегалци од Босна, додека другите поранешни југословенски републики примиле вкупно 148.657 лица.^[153]

Во јуни 1992 година, босанските Срби ја започнале операцијата Коридор во северна Босна против силите на ХВ-ХВО, за да обезбедат отворен пат помеѓу Белград, Бања Лука и Книн^[156]. Пријавената смртност на дванаесет новороденчиња во болницата во Бања Лука поради недостаток на флаширан кислород за инкубатори била наведена како непосредна причина за дејството^[157], но точноста на овие смртни случаи оттогаш била доведена во прашање. Борисав Јовиќ, современ висок српски функционер и член на југословенското претседателство, тврдел дека извештајот е само воена пропаганда, во кој се наведува дека Бања Лука имала две постројки за производство на кислород во непосредна близина^[158]. Операцијата Коридор започнала на 14 јуни 1992 година, кога 16-та бригада „Краина“ на ВРС, помогната од „ВРС“ од Добој, ја започнала офанзивата кај Дервента. ВРС го окупирал Модрича на 28 јуни, Дервента на 4 - 5 јули и Одчак на 12 јули. Силите на ХВ-ХВО биле сведени на изолирани позиции околу Босански Брод и Ораже. ВРС успеала да ги пробие своите линии на почетокот на октомври и да го освои Босански Брод. Повеќето од преостанатите хрватски сили се повлекле кон север кон Хрватска. ХВ-ХВО продолжил да ја држи енклавата Ораже и биле во можност да го одвратат нападот на ВРС во ноември^[159].

На 21 јуни 1992 година, бошњачките сили влегле во селото Ратковиќи, во близина на Сребреница, и убиле 24 српски цивили^[160].

Во јуни 1992 година, УНПРОФОР, првично распореден во Хрватска, мандатот го продолжил и во Босна и Херцеговина, првично за да го заштити Меѓународниот аеродром во Сараево. Во септември, улогата на УНПРОФОР била проширена за да ја заштити хуманитарната помош и да помогне во испораката на помош во цела Босна и Херцеговина, како и да помогне во заштитата на цивилните бегалци кога тоа го побарал Црвениот крст.

На 4 август 1992 година, IV-тата Витешка моторизирана бригада на АРБИХ се обидела да го пробие кругот околу Сараево и се водела жестока битка помеѓу АРБИХ и ВРС во и околу оштетената фабрика ФАМОС во предградието на Храсница. ВРС одвратила на нападот, но не успеала дацелосно во контранападот^[161].

На 12 август 1992 година, името Српска Република Босна и Херцеговина било сменето во Република Српска (РС)^[77]^[162].

До ноември 1992 година, 400 квадратни милји од источна Босна биле под муслиманска контрола^[141].

Хрватско-бошњачки односи

Сојузот на Хрватите и Бошњаците, формиран на почетокот на војната, честопати не бил хармоничен^[2]. Постоењето на две паралелни команди предизвикало проблеми во координирањето на двете армии против ВРС^[163]. Обидот за создавање на заеднички ХВО и воен штаб не успеал во средината на април^[164]. На 21 јули 1992 година, Договорот за пријателство и соработка бил потпишан од Туѓман и Изетбеговиќ, за воспоставување воена соработка помеѓу двете армии^[165]. На седницата одржана на 6 август, босанското претседателство го прифатил ХВО како составен дел на босанските вооружени сили^[166].

И покрај овие обиди, тензиите стабилно се зголемиле во текот на втората половина на 1992 година^[164]. Вооружен конфликт се случил во Бусовача на почетокот на мај, а друг на 13 јуни. На 19 јуни во Нови Травник избувнал конфликт помеѓу единиците на ТО од едната страна и единиците ХВО и ХОС од другата страна. Инциденти биле забележани и во Коњиќ во јули, и во Киселjак и хрватската населба Ступ во Сараево во текот на август^[167]. На 14 септември Уставниот суд на Босна и Херцеговина ја прогласил Херцег-Босна за неуставна^[168].

На 18 октомври, расправија околу бензинската пумпа кај Нови Травник, која ја споделиле и двете армии, ескалирала со вооружен судир во центарот на градот. Ситуацијата се влошила откако командантот на ХВО, Ивица Стојак, бил убиен во близина на Травник на 20 октомври^[169]. Истиот ден, борбите ескалирале на автопатот низ долината Лашва. Спонтаните судири се раширијле низ целиот регион и резултирале со скоро 50 жртви сè додека не започнале преговарите за прекин на огнот од страна на УНПРОФОР на 21 октомври^[170]. На 23 октомври, голема борба меѓу АРБИХ и ХВО започнала во градот Прозор во северна Херцеговина и резултирала со победа на ХВО^[171].

На 29 октомври ВРС го освоил градот Јајце. Градот бил бранет од ХВО и АРБиХ, но недостатокот на соработка, како и предноста во големината на војската и огнената моќ за ВРС, довеле до пад на градот^[172]^[173]. Хрватите бегалци од Јајце избегале во Херцеговина и Хрватска, додека околу 20,000 бошњачки бегалци се населиле во Травник, Нови Травник, Витез, Бусовача и селата близу Зеница^[173]. И покрај октомвриските конфронтации, секоја страна ја обвинувала на другата за падот на Јајце, сепак немало големи судири и сè уште било во сила генералниот воен сојуз^[174]. Туѓман и Изетбеговиќ се состанале во Загреб на 1 ноември 1992 година и се согласиле да формираат Заедничка команда на ХВО и АРБиХ^[175].

1993

На 7 јануари 1993 година, Православен Божиќ, 8-та Оперативна единица на Сребреница, единица на АРБиХ под команда на Насер Ориќ, го нападнал селото Кравица кај Братунац. Во нападот загинале 46 Срби: 35 војници и 11 цивили^[176]^[177]^[178]. Нападот на празникот бил намерен, бидејќи Србите не биле подготвени. Бошњачките сили ја искористиле безбедната зона во Сребреница (каде не било дозволено војска) да извршат напади врз српските села, вклучувајќи ја Кравица, и потоа да избегаат назад во безбедната зона пред ВРС да одврати на ударот. 119 српски цивили и 424 српски војници загинале во Братунац за време на војната^[178]. Република Српска тврди дека силите на АРБиХ запалиле српски домови и масакрирале цивили. Сепак, ова не можело да се потврди за време на судските процеси, кои заклучиле дека многу домови биле веќе уништени и дека опсадата на Сребреница предизвикала глад, принудувајќи ги Бошњаците да ги нападнат околните српски села за да добијат храна и оружје за да преживеат. Во 2006 година, Ориќ бил прогласен за виновен од Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ), но подоцна бил ослободен од сите обвиненија по поднесената жалба^[179].

На 16 јануари 1993 година, војниците на АРБиХ го нападнале селото Скелани, во близина на Сребреница, село кое е населено со Срби^[180]^[181]. 69 луѓе загинале, 185 биле повредени^[180]^[181]. Меѓу жртвите имало и 6 деца^[181]^[182].

На 8 јануари 1993 година, Србите го убиле вицепремиерот на РБИХ, Хакија Турајлиќ откако го запреле конвојот на ООН и го одвеле од аеродромот^[183].

Бројни мировни планови биле предложени од ООН, САД и Европската заедница (ЕК), но со мало влијание врз војната. Најзначајниот предлог бил мировниот план Ванс-Овен, претставен во јануари 1993 година^[184]. Планот бил претставен од специјалниот претставник на ООН, Сајрус Ванс и претставникот на ЕК, Дејвид Овен. Планот ја предвидувал Босна и Херцеговина како децентрализирана држава со десет автономни провинции^[185].

На 22 февруари 1993 година, Советот за безбедност на Обединетите нации ја донел Резолуцијата 808 со која се утврдило „дека ќе се формира меѓународен трибунал за гонење на лица одговорни за сериозни нарушувања на меѓународното хуманитарно право“^[186]. На 15-16 мај, мировниот план Ванс-Овен бил одбиен на референдум^[187]. Мировниот план бил оценет од страна на некои како еден од факторите што довел до ескалација на хрватско-бошњачкиот конфликт во централна Босна^[188].

На 25 мај 1993 година Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) бил официјално формиран со Резолуцијата 827 на Советот за безбедност на Обединетите нации. На 31 март 1993 година, Советот за безбедност на Обединетите нации издал Резолуција 816, повикувајќи ги земјите-членки да обезбедаат зона на летање над Босна и Херцеговина^[186]. На 12 април 1993 година, НАТО ја започнал операцијата „Спречен лет“ за спроведување на оваа зона на летање^[189].

Избувнување на хрватско-бошњачката војна

Во најголем дел од 1993 година се водела Хрвато-Бошњачката војна^[175]. На почетокот на јануари, ХВО и АРБиХ се судриле во Горњи Вакуф во централна Босна. Постигнат бил привремен прекин на огнот по неколкудневните борби со медијацијата на УНПРОФОР^[190]. Војната се проширила од Горњи Вакуф во областа на Бусовача во втората половина на јануари^[191]. Бусовача била главната пресечна точка на линиите за комуникација во долината Лажна. До 26 јануари, АРБиХ ја презела контролата врз неколку села во областа, вклучувајќи ги Кашуни и Билаловац на патот Бусовача - Кисеjак, со што се изолирал Кисеjак од Бусовача. Во областа Кисеjак, АРБиХ ги освоил селата североисточно од градот Кисеjак, но поголемиот дел од општината и самиот град останале под контрола на ХВО^[192]. На 26 јануари, шест воени сили и еден српски цивил биле убиени од страна на АРБиХ во селото Душина, северно од Бусовача^[193]. Борбите во Бусоваша, исто така, довеле до бројни бошњачки цивилни жртви^[194].

На 30 јануари, водачите на АРБиХ и ХВО се состанале во Витез, заедно со претставници на УНПРОФОР и други странски набудувачи и потпишале прекин на огнот во областа на централна Босна, што стапил на сила наредниот ден^[195]. Ситуацијата била сè уште напната, така што Енвер Хаџијасановиќ, командант на 3-от корпус на АРБиХ и Тихомир Блајчиќ, командант на Оперативната зона на ХВО во Централна Босна, имале состанок на 13 февруари каде била формирана заедничка комисија АРБиХ-ХВО за решавање на инцидентите^[196]. Јануарскиот прекин на огнот во централна Босна се одржал во наредните два месеци и во првите недели од април, и покрај бројните мали инциденти^[197]. Хрватите ја припишуват ескалацијата на конфликтот на зголемената исламска политика на Бошњаците, додека Бошњаците ја обвиниле хрватската страна за сепаратизам^[198].

Централна Босна

Почетокот на април бил обележан со низа мали инциденти во централна Босна меѓу бошњачките и хрватските цивили и војници, вклучително и напади, убиства и вооружени судири^[199]. Најсериозни инциденти биле киднапирањето на четворица припадници на ХВО пред Нови Травник и на командантот на ХВО Живко Тотиќ кај Зеница од страна на муџахедините. Претставниците на АРБиХ негирале каква било вмешаност во овие инциденти и формирана била заедничка комисија АРБиХ-ХВО која требало да ги испита настаните. Персоналот на ХВО последователно бил разменет во мај за воени сили кои биле уапсени од ХВО^[200]. Априлските инциденти ескалирале во вооружен конфликт на 15 април во областа Витез, Бусовача, Кисеjак и Зеница. Побројното ХВО во општината Зеница било брзо поразено, проследено со голем егзодус на хрватски цивили^[201].

Во општината Бусовача, АРБиХ се здобила со одредена територија и нанела големи жртви на ХВО, но ХВО го држела градот Бусовача и пресекот Каоник помеѓу Бусовача и Витез^[202]. АРБиХ не успела да ја пресече енклавата Кисеjак, под управа на ХВО, на неколку помали делови и да го изолира градот Фојница од Кисеjак^[203]. Многу бошњачки цивили биле приведени или принудени да го напуштат Кисеjак^[204].

Во областа Витез, Блашчиќ ги користел своите ограничени сили за да ги одврати нападите врз АРБиХ, со што спречил АРБиХ да го пресече патот Травник - Бушовача и да ја заземе фабриката за експлозиви СПС во Витез^[205]. На 16 април, ХВО започнал расипнички напад врз селото Ахмиши, источно од Витез. Откако напаѓачките единици ги прекршиле линиите на АРБиХ и влегле во селото, групи на нередовни единици на ХВО оделе од куќа до куќа, палејќи и убивајќи цивили. Масакрот во Ахмичи резултирал со повеќе од 100 убиени бошњачки цивили^[206]^[207]. На друго место во областа, ХВО ги блокирал силите на АРБиХ во квартот Стари Витез во Витез и спречил напредување на АРБиХ јужно од градот.

На 24 април, муџахединските сили го нападнале селото Милетиќи североисточно од Травник и убиле четворица хрватски цивили. Останатите заробени цивили биле однесени во логорот Полјанице^[193]. Сепак, конфликтот не се раширил во Травник и Нови Травник, иако и ХВО и АРБиХ донеле засилувања од оваа област^[208]. На 25 април, Изетбеговиќ и Бобан потпишале договор за прекин на огнот^[209]. Началникот на канцеларијата на АРБиХ, Сефер Халиловиќ и началникот на ХВО, Миливој Петковиќ, се состанале за решавање на тековните проблеми и спроведување на прекинот на огнот^[210]. Сепак, примирјето не се почитувало на теренот и силите на ХВО и АРБиХ сè уште биле ангажирани во областа Бусовача до 30 април^[202].

Херцеговина

Хрвато-бошњачката војна се проширила од централна Босна во северна Херцеговина на 14 април со напад на АРБиХ врз село, кое е под водство на ХВО, надвор од Коњиќ. ХВО одговорил со окупирање на три села североисточно од Јабланица^[211]. На 16 април 15 хрватски цивили и 7 војници биле убиени од страна на АРБиХ во селото Трусина, северно од Јабланица^[212]. Битките на Коњиќ и Јабланица траеле до мај, при што АРБиХ презела целосна контрола и на градовите и на помалите соседни села^[211].

До средината на април, Мостар станал поделен град со мнозинство хрватски западен дел во кој доминирал ХВО, а во источните делови доминираале АРБиХ. Битката во Мостар започнала на 9 мај кога источниот и западниот дел на градот се нашле под артилериски оган^[213]. Следувале жестоки улични битки, и покрај прекинот на огнот, потпишан на 13-ти мај од Миливој Петковиќ и Сефер Халиловиќ, и истите продолжиле до 21 мај^[214]. ХВО воспоставил затворски логори во Дретел во близина на Чаплина и во Хелиодром^[215], додека АРБиХ формирал затворски логори во Потоци и во училиште во источен Мостар^[216]. Битката била обновена на 30 јуни. АРБиХ ги обезбедила северните пристапи кон Мостар и источниот дел на градот, но нивниот напредок на југ бил прекинат од ХВО^[217].

Офанзиви во јуни-јули

Во првата недела од јуни, АРБиХ го нападнал седиштето на ХВО во градот Травник и единиците на ХВО позиционирани на првите линии против ВРС. После тридневна улична борба, надминатите бројни сили на ХВО биле поразени, при што илјадници хрватски цивили и војници избегале во блиската територија под водство на српското население, додека тие биле отсечени од позициите што ги котролирал ХВО. Офанзивата на АРБиХ продолжила источно од Травник за да се обезбеди патот до Зеница, кој бил постигнат до 14 јуни ^[218]^[219]. На 8 јуни 24 хрватски цивили и воени сили биле убиени од муџахедините во близина на селото Бикоши^[220]. Муџахедините се преселиле во напуштените хрватски села во областа по крајот на офанзивата^[221].

Сличен развој се случил во Нови Травник. На 9 јуни АРБиХ ги нападнал единиците на ХВО позиционирани источно од градот, соочувајќи се со ВРС во Доњи Вакуф, а следниот ден следувале тешки борби во Нови Травник^[222]. До 15 јуни, АРБиХ ја обезбедил областа северозападно од градот, додека ХВО го чувал североисточниот дел на општината и градот Нови Травник. Битката продолжила во јули со само мали измени на фронтовите^[223].

ХВО во градот Какањ бил поразен во средината на јуни и околу 13-15 000 хрватски бегалци кои побегнале кон Кисеjак и Вареж^[224]. Во енклавата Кисеjак, ХВО извршил напад врз Крежево, но ја загубил Фојница на 3 јули^[225]. На 24 јуни започнала Битката кај Шепче што завршила со пораз на АРБиХ на 30 јуни^[226]. Кон крајот на јули АРБиХ ја презела контролата врз Бугојно^[224], што довело до заминување на 15,000 Хрвати^[215]. Бил формиран затворски камп на градскиот фудбалски стадион, каде биле испратени околу 800 Хрвати.^[227]

На почетокот на септември, АРБиХ започнал операција позната како Операција Неретва 93 против ХВО во Херцеговина и централна Босна, на фронтот долг 200 км. Тоа била една од нивните најголеми офанзиви во 1993 година. АРБиХ ја проширила својата територија западно од Јабланица и го обезбедила патот до источен Мостар, додека ХВО го одржувал просторот на Прозор и ги обезбедила своите сили во западниот дел на Мостар^[228]. За време на ноќта на 8/9 септември, најмалку 13 хрватски цивили биле убиени од страна на АРБиХ во масакрот во Грабовица. 29 хрватски цивили биле убиени во масакрот во Уздол на 14 септември^[229]^[230].

На 23 октомври 37 Бошњаци биле убиени од страна на ХВО во масакрот „Ступни До“^[231]. Масакрот бил искористен како изговор за нападот на АРБиХ на енклавата Вареш, одржана во ХВО, на почетокот на ноември. Хрватите цивили и војници го напуштиле Вареш на 3 ноември и побегнале во Кисеjак. АРБиХ влегла во Вареш следниот ден, кој бил ограбен по неговото окупирање ^[232].

Дејство на УНПРОФОР мај-јуни

Во обид да ги заштити цивилите, улогата на УНПРОФОР било дополнително проширена во мај 1993 година за да ги заштити „безбедните засолништа“ што Советот за безбедност на Обединетите нации ги прогласи за Сараево, Горажде, Сребреница, Тузла, Шепа и Бихаќ во Резолуцијата 824 од 6 мај 1993 година^[233]. На 4 јуни 1993 година Советот за безбедност на ООН ја усвоил Резолуцијата 836 со која се овластува употреба на сила од страна на УНПРОФОР за заштита на безбедните зони^[234]. На 15 јуни 1993 година, Операцијата Шарп гарда, поморска блокада во Јадранското Море од страна на НАТО и Европската Унија, започнала и продолжила се додека не била укината на 18 јуни 1996 година со прекинување на ембаргото на оружјето на ООН^[234].

ХВО и АРБиХ продолжиле да се борат рамо до рамо против ВРС во некои области на Босна и Херцеговина, вклучително и Бихаќ, Босанска Посавина и областа Тешањ. И покрај извесно непријателство, бригада на ХВО од околу 1.500 војници исто така се борела заедно со АРБиХ во Сараево^[235]^[236]. Во другите области каде што сојузот се распаднал, ВРС повремено соработувал и со ХВО и АРБиХ, водејќи локална политика за балансирање и сојуз со послабата страна^[237].

1994

Присилните депортации на Бошњаците од териториите што ги држеле српските држави и како резултат на бегалската криза, продолжиле да ескалираат. Илјадници луѓе биле протерани од Босна секој месец, загрозени од религиозни основи. Како резултат, Хрватска била затегната од 500.000 бегалци, а во средината на 1994 година хрватските власти забраниле влез на група од 462 бегалци кои побегнале од северна Босна, принудувајќи го УНПРОФОР да импровизира засолниште за нив^[238].

Масакрот на Маркале

На 5 февруари 1994 година Сараево го доживеал својот најсмртоносен единечен напад на целата опсада со првиот масакр на Маркале, кога минофрлач од 120 милиметри бил испукан во центарот на преполниот пазар, при што загинале 68 лица, а биле повредени уште 144. На 6 февруари, секретарот на ООНБутрос Бутрос-Гали официјално побарал од НАТО да потврди дека идните барања за воздушни напади ќе бидат извршени веднаш^[239].

На 9 февруари 1994 година, согласувајќи се на барањето на ОН, Северноатлантскиот совет на НАТО го овластил командантот на сојузничките сили на Јужна Европа (CINCSOUTH), американскиот адмирал Џереми Борда, да започне воздушни напади врз артилериски позиции во Сараево и околу Сараево, определени од страна на УНПРОФОР^[234]^[240]. Само Грција не го поддржала користењето на воздушните напади, но не ставила вето на предлогот^[239]. Советот, исто така, издал ултиматум на состанокот на 9 февруари кон босанските Срби, барајќи отстранување на тешкото наоружување околу Сараево до полноќ од 20-21 февруари. Во периодот што следувал постоела и конфузија околу усогласувањето со ултиматумот, а унгарскиот премиер Петер Бороз објавил дека воздушниот простор на неговата земја ќе биде затворен за авиони на НАТО во случај на воздушни напади. На 12 февруари 1994 година, Сараево го прославил својот прв слободен ден по 22 месеци (од април 1992)^[239]. Големото отстранување на тешкото оружје на босанските Срби започнало на 17 февруари 1994 година^[239].

Вашингтонски договор

Војната меѓу Хрватите и Бошњаците завршила со потпишувањето на договорот за прекин на огнот помеѓу началникот на Генералштабот на ХВО, генерал Анте Росо и началникот на Генералштабот на АРБиХ, генерал Расим Делиќ, на 23 февруари 1994 година во Загреб. Договорот стапил на сила на 25 февруари^[241]^[242]. Мировниот договор познат како Вашингтонски договор, со посредство на САД, бил склучен на 2 март од претставници на Република Босна и Херцеговина, Хрватска и Херцег-Босна. Договорот бил потпишан на 18 март 1994 година во Вашингтон. Според овој договор, комбинираната територија што ја поседуваат ХВО и АРБиХ била поделена на автономни кантони во рамките на Федерацијата на Босна и Херцеговина. Туѓман и Изетбеговиќ исто така потпишале прелиминарен договор за конфедерација помеѓу Хрватска и Федерацијата на Босна и Херцеговина^[243]^[244]. Хрваско-бошњачката алијанса била обновена, иако прашањата што ги делат не биле решени^[242].

Првиот воен напор координиран помеѓу ХВО и АРБиХ по Вашингтонскиот договор бил напредокот кон Купрес, кој бил освоен од ВРС на 3 ноември 1994 година^[245]. На 29 ноември, ХВ и ХВО ја иницирале операцијата Зима '94 во југозападна Босна. После еден месец борби, хрватските сили одзеле околу 200 квадратни километри територија што ја одржувал ВРС и директно се заканиле на главната рута за снабдување меѓу Република Српска и Книн, главниот град на Република Српска Краина. Примарната цел за ослободување од притисокот врз правецот на Бихаќ не била постигната, иако АРБиХ ги одвратил нападите на ВРС врз енклавата^[246].

УНПРОФОР и НАТО

НАТО започнал активно да се вклучува кога нејзините авиони собориле четири српски авиони над централна Босна на 28 февруари 1994 година поради кршење на зоната на летање на ООН^[247]. На 12 март 1994 година, Силите за заштита на Обединетите нации (УНПРОФОР) го поставиле првото барање за воздушна поддршка на НАТО, но блиската воздушна поддршка не бла распоредена, како резултат на голем број одложувања поврзани со процесот на одобрување^[248]. На 20 март, конвој за помош со медицински материјали и лекари стигнал до Маглај, град со 100 000 луѓе, кој бил под опсада уште од мај 1993 година и преживеал од снабдувањето со храна преку американските авиони. Вториот конвој на 23 март бил киднапиран и ограбен^[243].

На 10-11 април 1994 година, УНПРОФОР повикал во воздушни напади да го заштити безбедното подрачје на Горажде, што резултирало со бомбашки напад на српската воена команда на страната во близина на Горажде од страна на два американски авиони Ф-16^[234]^[243]^[248]. Ова било првпат во историјата на НАТО да изврши воздушни напади^[243]. Како одмазда, Србите зеле како заложници 150 членови на ОНН на 14 април^[234]^[248]. На 15 април се распаднале линиите на босанската влада околу Горажде^[243], и на 16 април British Sea Harrier бил соборен над Горажде од страна на српските сили.

Околу 29 април 1994 година, дански контингент (Нордбат 2) на мировна должност во Босна, како дел од нордискиот баталјон на УНПРОФОР сместен во Тузла, паднал во заседа кога се обидел да го ослободи шведскиот набудувачки пункт (Танго 2) што бил под силен артилериски оган од страна на Бригадтаа на босанските Срби во Чековиќ кај селото Калезија^[249]. Засадата била отстранета кога силите на ООН возвратиле со силен оган во она што ќе биде познато како Операција Балебанк.

„Без Србија, ништо немаше да се случи, ние немаме ресурси и не би можеле да војуваме“.

Радован Караџиќ, поранешен претседател на Република Српска, во Собранието на Република Српска, 10-11 мај 1994 година.^[250]

На 12-ти мај американскиот Сенат го усвоил S. 2042, воведено од сенаторот Боб Дол, еднострано да го крене ембаргото за вооружување против Босанците, но тоа било одбиено од претседателот Клинтон^[251]^[252]. На 5 октомври 1994 година Pub.L. 103–337 бил потпишан од претседателот и изјавил дека доколку босанските Срби не го прифатат предлогот на Групата за контакт до 15 октомври, претседателот треба да воведе предлог на Советот за безбедност на ООН за да се стави крај на ембаргото за вооружување и дека ако не се донесе до 15 ноември, само средства потребни од сите членки на ООН според Резолуцијата 713 може да се користат за спроведување на ембаргото, што ефективно ќе стави крај на ембаргото^[253]. На 12-13 ноември, САД еднострано го кренал ембаргото за вооружување против владата на Босна^[253]^[254].

На 5 август, на барање на УНПРОФОР, авионите на НАТО нападнале цел во рамките на Сараево - Зоната за исклучување, откако босанските Срби одзеле оружје од местото за собирање оружје во близина на Сараево. На 22 септември 1994 година авионите на НАТО извршиле воздушен напад врз тенк на босанските Срби на барање на УНПРОФОР.^[234]. Операцијата Аманда била мисија на УНПРОФОР, предводена од дански мировни трупи, со цел да се освои набљудувачка станица во близина на Градачац, Босна и Херцеговина, на 25 октомври 1994 година^[255].

На 19 ноември 1994 година, Северноатлантскиот совет го одобрил продолжувањето на Тесната воздушна поддршка на Хрватска за заштита на силите на ООН во таа земја. Авиони на НАТО го нападнале аеродромот во Удбина во српска Хрватска, на 21 ноември, како одговор на нападите започнати од тој аеродром против цели во областа Бихаќ во Босна и Херцеговина. На 23 ноември, по нападите започнати од ракета од површина до воздух јужно од Отока (северозападно Босна и Херцеговина) на два авиони на НАТО, биле извршени воздушни напади против радарите на воздушната одбрана во таа област^[234].

1995

Босна и Херцеговина пред Дејтонски мировен договор

На 25 мај 1995 година, НАТО ги бомбардирал позициите на ВРС во Пале, бидејќи не успеале да вратат тешко оружје. ВРС потоа ги гранатирал сите безбедни области, вклучително и Тузла. Околу 70 цивили биле убиени, а 150 биле повредени^[256]. Во текот на април и јуни, хрватските сили спровеле две офанзиви познати како „Скок 1“ и „Скок 2.“. Со овие офанзиви, тие го обезбедиле остатокот од долината Ливно и се заканиле на градот Босанско Грахово, под водство на ВРС^[257].

На 11 јули 1995 година, силите на Армијата на Република Српска (ВРС) под генералот Ратко Младиќ го окупирале „безбедносното подрачје“ на ООН на Сребреница во источна Босна, каде што биле убиени повеќе од 8000 мажи, чин познат како масакр во Сребреница (повеќето жени биле протерани на територијата што ја држеле Бошњаците)^[258]^[259]. Силите за заштита на Обединетите нации (УНПРОФОР), претставени на теренот од контингент од 400 војници, холандски мировници, Холандбат, не успеале да го спречат освојувањето на градот од страна на ВРС и последователниот масакр^[260]^[261]^[262]^[263]. Меѓународен кривичен суд за поранешна Југославија го прогласил овој настан како геноцид во случајот „Крстиќ“.

Во согласност со Сплитскиот договор потпишан меѓу Туѓман и Изетбеговиќ на 22 јули, во западна Босна се случила заедничка воена офанзива на ХВ и ХВО со кодно име „Операција Лето ’95. Силите на ХВ-ХВО се здобиле со контрола врз Гамоч и Босанско Грахово и го изолирале Книн од Република Српска^[264]. На 4 август, ХВ започнала со Операција Бура со која ефикасно ја распуштила Република Српска Краина^[265]. Со ова, бошњачко-хрватскиот сојуз ја добил иницијативата во војната, преземајќи голем дел од западна Босна од ВРС во неколку операции во септември и октомври. Првата, Операцијата Уна, започна на 18 септември 1995 година, кога ХВ ја преминал реката Уна и влегле во Босна. Во 2006 година, хрватските власти започнале со истрага за наводите за воени злосторства извршени за време на оваа операција, поточно убиство на 40 цивили во областа Босанска Дубица од страна на трупите на 1-от баталјон на Втората гарда^[266].

Потпишување на Парискиот договор во 1995 година

ХВ и ХВО освоиле над 2.500 квадратни километри територија за време на операцијата Мистрал 2, вклучувајќи ги и градовите Јајце, Шипово и Дрвар. Во исто време, АРБиХ го ангажирал ВРС понатаму кон север во операцијата Сана и освоила неколку градови, вклучувајќи ги Босанска Крупа, Босански Петровац, Сански Мост^[267]. Контра-офанзивата на ВРС против АРБиХ во западна Босна започнала на 23/24 септември. За две недели, ВРС стигнала во близина на градот Кључ. АРБиХ побарал хрватска помош и на 8 октомври ХВ-ХВО ја започна операцијата Јужен потег под целокупната команда на генерал-мајорот на ХВ Анте Готовина. ВРС го загубил Мркоњиќ Град, додека единиците на ХВО се нашле на 25 километри јужно од Бања Лука^[268].

На 28 август, во напад со минофрлачи на ВРС на пазарот во Сараево Маркале загинале 43 лица^[269]. Како одговор на вториот масакр во Маркале, на 30 август, генералниот секретар на НАТО го најавил почетокот на операцијата Намерна сила, широко распространети воздушни напади против позициите на босанските Срби, поддржани од артилериските напади на УНПРОФОР^[270]. На 14 октомври 1995 година, воздушните напади на НАТО биле прекинати за да се овозможи спроведување на договор со босанските Срби за повлекување на тешкото оружје од цело Сараево. Дванаесет дена подоцна, на 26 септември, договор за понатамошни основни принципи за мировен договор бил постигнат во Њујорк помеѓу министрите за надворешни работи на Босна и Херцеговина, Хрватска и СРЈ^[271]. 60-дневниот прекин на огнот стапил на сила на 12 октомври и на 1 ноември започнале мировните преговори во Дејтон, Охајо^[271]. Војната завршила со Дејтонскиот мировен договор потпишан на 21 ноември 1995 година; конечната верзија на мировниот договор била потпишана на 14 декември 1995 година во Париз.

По Дејтонскиот договор, Силите на НАТО биле распоредени во Босна и Херцеговина. Оваа 80.000 силна единица, тешко вооружена и овластена да пука по своја волја кога е неопходно за успешно спроведување на операцијата, била распоредена со цел да се спроведе мирот, како и други задачи како што се поддршка за хуманитарна и политичка помош, реконструкција, обезбедување поддршка за раселените цивили да се вратат во своите домови, собирање оружје и расчистување на погодените области.

Жртви

Гробар на гробиштата во Сараево, 1992 година

Пресметувањето на бројот на смртни случаи како резултат на конфликтот подлежи на значителна, високо политизирана дебата, понекогаш „споена со наративи за жртвите“, од политичките елити на разни групи^[272]. Проценките за вкупниот број жртви се движат од 25.000 на 329.000. Варијациите се делумно резултат на употреба на неконзистентни дефиниции за тоа кој може да се смета за жртва на војната, бидејќи според некои истражувања се пресметуваат само директни жртви на воена активност, додека други истражувања ги вклучуваат оние кои починале од глад, студ, болести или други воени услови. Предвремените надминувања биле резултат на многу жртви во списокот на цивилните и воените списоци затоа што малку систематска координација на тие списоци се одвивала во воени услови. Бројот на загинати првично бил проценет во 1994 година на околу 200,000 од Шериф Басиуни, шеф на експертската комисија на ООН што ги испитувал воените злосторства^[273].

Проф. Стивен Л. Бург и проф. Пол С. Шуп, пишувајќи во 1999 г., забележале високи бројки:

Бројката од 200.000 (или повеќе) мртви, повредени и исчезнати често се наведуваше во извештаите за медиумите за војната во Босна уште во 1994 година. Билтенот од октомври 1995 година на Босанскиот институт за јавно здравје на Републичкиот комитет за здравство и социјална помош даде бројки од 146.340 убиени, а 174.914 повредени на територијата под контрола на босанската армија. Мустафа Имамовиќ даде бројка на загинати 144,248 (вклучувајќи ги и оние што умреле од глад или изложеност), главно муслимани. Црвениот крст и УНХЦР досега не доставија податоци за бројот на загинати и повредени за време на војната. Некласифициран меморандум на ЦИА во ноември 1995 година процени 156.500 цивилни смртни случаи во земјата (сите освен 10,000 од нив на територии под муслиманите или Хрватите), не вклучувајќи ги и 8,000 до 10,000, кои сè уште се водат за исчезнати од енклавите Сребреница и Зепа. Оваа бројка за цивилни смртни случаи ја надмина проценката во истиот извештај за убиени 81.500 војници (45.000 муслимани; 6.500 босански Хрвати и 30 000 босански Срби). ^[274]

Податоци на ЦИД

Во јуни 2007 година, Центарот за истражување и документација со седиште во Сараево објавил детално истражување за воените смртни случаи во Босна, исто така, наречено Босанска книга на мртвите, база на податоци во која првично биле откриени минимум 97.207 имиња на граѓани на Босна и Херцеговина потврдени како убиени или исчезнати за време на војната 1992-1995 година^[275]^[276]. Шефот на Демографската единица на Трибуналот на ООН за воени злосторства, Ева Табо, го нарекла истражувањето како „најголемата постоечка база на податоци за босанските воени жртви“^[277], и се смета за највлијателна пресметка за човечките загуби во војната во Босна^[278]. Повеќе од 240.000 парчиња податоци биле собрани, проверени, споредувани и проценети од страна на меѓународен тим на експерти со цел да се изготви списокот во 2007 година со 97.207 имиња на жртви^[276].

Бројките на центарот од 2007 година се покажале како потврдени бројки и дека неколку илјади случаи сè уште се испитуваат. За сите бројки на Центарот за истражување и документација се верува дека е малку потценети, бидејќи нивната методологија зависи од член на семејство што преживеал да го пријави исчезнатиот роднина, иако проценката за пресметка не се смета за статистички значајна^[7]. Најмалку 30 проценти од 2007 г. потврдиле дека бошњачките цивилни жртви биле жени и деца^[275].

Центарот објавил и периодични ажурирања на своите бројки до јуни 2012 година, кога го објавил својот конечен извештај^[279]. Бројките во 2012 година регистрирале вкупно 101.040 мртви или исчезнати, од кои 61,4 проценти биле Бошњаци, 24,7 проценти биле Срби, 8,3 проценти биле Хрвати и помалку од 1 процент биле со други етнички групи, со дополнителни 5 проценти чија етничка припадност не била регистрирана^[7].

Смртните случаи на цивилите се пресметани на 38.239, што претставува 37,9% од вкупните смртни случаи. Бошњаците сочинуваат 81,3% од овие цивилни смртни случаи, наспроти Србите 10,9% и Хрватите 6,5%^[7]. Процентот на цивилни жртви е апсолутен минимум затоа што статусот на 5.100 жртви не бил вклучен^[7] и затоа што роднините ги регистрирале своите мртви најблиски како воени жртви со цел да добијат финансиски придобивки или од причини за „чест“^[280]^[281].

И ЦИД и демографската единица на Меѓународниот трибунал применувале статистички техники за да идентификуваат можен дупликат да една жртва биде запишана во повеќе основни списоци, при што оригиналните документи потоа се проверувале дополнително со рака за да се процени дуплирањето^[281]^[282].

Околу 30 категории на информации постоеле во базата на податоци за секој поединечен запис, вклучувајќи ги и основните лични информации, местото и датумот на смртта и, во случајот на војниците, воената единица на која припаѓал поединецот.^[281]. Ова овозможило на базата на податоци да прикаже смртни случаи по пол, воена единица, година и регион на смртност.^[281], покрај етничката припадност и „статусот во војната“ (цивил или војник)^[8]. Категоријата наменета да опише која воена формација предизвикала смрт на секоја жртва била најцелосна и се сметала за неупотреблива.

Податоци на МКСПЈ

Истражувањето спроведено во 2010 година за Канцеларијата на обвинителите во Хашкиот трибунал, предводено од Ева Табо, укажало на грешки во претходните бројки и минималниот број на жртви бил намален на 89.168, со веројатна бројка од околу 104.732^[283]^[284]. Табо истакнала дека бројките не треба да се мешаат со „кој на кој го убил“, затоа што, на пример, многу Срби биле убиени од страна на српската војска за време на бомбардирањето на Сараево, Тузла и други мултиетнички градови^[285]. Авторите на овој извештај рекле дека вистинскиот број на загинати може да биде малку поголем^[283]^[286].

Овие бројки не се засноваат само на „борбени смртни случаи“, туку вклучуват и случајни смртни случаи што се случиле во борбени услови и акти на масовно насилство. Конкретно била исклучена „ненасилната смрт“ и „криминалното и неорганизираното насилство“. Слично на тоа, „воените смртни случаи“ вклучуваат и борбени и невоени смртни случаи^[283].

Други статистики

Нема статистика што се однесува конкретно со жртвите од хрватско-бошњачкиот конфликт по етнички линии. Како и да е, според податоците на ЦИД за човечки загуби во регионите, во Централна Босна 62% од 10.448 документирани смртни случаи биле Бошњаци, додека Хрватите сочинуваат 24% и Србите 13%. Општините Горни Вакуф и Бугојно се географски сместени во Централна Босна, но документираната смртност на 1,337 региони е вклучена во регионалната статистика на Врба. Околу 70-80 проценти од жртвите во регионот биле Бошњаци. Во регионот на реката Неретва, од 6.717 жртви, 54% се Бошњаци, 24% Срби и 21% Хрвати. Жртвите во тие региони главно биле како последица на хрватско-бошњачкиот конфликт.

Според ООН, имало 167 жртви меѓу персоналот на УНПРОФОР за време на мандатот на силите, од февруари 1992 година до март 1995 година. Од оние кои починале, тројца биле воени набудувачи, 159 биле други воени лица, еден бил припадник на цивилите полицијата, двајца биле меѓународни цивилни службеници и двајца локални вработени^[287].

Во изјавата во септември 2008 година пред Генералното собрание на Обединетите нации, Харис Силајџиќ изјавил дека „Според податоците на Меѓународниот Црвен Крст, загинаа 200.000 луѓе, од нив 12.000 деца, до 50.000 жени беа силувани, а 2,2 милиони беа принудени да ги напуштат своите домови. Ова беше вистински геноцид и социоцид^[288]“. Сепак, Силајџиќ и другите биле критикувани за надувување на бројот на жртви за привлекување меѓународна поддршка^[289]. Книгата на МКЦК, објавена во 2010 година, го наведува вкупниот број убиени во сите Балкански војни во 1990-тите како „околу 140,000 луѓе“^[290].

Повеќе од 34.700 луѓе, кои биле пријавени за исчезнати за време на војната во Босна, остануваат под ист статус. Во 2012 година Амнести интернешенал објавил дека судбината на околу 10.500 луѓе, повеќето од нив босански муслимани, останала непозната^[291]^[292]. Телата на жртвите се уште не се откопани две децении подоцна. Во јули 2014 година, остатоците од 284 жртви, откопани од масовната гробница Томашица во близина на градот Приједор, биле положени на масовна церемонија во северозападниот град Козарац, на која присуствувале роднините на жртвите^[293].

Комисијата за човекови права на Обединетите нации изјавила дека конфликтот во Босна и Херцеговина принудил повеќе од 2,2 милиони луѓе да ги напуштат своите домови, што го прави најголемото раселување на луѓето во Европа од крајот на Втората светска војна^[24].

Воени злосторства

Според извештајот составен од ООН, а со кој претседавал М. Басиуни, сите страни извршиле воени злосторства за време на конфликтот, од кои српските сили биле одговорни за деведесет проценти од нив, додека хрватските сили биле одговорни за шест проценти, а бошњачките сили четири проценти^[294]. Во извештајот се појавиле заклучоци објавени од проценка на Централната разузнавачка агенција во 1995 година^[295]^[296]. Во октомври 2019 година, една третина од обвиненијата за воени злосторства поднесени од страна на босанското државно обвинителство во текот на годината биле префрлени на судовите од пониско ниво, што предизвикало критики кон обвинителите^[297].

Етничко чистење

Етничкото чистење било вообичаена појава во војната. Етничкото чистење се водело преку заплашување, присилно протерување или убиство на несаканата етничка група, како и уништување на местата за богослужба, гробишта и културно-историските градби на таа етничка група. Академиците Матјаж Клеменшиќ и Митја Жагар тврдат дека: „Идеите на националистичките етнички политичари, Босна и Херцеговина да се реорганизира во хомогени национални територии неизбежно бараа поделба на етнички мешаните територии на нивните српски, хрватски и муслимански делови“. [40]

Според бројните пресуди и обвиненија на трибуналот, српските^[298]^[299]^[300] и хрватските^[89]^[301]^[302] сили извршиле етничко чистење на нивните територии планирани од нивното политичко раководство за создавање етнички чисти држави (Република Српска и Херцег-Босна). Српските сили извршиле злосторства познати како „геноцид во Сребреница“ на крајот на војната^[303]. Централната разузнавачка агенција во извештајот во 1995 година тврди дека силите на босанските Срби се одговорни за 90 проценти од етничкото чистење извршени за време на конфликтот^[296].

Врз основа на доказите за бројни напади на ХВО, Судскиот совет на Меѓународниот трибунал во случајот Кордиќ и Шеркез заклучил дека до април 1993 година хрватското раководство имало заеднички дизајн или план замислен и извршен за етнички да ги исчисти Бошњаците од долината Лашва во Централна Босна. Дарио Кордиќ, како локален политички водач, било откриено дека бил планер и поттикнувач на овој план^[301].

Иако релативно ретко, имало и случаи на про-бошњачки сили кои „присилиле други етнички групи да избегаат“ за време на војната.

Геноцид

Судскиот процес се одржал пред Меѓународниот суд на правдата, по тужбата од 1993 година на Босна и Херцеговина против Србија и Црна Гора за геноцид. Пресудата на МСП од 26 февруари 2007 година индиректно определил природата на војната да биде меѓународна, иако ја отстранув Србија од директна одговорност за геноцидот извршен од силите на Република Српска. Меѓутоа, МСП заклучиЛ дека Србија не успеала да го спречи геноцидот извршен од српските сили и не ги казнила одговорните и да ги изведе пред лицето на правдата. Амбасадорот на САД во Хрватска, Питер В. Галбрајт, изјавил дека се случило геноцид. Телеграмата го наведува „постојаното и недискриминирачко гранатирање и огнено оружје“ на Сараево од страна на Југословенската народна армија на Караџиќ; вознемирување на малцинските групи во Северна Босна „во обид да ги натера да ги напуштат домовите“; и злоупотребата на притворените „за да се направи опасна работа од првите редови“ како доказ дека се извршува геноцид^[304]. Во 2005 година, Американскиот конгрес донел резолуција во која се вели дека „српската политика на агресија и етничко чистење ги исполнува термините што дефинираат геноцид“^[305].

И покрај доказите за многу видови на воени злосторства извршени истовремено од различни српски сили во различни делови на Босна и Херцеговина, особено во Биелина, Сараево, Приједор, Зворник, Бања Лука, Вишеград и Фоча, судиите пресудиле дека критериумите за геноцид со специфична намера (dolus specialis) за уништување на босанските муслимани била исполнета само во Сребреница или Источна Босна во 1995 година.

Судот заклучил дека злосторствата извршени за време на војната во 1992-1995 година, може да бидат кривични дела против човештвото според меѓународното право, но дека овие акти, сами по себе, не претставуваат геноцид сама по себе^[306]. Судот понатаму одлучил дека, по прогласувањето на независност на Црна Гора во мај 2006 година, Србија е единствената тужена страна во случајот^[307].

Силување

Околу 12,000-50,000 жени биле силувани, повеќето од нив босански муслиманки со најголем број случаи извршени од страна на српските сили^[308]^[309]. Ова може да се нарече „Масовно силување“^[310]^[311]^[312], особено во однос на координираната употреба на силување како оружје за војна од страна на членовите во ВРС и полицијата на босанските Срби^[310]^[311]^[312]^[313]. За првпат во судската историја, Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКСПЈ) ги употребил термините „систематско силување“ и „сексуално поробување“ во време на војна, и дека тоа претставувало злосторство против човештвото, второ по ниво, веднаш по геноцидот^[310]. Силувањето било најсистематско во Источна Босна (на пр. за време на кампањите во Фоча и Вишеград) и во Грбавица за време на опсадата на Сараево. Жените и девојчињата биле чувани во разни центри за притвор, каде што морале да живеат во неподносливо нехигиенски услови и биле малтретирани на многу начини, вклучително и постојано силувани. Озлогласен пример бил „куќата на Караман“ во Фоча^[314]^[315]. Вообичаени компликации кај преживеаните жени и девојчиња вклучуваат психолошки, гинеколошки и други физички нарушувања, како и несакана бременост и сексуално преносливи болести.

Гонење и правни постапки

Радован Караџиќ (лево), поранешен претседател на Република Српска, Ратко Младиќ (десно), поранешен началник на Генералштабот на Армијата на Република Српска, обајцата осудени од трибуналот

Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКСПЈ) бил основан во 1993 година како тело на ООН за гонење на воените злосторства извршени за време на војните во поранешна Југославија и да ги суди нивните сторители. Трибуналот се наоѓа во Хаг, Холандија^[316].

Според правните експерти, од почетокот на 2008 година, 45 Срби, 12 Хрвати и 4 Бошњаци биле осудени за воени злосторства од страна на МКСПЈ во врска со Југословенските војни од 1990-тите^[20]. И Србите и Хрватите биле обвинети и осудени за систематски воени злосторства, додека Бошњаците биле обвинети и осудени за одделни. Повеќето од раководството на босанските Срби - Билјана Плавшиќ^[317] Момчило Крајишник,^[318] Радослав Брѓанин,^[299] и Душко Тадиќ^[319] - биле обвинети и осудени за виновни за воени злосторства и етничко чистење.

Поранешниот претседател на Република Српска, Радован Караџиќ бил задржан на судење^[320] и бил осуден на доживотен затвор за злосторства, вклучително и злосторства против човештвото и геноцид^[321]. Ратко Младиќ бил суден и од трибуналот, обвинет за злосторства во врска со опсадата на Сараево и масакрот во Сребреница^[322]. Младиќ бил прогласен за виновен и исто така бил осуден на доживотен затвор од Хаг во ноември 2017 година^[323]. Претседателот на паравоената служба Воислав Шешељ бил суден од 2007 година и обвинет дека е дел од заедничкото злосторничко здружение за етничко чистење на големите области на Босна и Херцеговина^[324]. Српскиот претседател Слободан Милошевиќ бил обвинет за воени злосторства во врска со војната во Босна, вклучително и сериозни прекршувања на Женевските конвенции, злосторства против човештвото и геноцид^[325],, но починал во 2006 година пред да заврши судењето^[326].

По смртта на Алија Изетбеговиќ, Хаг открил дека и тој е под истрага за воени злосторства; сепак, обвинителот не нашол доволно докази во животот на Изетбеговиќ за да издаде обвинение^[327]. Другите Бошњаци кои биле осудени за или се судени за воени злосторства, ги вклучуваат Расим Делиќ, началник на Генералштабот на Армијата на Босна и Херцеговина, кој бил осуден на три години затвор на 15 септември 2008 година за неговиот неуспех да ги спречи босанските муџахедини, припадници на босанската армија, да извршат злосторства против заробени цивили и непријателски борци (убиство, силување, тортура)^[328]. Енвер Хаџихасановиќ, генерал на Армијата на Република Босна и Херцеговина, бил осуден на 3,5 години за овластување за дела за убиство и уништување во Централна Босна^[329]. Хазим Делиќ бил бошњачки заменик командант на затворскиот камп Челебиќи, во кој биле држани српски цивили. Тој бил осуден на 18 години од страна на Апелациониот совет на трибуналот на 8 април 2003 година за убиство и тортура на затворениците и за силување на две српски жени^[330]^[331]. Босанскиот командант Сефер Халиловиќ бил обвинет за една точка, за кршење на законите и воените обичаи врз основа на супериорна кривична одговорност за инцидентите за време на операцијата Неретва '93^[332]. Србите ги обвиниле властите во Сараево дека практикуваат селективна правда со активно гонење на Србите додека игнорираат или ги минимизираат бошњачките воени злосторства^[333].

Дарио Кордиќ, политички водач на Хрватите во Централна Босна, бил осуден за злосторства против човештвото во Централна Босна, т.е. етничко чистење и осуден на 25 години затвор^[301]. На 29 мај 2013 година, во првостепена пресуда, трибуналот го осудил Прлиќ на 25 години затвор. Трибуналот, исто така, осудил уште петмина водачи на заедничкото судење: министерот за одбрана на Херцег-Босна, Бруно Стојиќ (20 години), воените офицери Слободан Праљак (20 години) и Миливој Петковиќ (20 години), командант на воената полиција Валентин Чориќ (20 години) и раководителот Берислав Пушиќ (10 години). Комората пресудила, со мнозинство, со пресуда на претседателот Жан-Клод Антонети, дека тие учествувале во заедничко злосторничко здружување против нехрваското население во Босна и Херцеговина и дека ЈКЕ го вклучил и хрватскиот претседател Фрањо Туѓман, Министерот за одбрана Гојко Шушак и генералот Јанко Бобетко^[334]. На 19 јули 2016 година Апелациониот совет во случајот објавил дека „Судскиот совет не даде експлицитни наоди во врска со учеството на [Туѓман, Шушак и Бобетко] во ЈКЕ и не ги прогласи [нив] за виновни за какви било кривични дела^[335]^[336].”

Геноцидот во Сребреница е најсериозно воено злосторство за кое биле осудени Срби.те Злосторствата против човештвото, второстепено обвинение само за геноцид, е најсериозното воено злосторство за кое биле осудени Хрватите. Прекршувањето на Женевските конвенции е најсериозно воено злосторство за кое биле осудени Бошњаците.^[337]

Помирување

На 6 декември 2004 година, српскиот претседател Борис Тадиќ упатил извинување во Босна и Херцеговина на сите оние кои претрпеле злосторства извршени во името на српскиот народ^[338].

Хрватскиот претседател Иво Јосиповиќ се извинил во април 2010 година за улогата на неговата земја во војната во Босна. Тогашниот претседател на Босна и Херцеговина, Харис Силајдиќ, пак, ги пофалил односите со Хрватска. „Длабоко ми е жал што Република Хрватска придонесе за страдањето на луѓето и поделбите кои сè уште не оптоваруваат денес“, рече Јосиповиќ пред парламентот на Босна и Херцеговина^[339].

На 31 март 2010 година, српскиот парламент усвоил декларација „осудувајќи го во најсилни термини злосторството извршено во јули 1995 година против бошњачкото население во Сребреница“ и им се извинило на семејствата на жртвите, прво од ваков вид во регионот. Иницијативата да се донесе резолуција дошла од претседателот Борис Тадиќ, кој се залагал за тоа, иако прашањето било политички контроверзно. Во минатото, само групите за човекови права и не-националистичките партии ја поддржувале таквата мерка^[340].

Проценки

Граѓанска војна или војна на агресија

Поради вклученоста на Хрватска и Србија, се водело долгогодишна дебата за тоа дали конфликтот е граѓанска војна или воена агресија на Босна од соседните држави. Академиците Стивен Бург и Пол Шуп тврдат дека:

Од самиот почеток, природата на војната во Босна и Херцеговина подлежеше на спротивставени толкувања. Овие беа вкоренети не само во објективни факти на теренот, туку во политичките интереси на оние што ги артикулираат ^[274]

Од една страна, војната може да се смета како „јасен случај на граѓанска војна - тоа е внатрешна војна меѓу групите кои не можат да се договорат за договори за споделување моќ“^[274].

Дејвид Кембел е критичен кон наративите за „граѓанска војна“, за кои тврди дека честопати вклучуваат, како што рекол, „морално израмнување“, во кое сите страни „се вели дека се подеднакво виновни за злосторствата“, и „ги потенцираат веродостојните стравови на Србија, како причина за нивните постапки “^[341].

За разлика од објаснувањето за граѓанската војна, Бошњаците, многу Хрвати, западни политичари и организации за човекови права тврдеа дека војната е војна на српска и хрватска агресија, заснована врз договорите на Караѓорѓево и Грац, додека Србите честопати ја сметаа за граѓанска војна ^[274]

Босанските Срби и босанските Хрвати уживале значителна политичка и воена поддршка од Србија и Хрватска, а одлуката за дипломатско признавање на Босна, исто така, има последици за меѓународното толкување на конфликтот. Како што наведуваат Бург и Шуп:

Од гледна точка на меѓународната дипломатија и право ... меѓународната одлука да ја признае независноста на Босна и Херцеговина и да и се даде членство во Обединетите нации обезбеди основа за дефинирање на војната како случај на надворешна агресија и од Србија и од Хрватска. Во однос на Србија, понатамошниот случај може да се утврди дека армијата на босанските Срби била под де факто команда на Југословенската армија и затоа е инструмент за надворешна агресија. Во однос на Хрватска, редовните сили на хрватската армија го нарушуваа територијалниот интегритет на Босна и Херцеговина, давајќи дополнителни докази за поддршка на ставот дека станува збор за случај на агресија. [277]^[274]

Сумантра Босе, пак, тврди дека е можно Босанската војна да се карактеризира како граѓанска војна, без притоа да се согласи со наративот на српските и хрватските националисти. Тој наведува дека иако „сите епизоди на тешко насилство биле предизвикани од„ надворешни “настани и сили, локалното општество исто така било длабоко вмешано во тоа насилство“ и затоа тврди дека „има релативно повеќе смисла да се разгледа конфликтот во периодот 1992–95 г. во Босна како „граѓанска војна“ - иако очигледно со витална димензија која е територијално надворешна за Босна“^[342].

Во случаите во кои се вклучени Душко Тадиќ и Здравко Мучиќ, Хашкиот суд заклучил дека конфликтот меѓу Босна и Херцеговина и Федерална Република Југославија е меѓународен:

За периодот за овој случај (1992), вооружените сили на Република Српска требаше да се сметаат дека дејствуваат под целокупната контрола и во име на СРЈ (Федерална Република Југославија.) Оттука, дури и по 19 мај 1992 година вооружениот конфликт во Босна и Херцеговина помеѓу босанските Срби и централните власти на Босна и Херцеговина мора да се класифицира како меѓународен вооружен конфликт.^[343]

Слично на тоа, во случаите со Ивица Рајиќ, Тихомир Блашиќ и Дарио Кордиќ, Хашкиот суд заклучил дека конфликтот меѓу Босна и Херцеговина и Хрватска е исто така меѓународен:

...примената на тешките прекршувања на одредбите од Женевската конвенција IV, значајната и континуирана воена акција на вооружените сили на Хрватска за поддршка на босанските Хрвати против силите на босанската влада на територијата на втората беше доволно за да се претвори домашниот конфликт меѓу босанските Хрвати и босанската влада во меѓународен.^[343]

Во 2010 година, босанскиот командант Ејуп Ганиќ бил приведен во Лондон на српско барање за екстрадиција за наводни воени злосторства. Судијата Тимоти Воркман одлучил Ганиќ да биде ослободен откако пресудил дека барањето на Србија е „политички мотивирано“. Во својата одлука, тој ја карактеризирал Босанската војна како меѓународен вооружен конфликт, бидејќи Босна прогласила независност на 3 март 1992 година^[344].

Академик Мери Калдор тврди дека Босанската војна е пример за она што таа ги нарекува нови војни, кои не се ниту граѓански ниту меѓудржавни, туку комбинираат елементи на обете страни^[345].

Во популарната култура

Филм

Војната во Босна е прикажана во голем број филмови, вклучително и холивудски филмови, како што е „Лоачка забава“, во кој глуми Ричард Гир како новинар Симон Хант, во обид да го уапси осомничениот воен злосторник и поранешниот претседател на босанските Срби, Радован Караџиќ; Зад непријателските линии, лабаво засновано на инцидентот во Мркоњиќ Град, раскажува за еден ужасен пилот на морнарицата на американската морнарица, кој открива масакр додека бил во бегство од српските трупи кои го сакаат мртов; Миротворецот, во кој глумат Џорџ Клуни и Никол Кидман, е приказна за полковник на американската армија и експерт за нуклеарно оружје во Белата куќа, кои испитуваат украдено руско нуклеарно оружје, добиено од југословенски дипломат.

Во земјата на крвта и медот, е американски филм од 2011 година, напишан, продуциран и режиран од Анџелина Џоли; филмот претставува режисерско деби на Џоли и прикажува љубовна приказна поставена против масовното силување на муслиманските жени во Босанската војна. Филмот Двапати Роден од 2013 година, во шпанско-италијанска продукција, во кој глуми Пенелопе Круз, е заснован на книга од Маргарет Мацантини. Таа ја раскажува приказната за мајка која го носи својот тинејџерски син во Сараево, каде неговиот татко починал во босанскиот конфликт пред години.

Британските филмови вклучуваат Добредојдовте во Сараево, за животот на Сараеванците за време на опсадата. Босанско-британскиот филм „Убави луѓе“ во режија на Јасмин Дизар ја прикажува средбата меѓу англиските семејства и пристигнувањето на босански бегалци во текот на Босанската војна. Филмот бил награден со „Un Certain Regard“ на Канскиот фестивал во 1999 година. Шпанскиот филм Comanche Territory ја прикажува приказната за шпанска ТВ-екипа за време на опсадата на Сараево. Полскиот филм „Демони на војната“ (1998), поставен за време на босанскиот конфликт, прикажува полска група војници на ИФОР, кои доаѓаат да му помогнат на еден новинар, проследен од локален воен водач, чии злосторства ги снимале.

„Ничија земја“ на босанскиот режисер Данис Тановиќ ги освоил наградите за најдобар филм на странски јазик на доделувањето на наградите „Академија 2001“ и „Златните глобуси“ во 2002 година. Босанскиот филм Грбавица, за животот на самохраната мајка во современо Сараево, после систематското силување на бошњачките жени од страна на српските трупи за време на војната, освои Златна мечка на Берлинскиот меѓународен филмски фестивал^[346]^[347].

Филмот „Римејк“ во 2003 година, во режија на босанскиот режисер Дино Мустафиќ и напишан од Златко Топчиќ, ги следи таткото Ахмед и синот Тарик Карага за време на опсадата на Сараево. Премиера на 32-от Меѓународен филмски фестивал Ротердам^[348]^[349]^[350]. Филмот „Напуштен“ во 2010 година, во режија на Адис Бакраш и напишан од Златко Топчиќ, ја раскажува приказната за едно момче од дом за напуштени деца кое се обидува да ја најде вистината за неговото потекло, разбирајќи дека тој е дете кое се родило како резултат на силување. Филмот премиерно бил прикажан на 45-тиот меѓународен филмски фестивал Карлови Вари^[351]^[352]^[353].

Филмот во 1997 година „Совршен круг“, во режија на босанскиот режисер Адемир Кеновиќ, ја раскажува приказната за две момчиња за време на опсадата на Сараево и беше наградена со наградата Франсоа Чали на Канскиот фестивал во 1997 година.

Филмот „Remake“ во 1998 година, во кој глуми Денис Кваид ја раскажува приказната за платеник во Странската легија, кој започнува да ја пронаоѓа својата хуманост кога ќе се соочи со злосторствата за време на борбите во Босна.

Српско-американскиот филм Спасител, во режија на Предраг Антонијевиќ, ја раскажува приказната за американски платеник што се бори на страната на армијата на босанските Срби за време на војната. Лепо село лепо гори во режија на српскиот режисер Срѓан Драгоевиќ, претставува мрачен, но сепак мрачно смешен извештај за војната во Босна. Српскиот филм „Животот е чудо“, во продукција на Емир Кустурица, ја прикажува романсата на припадник на тихоокеанската станица на српската станица и муслиманска бошњачка млада жена, која му е доверена како заложник, во контекст на судирите на бошњачко-српските гранични територии; бил номиниран на Канскиот фестивал во 2004 година. Кратки филмови како „Во името на синот“, за татко кој го убива својот син за време на Босанската војна.

Голем број западни филмови го направиле босанскиот конфликт позадината на нивните приказни - некои од нив ја вклучуваат и Avenger, заснована на романот на Фредерик Форсит во кој платеник следи еден српски воен водач одговорен за воени злосторства, и „Миротворецот“, во кој емотивно е југословенски уништен од загубите на воените заговори за да се одмазди на Обединетите нации експлодирајќи нуклеарна бомба во Њујорк. The Whistleblower ја раскажува вистинската приказна за Кетрин Болковац, мировник на ООН, која открива скандал со трговија со луѓе, вклучени во Обединетите нации. Shot Through the Heart е ТВ филм од 1998 година, во режија на Дејвид Атвуд, прикажан на ББС и ХБО во 1998 година, кој ја опфаќа опсадата на Сараево за време на Босанската војна.

Драмски серии

Наградуваната британска телевизиска серија, Воини, се емитувала на Би-Би-Си во 1999 г. Многу од воените настани биле прикажани во пакистанската драмска серија, Алфа Браво Чарли, напишана и режирана во 1998 година. Произведена од Интер-служби за односи со јавноста (ИСПП), серијата покажала неколку активни борбени настани и вклучувала пакистански воен персонал во мировните мисии на ООН. Алфа Браво Чарли била претставена на Пакистанската телевизиска корпорација (ПТВ).

Документарци

Документарната серија на БиБиСи, Смртта на Југославија, го опфаќа колапсот на Југославија од корените на конфликтот во 1980-тите години до последователните војни и мировни договори, а издадена е и книга на БиБиСи со истиот наслов. Другите документарни филмови ги вклучуваат Босна на Бернард-Анри Леви, за босанскиот отпор против добро опремените српски трупи на почетокот на војната; словенечкиот документарец Тунел упанија (Тунел на надеж) за Сараевски тунелот, изграден од опколените граѓани на Сараево за поврзување на Сараево со територијата на босанската влада; и британскиот документарец „Плач од гробот“ за масакрот во Сребреница. Чудо во Босна е документарен филм снимен во 1995 година, по повод третата годишнина од Армијата на Република Босна и Херцеговина; премиерата била на Канскиот филмски фестивал во 1995 година и ја освоил Специјалната награда^[354]^[355]^[356]. Војната во Босна е централен фокус во „Дипломат“, документарен филм за кариерата на Ричард Холбрук^[357]. Југославија: Избегната војна (1999) го разгледува поширокиот контекст на екс-југословенските граѓански војни.

Книги

Sarajevo Blues на Семездин Мехмединовиќ и Сараево Марлборо на Миленко Јерговиќ се меѓу најпознатите книги напишани за време на војната во Босна. Дневникот на Злата е објавен дневник што го водела една млада девојка, Злата Филиповиќ, која го хроникува нејзиниот живот во Сараево од 1991 до 1993 година. Поради дневникот, таа понекогаш се нарекува „Ана Франк од Сараево“. Босанска листа од страна на Кенан Требинчевиќ и Сузан Шапиро ја хроникува војната низ очите на еден босански бегалец, кој се вратил дома за првпат по 18 години од Њујорк.

Други дела за војната вклучуваат:

Босанските воини: Живеејќи на фронтот, од мајорот Воган Кент-Пејн е приказ за операциите на ООН во Босна, напишана од пешадиски службеник на британската армија, со седиште во Витез, Централна Босна, во 1993 година^[358].
Неопходни цели (од Ева Енслер)
Зимски воини - низ цела Босна со ПБИ од Лес Хауард, фактичка претстава на британски територијален пешадија, кој доброволно служел како мировник на ООН во последните фази на војната, а во првите фази на НАТО го водел Дејтонскиот мировен договор^[359].
Убави птици, од Скот Симон, прикажува тинејџерка во Сараево, некогаш кошаркарка, која станува снајперист.
Виолончелистот на Сараево, од Стивен Галовеј, е роман по приказните на четири лица кои живеат во Сараево за време на војната.
Животот е премногу краток за прошка, напишан во 2005 година од Лен Бисер, ги следи напорите на тројца луѓе кои се обединети да го убијат Караџиќ за да престанат српските злосторства.
Fools Rush In, напишана од Бил Картер, ја раскажува приказната за еден човек кој помогнал да се донесе U2 на обележјето во Сараево.
Злото не живее овде, од Дауд Сарханди и Алина Бобоч, презентира 180 постери создадени од босански уметник кои ги нацртал по ѕидовите за време на војната.
Одмаздникот од Фредерик Форсит.
Хотел Сараево од Џек Керш.
Top je bio vreo на Владимир Кекемановиќ, приказна за момче од босанските Срби во делот на Сараево што го држеле босанските муслимански сили за време на опсадата на Сараево.
I Bog je zaplakao nad Bosnom, напишана од Момир Крсмановиќ, е приказ на војна, која главно се фокусира на злосторствата извршени од муслиманскиот народ.
Безбедно подрачје Горажде е графички роман на Џо Сако за војната во источна Босна.
Збогум Сараево - Вистинска приказна за храброста, љубовта и опстанокот, приказна за две сестри од Сараево и за нивните одделни искуства од војната.
Љубов кон соседот: Приказна за војната, објавена во 1997 година

Музика

Во „Мис Сараево“ на U2, за војната во Босна, се појавуваат Боно и Лучано Павароти^[360].

Во 1994 година, за време на опсадата, фронтменот на Iron Maiden, Брус Дикинсон и неговиот бенд Skunkworks извеле концерт во Сараево. Приказната за оваа претстава е прикажана во документарен филм^[361].
„Босна“, песна од The Cranberries од нивниот албум To the Faithful Departed
„Caído en Sarajevo“ (Паднати во Сараево)", песна од чилеанскиот рок бен Арка^[362]

Наводи

↑ Ramet 2010, стр. 130.
↑ ^2,0 ^2,1 Christia 2012, стр. 154.
↑ Ramet 2006, стр. 450.
↑ ^4,0 ^4,1 Mulaj 2008, стр. 53.
↑ Finlan 2004, p. 21
↑ Ramet 2006, стр. 451.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 ^7,6 ^7,7 Calic, Marie–Janine (2012). „Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995“. Во Ingrao, Charles W.; Emmert, Thomas A. (уред.). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. West Lafayette, IN: Purdue University Press. стр. 139–140. ISBN 978-1-55753-617-4. Footnotes in source identify numbers as June 2012.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 „Spolna i nacionalna struktura žrtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991–1996)“. Prometej.
↑ „ICTY: Conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia“. Посетено на 25 April 2015.
↑ „ICTY: Conflict between Bosnia and Croatia“.
↑ „ICJ: The genocide case: Bosnia v. Serbia – See Part VI – Entities involved in the events 235–241“ (PDF). Посетено на 25 April 2015.
↑ „From Lisbon to Dayton: International Mediation and the Bosnia Crisis“ (PDF). Посетено на 16 November 2019.
↑ Christia 2012.
↑ Wood 2013.
↑ Forsythe 2009, p. 145
↑ CIA Report – "Ethnic Cleansing" and Atrocities in Bosnia
↑ Cohen, Roger (31 August 1995). „Conflict in the Balkans: The overview; NATO presses Bosnia bombing, vowing to make Sarajevo safe“. The New York Times. Посетено на 5 May 2011.
↑ Holbrooke, Richard (1999). To End a War. New York: Modern Library. стр. 102. ISBN 978-0-375-75360-2. OCLC 40545454.
↑ „Dayton Peace Accords on Bosnia“. US Department of State. 30 March 1996. Посетено на 19 March 2006.
↑ ^20,0 ^20,1 "Karadzic Sent to Hague for Trial Despite Violent Protest by Loyalists", The New York Times, 30 July 2008.
↑ „Bosnia war dead figure announced“. BBC. 21 June 2007. Посетено на 16 February 2013.
↑ „Bosnia's dark days – a cameraman reflects on war of 1990s“. CBC. 6 April 2012. Посетено на 16 February 2013.
↑ Logos 2019.
↑ ^24,0 ^24,1 „Jolie highlights the continuing suffering of the displaced in Bosnia“. UNHCR. 6 April 2010. Посетено на 19 October 2010.
↑ Hartmann, Florence. „Bosnia“. Crimes of War. Архивирано од изворникот на 9 May 2015. Посетено на 30 April 2015.
↑ Harsch, Michael F. (2015). The Power of Dependence: NATO-UN Cooperation in Crisis Management. Oxford: Oxford University Press. стр. 37. ISBN 978-0-19-872231-1.
↑ Burg & Shoup 2015.
↑ Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. стр. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.
↑ ^29,0 ^29,1 ^29,2 Bose 2009, стр. 124.
↑ Walsh, Martha (2001). Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne Rienner Publishers. стр. 57, The Republic of Bosnia and Herzegovina was recognised by the European Union on 6 April. On the same date, Bosnian Serb nationalists began the siege of Sarajevo, and the Bosnian war began. ISBN 9781588260468.
↑ ^31,0 ^31,1 Hammond 2007, стр. 51.
↑ Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. стр. 59, Neither recognition nor UN membership, however, saved Bosnia from the JNA, the war there began on April 6. ISBN 9780313323577.
↑ Mulaj 2008, стр. 76.
↑ Donia 2006, стр. 291.
↑ Donia 2006, стр. 284.
↑ „15 years ago, Dayton Peace Accords: a milestone for NATO and the Balkans“. NATO. 14 December 2010. Посетено на 18 July 2015.
↑ Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. стр. 85. ISBN 978-0-312-23084-5.
↑ Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I.B. Tauris & Co. стр. 107. ISBN 978-1-86064-126-8.
↑ Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. стр. 311. ISBN 978-1-57607-294-3.
↑ Bethlehem & Weller 1997, стр. 20
↑ Campbell, David (1998). National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia. U of Minnesota Press. стр. 220. ISBN 978-0-8166-2937-4.
↑ S. Lobell; P. Mauceri (2004). Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. Palgrave Macmillan US. стр. 79–. ISBN 978-1-4039-8141-7.
↑ Sadkovich 2007, стр. 239.
↑ Ramet 2006, стр. 386.
↑ Lučić 2008, стр. 72.
↑ Lučić 2008, стр. 74–75.
↑ Tanner 2001, стр. 248.
↑ CIA 2002, стр. 58, 91.
↑ Lukic & Lynch 1996, стр. 206.
↑ Ramet 2006, стр. 426.
↑ Schindler 2007, стр. 71.
↑ Caspersen 2010, стр. 82.
↑ ^53,0 ^53,1 ^53,2 ^53,3 Trbovich 2008, стр. 228.
↑ Burg & Shoup 1999, стр. 85.
↑ Shrader 2003, стр. 59-61.
↑ Ramet 2006, стр. 416.
↑ Shrader 2003, стр. 25.
↑ Tape record of the BiH Parliament, 88/3. – 89/2. AG, 89/3. – 90/4.
↑ Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. стр. 273. ISBN 9780300147841.
↑ Lukic & Lynch 1996, стр. 204.
↑ Card, Claudia (2010). Confronting Evils: Terrorism, Torture, Genocide. Cambridge University Press. стр. 269. ISBN 9781139491709.
↑ Tatum, Dale C. (2010). Genocide at the Dawn of the Twenty-First Century: Rwanda, Bosnia, Kosovo, and Darfur. Springer Science+Business Media. стр. 76. ISBN 9780230109674.
↑ Dobbs, Michael (1997). Down with Big Brother: The Fall of the Soviet Empire. A&C Black. стр. 426–27. ISBN 9780747533948.
↑ Luki, Reneo; Lynch, Allen (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. SIPRI, Oxford University Press. стр. 204. ISBN 9780198292005.
↑ ^65,0 ^65,1 Trbovich 2008, стр. 221.
↑ Cook, Bernard A. (2001). Europe Since 1945. 1. Taylor and Francis. стр. 140. ISBN 978-0-8153-4057-7.
↑ Trbovich 2008, стр. 220–224.
↑ ^68,0 ^68,1 Burg & Shoup 1999, стр. 103.
↑ Burg & Shoup 1999, стр. 48.
↑ Tomas & Nazor 2013, стр. 281.
↑ Krišto 2011, стр. 44.
↑ Marijan 2004, стр. 259.
↑ ^73,0 ^73,1 Burg & Shoup 1999, стр. 101.
↑ Roland Rich (1993). „Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union“ (PDF). European Journal of International Law. 4 (1): 48–51. Архивирано од изворникот (PDF) на 21 April 2012. Посетено на 12 April 2012.
↑ ^75,0 ^75,1 ^75,2 Burg & Shoup 1999, стр. 105.
↑ ^76,0 ^76,1 Burg & Shoup 1999, стр. 108.
↑ ^77,0 ^77,1 „Archived copy“. Архивирано од изворникот на 26 May 2011. Посетено на 12 March 2009.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link)
↑ „The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: 29 February–1 March 1992“. Commission on Security and Cooperation in Europe. 1992. стр. 19. Архивирано од изворникот на 22 May 2011. Посетено на 28 December 2009.
↑ Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. стр. 320. ISBN 9780300147841.
↑ Kumar, Radha (1999). Divide and Fall? Bosnia in the Annals of Partition. Verso. стр. 38. ISBN 978-1-85984-183-9.
↑ Donia, Robert J. (2014). Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide. Cambridge University Press. стр. 162. ISBN 9781107073357.
↑ „Godišnjica ubistva srpskog svata na Baščaršiji“. Glas Srpske. 1 March 2009. Архивирано од изворникот на 3 May 2009. Посетено на 20 August 2016.
↑ Morrison, Kenneth (2016). Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War. Springer. стр. 88. ISBN 9781137577184.
↑ Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl. Trans. L. & Pol., Vol. 5-2
↑ de Krnjevic-Miskovic, Damjan. „Alija Izetbegović, 1925–2003“. In the National Interest. Архивирано од изворникот на 27 јуни 2004. Посетено на 28 август 2008.
↑ Sudetic, Chuck (28 March 1992). „Bosnia asking for U.N. peace forces“. The New York Times. Посетено на 18 July 2015.
↑ Knezevic, Irena (30 May 2010). „Croatian president honors Serb victims in Bosnia“. Associated Press. Посетено на 18 July 2015.
↑ „Prosecutor v. Momčilo Krajišnik: Judgement“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 27 September 2006. стр. 113–118. Посетено на 18 July 2015.
↑ ^89,0 ^89,1 „ICTY: Naletilić and Matinović verdict“ (PDF).
↑ ^90,0 ^90,1 Kozar, Duro (2 August 1996). „Croats and Serbs are (un)suitable“. Oslobodenje-Svijet. Архивирано од изворникот на 28 August 2010. Посетено на 21 November 2010.
↑ Pejanović, Mirko (2004). Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian Serb. West Lafayette: Purdue University Press. стр. 86. ISBN 978-1-55753-359-3.
↑ Vjesnik: Je li Tuta platio atentatorima po pet tisuća maraka Предлошка:Better source
↑ Nettelfield, Lara J. (2010). Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina: The Hague Tribunal's Impact in a Postwar State. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 73. ISBN 978-0-521-76380-6.
↑ UK Guardian: America used Islamists to arm the Bosnian Muslims
↑ Los Angeles Times: U.S. OKd Iranian Arms for Bosnia, Officials Say
↑ House Report 105-804: INVESTIGATION INTO IRANIAN ARMS SHIPMENTS TO BOSNIA
↑ BBC Correspondent: Allies and Lies transcript
↑ Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995: Volume 1 of Studies in intelligence history. LIT Verlag. стр. 195. ISBN 9783825863470. Pakistan definitely defied the United Nations ban on supply of arms to the Bosnian Muslims and sophisticated anti-tank guided missiles were airlifted by the Pakistani intelligence agency, ISI, to help Bosnians fight the Serbs.
↑ Abbas, Hassan (2015). Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror. Routledge. стр. 148. ISBN 9781317463283. Javed Nasir confesses that despite the U.N. ban on supplying arms to the besieged Bosnians, he successfully airlifted sophisticated antitank guided missiles which turned the tide in favour of Bosnian Muslims and forced the Serbs to lift the siege.
↑ Schindler, John R. Unholy Terror. Zenith Imprint. стр. 154. ISBN 9781616739645. Pakistan's notorious Inter-Services Intelligence Directorate [...] violated the UN embargo and provided Bosnian Muslims with sophisticated antitank guided missiles.
↑ „Presidential Confidential: Bill Clinton After Hours“. The New York Times. Посетено на 25 April 2015.
↑ „'The Clinton Tapes,' a New Book“. The New York Times. 21 September 2009.
↑ Taylor Branch (2009). The Clinton Tapes: Wrestling History with the President. Simon and Schuster. стр. 31. ISBN 9781416594345.
↑ Marijan 2004, стр. 262.
↑ Shrader 2003, стр. 22.
↑ Shrader 2003, стр. 62–63.
↑ Marijan 2004, стр. 266.
↑ Marijan 2004, стр. 267.
↑ Blic, N1, Srna: Hrvatski pukovnik Vinko Štefanek: “Ja sam komandovao HVO na području Orašja”, 5. studenoga 2016. (pristupljeno 26. studenoga 2016.)
↑ Marijan 2004, стр. 280–281.
↑ Shrader 2003, стр. 46–48.
↑ Burg & Shoup 1999, стр. 102.
↑ Thomas, Nigel; Mikulan, Krunoslav; Pavlović, Darko (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. Osprey Publishing. стр. 13. ISBN 978-0-19-517429-8.
↑ „Srebrenica – a 'safe' area“. Dutch Institute for War Documentation. 10 April 2002. Посетено на 17 February 2010.^{[мртва врска]}
↑ Lukic & Lynch 1996, стр. 333.
↑ ^116,0 ^116,1 Koknar 2003.
↑ „Uloga pravoslavnih dobrovoljaca u ratu u BiH“.
↑ Helena Smith, "Greece faces shame of role in Serb massacre", The Observer, 5 January 2003; retrieved 25 November 2006.
↑ Karli, Sina (11 ноември 2006). „Šveđanin priznao krivnju za ratne zločine u BiH“ [Swede confesses to war crimes in Bosnia and Herzegovina]. Nacional (weekly) (хрватски). Архивирано од изворникот на 18 April 2012. Посетено на 17 February 2010.
↑ „Pakistan sends more troops to Bosnia“. UPI (англиски). Посетено на 2017-05-06.
↑ „Pakistan says it will stay in Bosnia“. UPI (англиски). Посетено на 2017-05-06.
↑ Curtis, Mark (2010). Secret Affairs Britain's Collusion with Radical Islam (New updated. изд.). London: Profile. стр. 212. ISBN 978-1847653017.
↑ Molotsky, Irvin. U.S. Linked To Saudi Aid For Bosnians . The New York Times, February 2, 1996
↑ Fisk, Robert (7 September 2014). „After the atrocities committed against Muslims in Bosnia, it is no wonder today's jihadis have set out on the path to war in Syria“. The Independent. Посетено на 25 March 2016.
↑ Atwan, Abdel Bari (2012). The Secret History of al Qaeda. Saqi. стр. 155. ISBN 9780863568435.
↑ Clements, Frank (2003). Conflict in Afghanistan: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. стр. 153. ISBN 9781851094028.
↑ Woehrel, Steven (2007). „Islamic Terrorism and the Balkans“. Во Malbouisson, Cofie D. (уред.). Focus on Islamic Issues. Nova Publishers. стр. 75. ISBN 9781600212048.
↑ Freeman, Michael (2016). Financing Terrorism: Case Studies. Routledge. стр. 186. ISBN 9781317135074.
↑ ^129,0 ^129,1 Burg & Shoup 1999, стр. 74.
↑ ^130,0 ^130,1 Burg & Shoup 1999, стр. 75.
↑ ^131,0 ^131,1 ^131,2 Burg & Shoup 1999, стр. 129.
↑ Mulaj 2008, стр. 53, Hammond 2007, стр. 51
↑ CIA 2002, стр. 136.
↑ CIA 2002b, стр. 355–356.
↑ Niške Vesti "Izvedena za samo 75 minuta", 24-Apr-15, accessed on 13-Nov-17 http://niskevesti.info/izvedena-za-samo-75-minuta-godisnjica-operacije-spasavanja-vojnika-iz-opkoljene-kasarne-u-capljini/
↑ CIA 2002b, стр. 262.
↑ Burg & Shoup 1999, стр. 129–131.
↑ ^138,0 ^138,1 ^138,2 ^138,3 ^138,4 ^138,5 Burg & Shoup 1999, стр. 131.
↑ Karadžić Trial Chamber Judgement 2016, стр. 1023
↑ ^140,0 ^140,1 ^140,2 ^140,3 ^140,4 ^140,5 ^140,6 Burg & Shoup 1999, стр. 132.
↑ ^141,0 ^141,1 ^141,2 ^141,3 ^141,4 ^141,5 ^141,6 ^141,7 Burg & Shoup 1999, стр. 133.
↑ Portal Novosti: "Kako su "harali" nasi dečki", accessed on 21-Nov017 (in Croatian) https://www.portalnovosti.com/kako-su-harali-nasi-decki
↑ Večernji.hr: "Potvrđena optužnica protiv deset pripadnika HVO s područja Orašja", accessed on 21=Nov-17 (in Croatian) https://www.vecernji.hr/vijesti/potvrdena-optuznica-protiv-deset-pripadnika-hvo-s-podrucja-orasja-1146287
↑ Nezavisne novine "Tuzlanska kolona teška mrlja na obrazu Tuzle" посетено на 21 August 2016 http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Tuzlanska-kolona-teska-mrlja-na-obrazu-Tuzle/192218
↑ RTS "Dve decenije od napada na Tuzlansku kolonu", посетено на 21 August 2016 http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/11/region/1102510/dve-decenije-od-napada-na-tuzlansku-kolonu.html
↑ D. Grant, Thomas (2009). Admission to the United Nations: Charter Article 4 and the Rise of Universal Organization. Martinus Nijhoff Publishers. стр. 226. ISBN 978-9004173637.
↑ Nettelfield (2010), p. 174
↑ „Delalic et al. - Judgement“. Архивирано од изворникот на 16 October 2008. Посетено на 2013-01-13.
↑ „Appeals Chamber to render its Judgement in the Celebici Case on 20 February 2001“. Архивирано од изворникот на 24 March 2009. Посетено на 2013-01-07.
↑ Krišto 2011, стр. 49–50.
↑ CIA 2002, стр. 156.
↑ Young, Kirsten (September 2001). „UNHCR and ICRC in the former Yugoslavia: Bosnia-Herzegovina“ (PDF). International Review of the Red Cross. 83 (843): 782. Посетено на 25 April 2015.
↑ ^153,0 ^153,1 ^153,2 Meznaric & Zlatkovic Winter 1993, стр. 3–4.
↑ Yigan Chazan (9 June 1992). „Croatian coast straining under 200,000 refugees: Yigan Chazan in Split finds room running out for the many escaping from war in Bosnia“. The Guardian. Посетено на 31 December 2014.
↑ Blaskovich, Jerry (1997). Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia. New York City: Dunhill Publishing. стр. 103. ISBN 978-0-935016-24-6.
↑ Tanner 2001, стр. 287.
↑ Večernje novosti & 16 June 2011.
↑ Vreme & 23 January 1999.
↑ CIA 2002b, стр. 315–318.
↑ Nezavisne novine: "Sluzen parastos za 24 ubijenih Srba iz Ratkovića", accessed on 06-Apr-17 http://www.nezavisne.com/novosti/drustvo/Sluzen-parastos-za-24-ubijenih-Srba-iz-Ratkovica/311230
↑ Veteran.ba: "Obiljezena 22. godisnjica bitke za FAMOS", accessed on 06-Apr-17, http://www.veteran.ba/clanak/614/obiljezena_22_godisnjica_bitke_za_famos.html Архивирано на 19 октомври 2017 г.
↑ McDonald, Gabrielle Kirk (June 1999). Documents and cases. ISBN 978-90-411-1134-0.
↑ Marijan 2004, стр. 272.
↑ ^164,0 ^164,1 Shrader 2003, стр. 66.
↑ Krišto 2011, стр. 50.
↑ Marijan 2004, стр. 270.
↑ Marijan 2004, стр. 276–277.
↑ Prlic et al. 2013, стр. 150.
↑ Shrader 2003, стр. 68.
↑ Shrader 2003, стр. 69.
↑ Marijan 2004, стр. 277.
↑ CIA 2002, стр. 148.
↑ ^173,0 ^173,1 Shrader 2003, стр. 3.
↑ Malcolm 1995, стр. 327.
↑ ^175,0 ^175,1 Marijan 2004, стр. 271.
↑ „Bratunac: Parastos ubijenim Srbima“. B92. 6 January 2013. Посетено на 23 March 2013.
↑ Ivanisevic, Bogdan. "Orić's Two Years" Архивирано на 11 ноември 2008 г., Human Rights Watch. Retrieved 31 July 2008.
↑ ^178,0 ^178,1 „The Myth of Bratunac: A Blatant Numbers Game“. Research and Documentation Center. Архивирано од изворникот на 8 May 2009. Посетено на 22 December 2010.
↑ „Former commander of Bosnian Muslim forces acquitted by UN tribunal“. UN News Centre. 3 July 2008. Посетено на 25 August 2017.
↑ ^180,0 ^180,1 http://www.novosti.rs: Skelani Zlocin jos bez kazne
↑ ^181,0 ^181,1 ^181,2 http://www.srebrenica-project.com Архивирано на 27 мај 2011 г.: Историјски пројекат Сребреница
↑ „Ni da prebolimo ni da oprostimo“.
↑ LeBor, Adam (2006). Complicity With Evil. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11171-2.
↑ Shrader 2003, стр. 13.
↑ Tanner 2001, стр. 288.
↑ ^186,0 ^186,1 Bethlehem & Weller 1997, стр. 42.
↑ Burg & Shoup 2015, стр. 249.
↑ Shrader 2003, стр. 4.
↑ CIA 2002b, стр. 402.
↑ Shrader 2003, стр. 74–75.
↑ Marijan 2004, стр. 279.
↑ Shrader 2003, стр. 75–77.
↑ ^193,0 ^193,1 Hadžihasanović & Kubura Trial Chamber Judgement 2006, стр. 5.
↑ Kordić & Čerkez Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 7.
↑ Shrader 2003, стр. 78.
↑ Shrader 2003, стр. 80.
↑ Shrader 2003, стр. 82.
↑ Christia 2012, стр. 172.
↑ Shrader 2003, стр. 86.
↑ Shrader 2003, стр. 87–89.
↑ Shrader 2003, стр. 115–117.
↑ ^202,0 ^202,1 Shrader 2003, стр. 110.
↑ Shrader 2003, стр. 115.
↑ CIA 2002, стр. 193.
↑ Shrader 2003, стр. 91–92.
↑ Shrader 2003, стр. 93–94.
↑ Blaškić Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 8–9.
↑ Shrader 2003, стр. 119–120.
↑ Bethlehem & Weller 1997, стр. 618.
↑ Shrader 2003, стр. 125.
↑ ^211,0 ^211,1 CIA 2002b, стр. 433–434.
↑ Memić Mensur et al. Judgement 2016.
↑ Christia 2012, стр. 157–158.
↑ CIA 2002, стр. 194.
↑ ^215,0 ^215,1 Tanner 2001, стр. 290.
↑ Ćurić Enes et al. 2015.
↑ CIA 2002, стр. 200.
↑ CIA 2002, стр. 195–196.
↑ Shrader 2003, стр. 131–132.
↑ Delić Trial Chamber Judgement 2008, стр. 3.
↑ Hećimović 2006, стр. 17.
↑ Shrader 2003, стр. 133.
↑ Shrader 2003, стр. 134.
↑ ^224,0 ^224,1 Shrader 2003, стр. 137.
↑ CIA 2002b, стр. 425.
↑ CIA 2002, стр. 196–197.
↑ Schindler 2007, стр. 100.
↑ CIA 2002, стр. 202–204.
↑ Halilović Trial Chamber Judgement 2005, стр. 3–4.
↑ CIA 2002, стр. 203.
↑ Rajić Judgement Summary 2006, стр. 2.
↑ Shrader 2003, стр. 157.
↑ UN Security Council Resolution 824 (adopted 6 May 1993).
↑ ^234,0 ^234,1 ^234,2 ^234,3 ^234,4 ^234,5 ^234,6 „NATO Handbook: Evolution of the Conflict“. NATO. Архивирано од изворникот на 6 February 2010. Наводот journal бара |journal= (help)
↑ Christia 2012, стр. 161-162.
↑ CIA 2002, стр. 201-202.
↑ Christia 2012, стр. 160.
↑ Power, Samantha (21 June 1994). „Croatia slams the door on brutalized refugees“. Baltimore Sun. Посетено на 31 December 2014.
↑ ^239,0 ^239,1 ^239,2 ^239,3 Bethlehem & Weller 1997, стр. liii.
↑ Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. 29. Oxford University Press. стр. 29. ISBN 978-0-19-522202-9.
↑ Bethlehem & Weller 1997, стр. 680.
↑ ^242,0 ^242,1 Shrader 2003, стр. 159.
↑ ^243,0 ^243,1 ^243,2 ^243,3 ^243,4 Bethlehem & Weller 1997, стр. liv.
↑ Krišto 2011, стр. 57.
↑ CIA 2002, стр. 242–243.
↑ CIA 2002, стр. 250–251.
↑ Economides, Spyros & Taylor, Paul (2007). "Former Yugoslavia" Mats Berdal & Spyro Economides (eds), United Nations Interventionism, 1991–2004, p. 89. New York: Cambridge University Press.
↑ ^248,0 ^248,1 ^248,2 UN Document A/54/549, Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35: The fall of Srebrenica, un.org, Архивирано на 12 септември 2009 г., accessed 25 April 2015.
↑ Hansen, Ole Kjeld (1997). „Operation "Hooligan-bashing" – Danish Tanks at War“. Архивирано од изворникот на February 21, 2014. Посетено на 29 January 2015.
↑ „Weighing the Evidence“. Human Rights Watch. 13 December 2006. стр. 32. Посетено на 5 November 2010.
↑ Bethlehem & Weller 1997, стр. lvi.
↑ Simone, Ernest (2000). Foreign Policy of the United States. 1. стр. 186. ISBN 978-1-56072-850-4.
↑ ^253,0 ^253,1 Simone 2000, стр. 187
↑ „U.S. Will Honor Bosnia Arms Embargo“. Los Angeles Times. Reuters. 13 November 1994. President Clinton ordered U.S. warships in the Adriatic to stop intercepting vessels suspected of smuggling arms for the Muslims beginning midnight Saturday.
↑ "Danish Tanks at War" Архивирано на 23 мај 2013 г., milhist.dk; accessed 25 April 2015.
↑ Karadžić Trial Chamber Judgement 2016, стр. 2454-2455.
↑ CIA 2002, стр. 299-300.
↑ Krstić Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 1–2.
↑ CIA 2002, стр. 347–348.
↑ ICTY, Prosecutor vs Krstic, Judgement Архивирано на 17 мај 2008 г., Case No. IT-98-33, United Nations, 2 August 2001„Archived copy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 8 June 2006. Посетено на 8 June 2006.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link) (685 KB), "Findings of Fact", paragraphs 18 and 26 „Archived copy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 24 August 2006. Посетено на 24 August 2006.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link)
↑ „UN Srebrenica immunity questioned“. BBC. 18 June 2008. Посетено на 1 November 2008.
↑ Comprehensive report of the proceedings, www.vandiepen.com Архивирано на 3 декември 2008 г.
↑ "Under The UN Flag; The International Community and the Srebrenica Genocide" by Hasan Nuhanović, pub. DES Sarajevo, 2007; ISBN 978-9958-728-87-7 [1] [2]
↑ Tanner 2001, стр. 295–296.
↑ Tanner 2001, стр. 297–298.
↑ Šoštarić, Eduard (14 August 2006). "Otvorena istraga zbog akcije "Una"" [Investigation of Operation Una Opens]. Nacional (in Croatian)
↑ CIA 2002, стр. 380–381.
↑ CIA 2002, стр. 390-391.
↑ Mladić Trial Chamber Judgement 2017, стр. 2315.
↑ Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. стр. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.
↑ ^271,0 ^271,1 Group, Taylor Francis (2003). The Europa World Year Book 2003. стр. 803. ISBN 978-1-85743-227-5.
↑ Nettelfield, Lara J. (2010). „Research and repercussions of death tolls: The case of the Bosnian Book of the Dead“. Во Andreas, Peter; Greenhill, Kelly M. (уред.). Sex, Drugs, and Body Counts: The Politics of Numbers in Global Crime and Conflict. Ithaca: Cornell University Press. стр. 159–187. ISBN 978-0-8014-7618-1.
↑ "102.000 drept i Bosnia", NRK News, 14 November 2004. (на норвешки) Архивирано на 18 февруари 2009 г.
↑ ^274,0 ^274,1 ^274,2 ^274,3 ^274,4 Burg & Shoup 2000, стр. 169–191.
↑ ^275,0 ^275,1 RDC – Casualties Research Results – June 2007
↑ ^276,0 ^276,1 Bosnia's "Book of the Dead", Institute for War and Peace Reporting, 26 June 2007
↑ „Bosnia war dead figure announced“. BBC News. 21 June 2007.
↑ Roger D. Petersen (2011). Western Intervention in the Balkans: The Strategic Use of Emotion in Conflict. Cambridge University Press. ISBN 9781139503303. Посетено на 22 July 2013., p. 121
↑ Sito-Sucic, Daria; Robinson, Matt (February 15, 2013). „After years of toil, book names Bosnian war dead“. Reuters. Посетено на 19 May 2015.
↑ Jay D. Aronson (2013). Counting Civilian Casualties: An Introduction to Recording and Estimating Nonmilitary Deaths in Conflict. Oxford University Press. стр. 121. ISBN 9780199977314. Посетено на 22 July 2013.
↑ ^281,0 ^281,1 ^281,2 ^281,3 Patrick Ball; Ewa Tabeau & Philip Verwimp (17 June 2007). „The Bosnian Book of Dead: Assessment of the Database“ (PDF). Households in Conflict Network. стр. 5. Посетено на 16 May 2015.
↑ Tabeau, Ewa; Bijak, Jakub (2005). „War-related Deaths in the 1992–1995 Armed Conflicts in Bosnia and Herzegovina: A Critique of Previous Estimates and Recent Results“. European Journal of Population. 21 (2–3): 187–215. doi:10.1007/s10680-005-6852-5. ISSN 1572-9885.
↑ ^283,0 ^283,1 ^283,2 ^283,3 Zwierzchowski, Jan & Tabeau, Ewa (1 February 2010). „The 1992–95 War in Bosnia and Herzegovina: Census-based multiple system estimation of casualties undercount“ (PDF). Households in Conflict Network and the German Institute for Economic Research. Посетено на 17 May 2015.
↑ New War Demographics Feature, ICTY.org; accessed 25 May 2015.
↑ OTP – Casualties of Bosnian War, icty.org; accessed 25 May 2015.
↑ Hague Tribunal Архивирано на 18 ноември 2011 г., icty.org; accessed 3 August 2015.
↑ „Former Yugoslavia – UNPROFOR: Profile“. Department of Public Information, United Nations. 31 August 1996. Посетено на 1 May 2015.
↑ „Statement by Dr. Haris Silajdžić Chairman of the Presidency Bosnia and Herzegovina“ (PDF). United Nations. 23 September 2008. Посетено на 17 May 2015.
↑ George Kenney (23 April 1995). „The Bosnian calculation“. The New York Times. Посетено на 7 October 2012.
↑ Missing Lives – Book and Photo Exhibition Архивирано на 15 мај 2012 г., 7 June 2010
↑ „Balkans: Thousands still missing two decades after conflicts“. Amnesty International. 30 August 2012. Архивирано од изворникот на 2 August 2014. Посетено на 17 May 2015.
↑ ICRC Annual Report 2010 Архивирано на 15 мај 2012 г., icrc.org; accessed 25 May 2015, p. 345
↑ „Bosnia Buries 284 Bodies from Wartime Mass Grave“. Balkan Insight. 21 July 2014. Посетено на 17 May 2015.
↑ Waller, James E. (2002). Becoming Evil: How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing. Oxford University Press. стр. 276–277. ISBN 978-0-19-514868-8.
↑ Kennedy, Michael D. (2002). Cultural Formations of Postcommunism: Emancipation, Transition, Nation and War. University of Minnesota Press. стр. 252. ISBN 978-0-8166-3857-4.
↑ ^296,0 ^296,1 "C.I.A. Report on Bosnia Blames Serbs for 90% of the War Crimes" by Roger Cohen, The New York Times, 9 March 1995.
↑ „Bosnian Prosecution Criticised over War Crimes Indictments“. Balkan Insight (англиски). 2019-10-10. Посетено на 2019-10-10.
↑ „Prosecutor v. Vujadin Popovic, Ljubisa Beara, Drago Nikolic, Ljubomir Borovcanin, Radivoje Miletic, Milan Gvero, and Vinko Pandurevic“ (PDF). In the Motion, the Prosecution submits that both the existence and implementation of the plan to create an ethnically pure Bosnian Serb state by Bosnian Serb political and military leaders are facts of common knowledge and have been held to be historical and accurate in a wide range of sources.
↑ ^299,0 ^299,1 „ICTY: Radoslav Brđanin judgement“. Архивирано од изворникот на 14 April 2009.
↑ „Tadic Case: The Verdict“. Importantly, the objectives remained the same: to create an ethnically pure Serb State by uniting Serbs in Bosnia and Herzegovina and extending that State from the FRY […] to the Croatian Krajina along the important logistics and supply line that went through opstina Prijedor, thereby necessitating the expulsion of the non-Serb population of the opstina.
↑ ^301,0 ^301,1 ^301,2 „ICTY: Kordić and Čerkez verdict“ (PDF).
↑ „Prosecuter v. Jadranko Prlic, Bruno Stojic, Slobodan Praljak, Milivoj Petkovic, Valentin Coric and Berislav Pusic“ (PDF). Significantly, the Trial Chamber held that a reasonable Trial Chamber, could make a finding beyond any reasonable doubt that all of these acts were committed to carry out a plan aimed at changing the ethnic balance of the areas that formed Herceg-Bosna and mainly to deport the Muslim population and other non-Croat population out of Herceg-Bosna to create an ethnically pure Croatian territory within Herceg-Bosna.
↑ Address at Potočari Memorial Cemetery Архивирано на 3 април 2009 г., un.org, 23 June 2004.
↑ Peter W. Galbraith. „Galbraith telegram“ (PDF). United States Department of State.
↑ A resolution expressing the sense of the Senate regarding the massacre at Srebrenica in July 1995, thomas.loc.gov; accessed 25 April 2015.
↑ „Sense Tribunal: SERBIA FOUND GUILTY OF FAILURE TO PREVENT AND PUNISH GENOCIDE“. Архивирано од изворникот на 30 July 2009. Посетено на 25 April 2015.
↑ Statement of the President of the Court ^{[мртва врска]}, icj-cij.org; accessed 25 April 2015.
↑ Burg & Shoup 2015, стр. 222.
↑ Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. стр. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.
↑ ^310,0 ^310,1 ^310,2 Osborn, Andrew (23 February 2001). „Mass rape ruled a war crime“. The Guardian. London, UK. Посетено на 26 June 2009.
↑ ^311,0 ^311,1 „Hague court upholds rape charges“. BBC. 12 June 2002. Посетено на 30 June 2009.
↑ ^312,0 ^312,1 „Opening Statement of Senator Dick Durbin Chairman, Subcommittee on Human Rights and the Law Hearing on "Rape as a Weapon of War: Accountability for Sexual Violence in Conflict"“. United States Senate Committee on the Judiciary. 1 април 2008. Архивирано од изворникот на 27 јуни 2009. Посетено на 30 јуни 2009.
↑ Stiglmayer, Alexandra; Marion Faber; Cynthia Enloe; Roy Gutman (1994). Mass Rape: The War Against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press. стр. 85, 86, 198. ISBN 978-0-8032-9229-1.
↑ „ICTY: The attack against the civilian population and related requirements“. Архивирано од изворникот на 19 February 2009. Посетено на 25 April 2015.
↑ „The Society for Threatened Peoples (GfbV): Documentation about war crimes – Tilman Zülch“. Архивирано од изворникот на 9 March 2008.
↑ 030306IA ICTY Архивирано на 26 декември 2008 г., un.org; accessed 25 April 2015.
↑ „Prosecutor v. Biljana Plavsic judgement“ (PDF). Biljana Plavsic was sentenced to 11 years' imprisonment.
↑ „Prosecutor v. Momcilo Krajisnik judgement“ (PDF). Sentenced to 27 years' imprisonment
↑ „Prosecutor v. Duško Tadić – Judgement“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 14 July 1997. Посетено на 3 November 2009.
↑ „Prosecutor v. Radovan Karadžić – Second Amended Indictment“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 February 2009. Посетено на 18 August 2009.
↑ „Bosnia-Herzegovina: Karadžić life sentence sends powerful message to the world“. Amnesty International. 20 March 2019. Посетено на 10 April 2019.
↑ „Prosecutor v. Ratko Mladic – Amended Indictment“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 8 November 2002. Посетено на 18 August 2009.
↑ Bowcott, Owen; Borger, Julian (2017-11-22). „Ratko Mladić convicted of genocide and war crimes at UN tribunal“. The Guardian (англиски). ISSN 0261-3077. Посетено на 2017-11-22.
↑ „Prosecutor seeks 28-year jail term for Vojislav Šešelj“. BBC News. 7 March 2012.
↑ „Milosevic charged with Bosnia genocide“. BBC News. 23 November 2001.
↑ „Milosevic found dead in his cell“. BBC News. 11 March 2006.
↑ Castle, Stephen (23 октомври 2003). „Bosnian leader was suspected of war crimes“. The Independent. Архивирано од изворникот на 26 август 2014.
↑ Case Information Sheet: Rasim Delić, icty.org; accessed 19 May 2015.
↑ Hadzihasanovic i Kubura – sažetak - Архивирано на 24 јули 2008 г.
↑ „Celebici case: the Judgement of the Trial Chamber – press release“. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16 November 1998. Посетено на 13 May 2012.
↑ „"ČELEBIĆI CAMP" (IT-96-21) – case information sheet“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 2008. Посетено на 13 May 2009.
↑ Halilović Trial Chamber Judgement 2005, стр. 8.
↑ "Bosnia Opens Trial of Muslims for War Crimes" Архивирано на 22 април 2012 г., Yahoo.com, 19 April 2012; retrieved 19 May 2015.
↑ „Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted“. icty.org. 29 May 2013.
↑ „Ministry: ICTY confirms Croatia wasn't responsible“. EBL News. 19 July 2016.
↑ „ICTY denies Croatia's request to be included in Prlic et al appeal“. EBL News. 19 July 2016.
↑ ICTY cases, indictments and proceedings Архивирано на 6 август 2009 г., un.org; accessed 19 May 2015.
↑ Serb leader apologises in Bosnia, bbc.co.uk; accessed 19 May 2015.
↑ „Croatian president apologizes to Bosnia over war“. CBC. 14 April 2010. Посетено на 10 November 2012.
↑ "Serbian Declaration on Srebrenica Massacre an Imperfect but Important Step", International Center for Transitional Justice; accessed 19 May 2015.
↑ Campbell, David (1998). „Metabosnia: Narratives of the Bosnian War“. Review of International Studies. 24 (2): 261–81. doi:10.1017/S0260210598002617. JSTOR 20097522.
↑ Bose 2002, стр. 21.
↑ ^343,0 ^343,1 „Genocide, War Crimes and Crimes Against Humanity: Topical Digests of the Case Law of the International Criminal Tribunal for Rwanda and the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia“. Human Rights Watch. February 2004. Посетено на 29 November 2017.
↑ Workman, Timothy (27 July 2010). „The Government of the Republic of Serbia vs. Ejup Ganić“ (PDF). City of Westminster Magistrates' Court. стр. 3. Архивирано од изворникот (PDF) на 3 August 2010. Посетено на 4 March 2011.
↑ Kaldor, Mary (2007). New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era (2nd. изд.). Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3863-8.
↑ Hak, Andrea (5 November 2016). „5 Bosnian Films You Need to See“. Culture Trip. Посетено на 24 October 2017.
↑ „Women in love“. The Economist. 16 November 2006. Посетено на 24 October 2017.
↑ „IFFR: "Remake"“. iffr.com. Архивирано од изворникот на 26 August 2015. Посетено на 26 August 2015.
↑ „32. Internacionalni Film Festival Rotterdam“. sarajevo-X.com. 22 January 2003. Посетено на 27 August 2015.
↑ „Dino Mustafić novo je veliko ime evropske kinematografije: Njegov film "Remake" najgledaniji je u Rotterdamu“. infobiro.ba. 30 January 2003. Посетено на 26 August 2015.
↑ „KVIFF PROGRAMME“. kviff.com. 8 July 2010. Посетено на 11 November 2017.
↑ „The Abandoned“. filmneweurope.com. 5 July 2010. Посетено на 11 November 2017.
↑ „Svjetska premijera filma "Ostavljeni" Adisa Bakrača“. klix.ba. 1 July 2010. Посетено на 11 November 2017.
↑ „ČUDO U BOSNI“. bhfilm.ba. Посетено на 5 January 2018.
↑ „CUDO U BOSNI (1995)“. bfi.org.uk. Посетено на 5 January 2018.
↑ „Film i rat“. bhdani.ba. 5 April 2002. Посетено на 19 January 2018.
↑ Jukic, Elvira M. (17 August 2015). „Sarajevo Festival-Goers Overflow at Holbrooke Film“. Balkan Insight. Посетено на 7 May 2019.
↑ Whitaker, Raymond (12 April 1998). „Painful lessons in how to say no“. The Independent. Посетено на 19 November 2016.
↑ Barnes, Mark (September 25, 2013). „Winter Warriors – Across Bosnia with the PBI review“. War History Online. Посетено на 9 April 2016.
↑ „Just the 2 of U“. The Irish Times. 27 February 2009. Посетено на 9 March 2009.
↑ „Scream For Me Sarajevo - Theatrical Release“. ironmaiden.com.
↑ Content: ARKA / Design: Javier Duhart. „ARKA – News 2003“. Arka.cl. Архивирано од изворникот на 20 јануари 2010. Посетено на 5 август 2010.

Извори

Книги

Bartos, Otomar J.; Wehr, Paul (2002). Using Conflict Theory. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79446-6.
Bethlehem, Daniel; Weller, Marc (1997). The Yugoslav Crisis in International Law. Cambridge University Press. ISBN 9780521463041.
Bjarnason, Magnus (2001). The War and War-games in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995: The Main Events, Disagreements and Arguments, Resulting in a "de Facto" Divided Country. M. Bjarnason. ISBN 978-9979-60-669-7.
Bose, Sumantra (2002). Bosnia After Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-585-5.
Bose, Sumantra (2009). Contested Lands. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02856-2.
Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (2015). Ethnic Conflict and International Intervention: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990-93. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-47101-1.
Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (2nd. изд.). M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-3189-3.
Caspersen, Nina (2010). Contested Nationalism: Serb Elite Rivalry in Croatia and Bosnia in the 1990s. Berghahn Books. ISBN 978-1-84545-791-4.
Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 1. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 2. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-13985-175-6.
Donia, Robert J. (2006). Sarajevo: A Biography. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-11557-0.
Finlan, Alastair (2004). The Collapse of Yugoslavia 1991–1999. Osprey Publishing. ISBN 9781841768052. Посетено на 16 February 2013.
Forsythe, David P. (2009). Encyclopedia of Human Rights. 1. Oxford University Press. Посетено на 4 May 2013.
Hammond, Philip (2007). Framing Post-Cold War Conflicts: The Media and International Intervention. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7696-1.
Harris, Paul (1995). Cry Bosnia. Canongate. ISBN 978-0-86241-564-8.
Hoff, Lee Ann (2009). Violence and Abuse Issues: Cross-Cultural Perspectives for Health and Social Services. Routledge. ISBN 9780203875629. Посетено на 18 February 2013.
Lukic, Reneo; Lynch, Allen (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. SIPRI, Oxford University Press. ISBN 9780198292005.
Mulaj, Klejda (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-state Building and Provision of In/security in Twentieth-century Balkans. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1782-8.
Wood, Elisabeth J. (2013). Miranda A.H Horvath, Jessica Woodhams (уред.). Handbook on the Study of Multiple Perpetrator Rape: A multidisciplinary response to an international problem. Routledge. ISBN 978-0-415-50044-9.
Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics since 1989. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-48750-4.
Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
Why Bosnia? Writings on the Balkan War. Stony Creek, CT: The Pamphleteer's Press, Inc. 1993. ISBN 978-0-9630587-9-9.
Rogel, Carole (1998). The Breakup of Yugoslavia and the War in Bosnia. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-29918-6.
Schindler, John R. (2007). Unholy Terror: Bosnia, Al-Qa'ida, and the Rise of Global Jihad. New York City: Zenith Press. ISBN 9780760330036.
Shrader, Charles R. (2003). The Muslim-Croat Civil War in Central Bosnia: A Military History, 1992–1994. College Station, Texas: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-261-4.
Tanner, Marcus (2001). Croatia: A Nation Forged in War. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09125-0.
Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-533343-5.
Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995. LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-8258-6347-0.

Списанија

Baker, Catherine. "Between the round table and the waiting room: Scholarship on war and peace in Bosnia-Herzegovina and Kosovo after the ‘Post-Cold War’." Contemporary European History 28.1 (2019): 107-119. online
Krišto, Jure (April 2011). „Deconstructing a myth: Franjo Tuđman and Bosnia and Herzegovina“. Review of Croatian History. 6 (1): 37–66.
Marijan, Davor (2004). „Expert Opinion: On the War Connections of Croatia and Bosnia and Herzegovina (1991–1995)“. Journal of Contemporary History. 36: 249–289.
Meznaric, Silva; Zlatkovic Winter, Jelena (February 1993). „Forced Migration and Refugee Flows in Croatia, Slovenia and Bosnia-Herzegovina: Early Warning, Beginning and Current State of Flows“. Refuge. 12 (7): 3–4.
Sadkovich, James J. (January 2007). „Franjo Tuđman and the Muslim-Croat War of 1993“. Review of Croatian History. 2 (1): 204–245. ISSN 1845-4380.
Tomas, Mario; Nazor, Ante (October 2013). „Prikaz i analiza borbi na bosanskoposavskom bojištu 1992“ [Analysis of the Military Conflict on the Bosnian-Posavina Battlefront in 1992]. Scrinia Slavonica. 13 (1): 277–315. ISSN 1848-9109.

Останати извори

„Appeals Chamber Judgement in the Case The Prosecutor v. Tihomir Blaškić“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 29 July 2004.
„Prosecutor v. Ćurić Enes, Demirović Ibrahim, Kreso Samir, Čopelja Habib and Kaminić Mehmed“. The Court of Bosnia and Herzegovina. 2015.
„Judgement Summary for Rasim Delić“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 15 September 2008.
„Summary of the Judgement for Enver Hadžihasanović and Amir Kubura“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 15 March 2006.
„Judgement in the Case The Prosecutor v. Sefer Halilović“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16 Nov 2005.
„Prosecutor v. Radovan Karadžić“ (PDF). The Hague: International Criminal tribunal for the Former Yugoslavia. 24 March 2016.
„Appeals Chamber Judgement in the Case The Prosecutor v. Dario Kordić and Mario Čerkez“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 17 December 2004.
„Appeals Chamber Judgement in the Case The Prosecutor v. Radislav Krstić“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 19 April 2004.
„Prosecutor v. Ratko Mladić“ (PDF). The Hague: International Criminal tribunal for the Former Yugoslavia. 22 November 2017.
„Summary of the Sentencing Judgement for Ivica Rajić“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 8 May 2006.

Надворешни врски

„Босанска војна“ на Ризницата ^?

Иднината на Босна. Balkan Insight.
Војната на Балканите, 1991–2002
Резиме на пресудите на Меѓународниот суд поврзани со конфликтот меѓу Босна и Херцеговина и Сојузна Република Југославија
Резиме на пресудите на Меѓународниот суд поврзани со конфликтот меѓу Босна и Херцеговина и Хрватска
„Список на исчезнати луѓе“. Архивирано од изворникот на 3 April 2009. Посетено на 16 June 2006.
Извештај на ООН за воените кампови за време на војната
Отворен документ на ООН за српските злосторства кон несрпското население
Roy, Pinaki. "Bosnian War Requiems: Snippets of the Balkan Commemorations". The Atlantic Critical Review Quarterly. 10(4), October–December 2011. pp. 95–115. ISBN 978-81-269-1675-7, ISSN 0972-6373.
„Сведоштва за воени злосторства во Србија“. Архивирано од изворникот на 1 December 2001. Посетено на 2006-06-16. Предлошка:Copyvio link
Through My Eyes Website Imperial War Museum – Интернет изложба (Вклучувајќи слики, видео и интервјуа со бегалци од војната во Босна))
Карта на Европа што ја прикажува Босанската војна (omniatlas.com)
"Quest For War, and One Green Beret's Subsequent Evolution" contains insights on postwar activities by "Joint Commissioned Observers"
Targeting History and Memory, SENSE – Transitional Justice Center (dedicated to the study, research, and documentation of the destruction and damage of historic heritage during the Balkan Wars of the 1990s. The website contains judicial documents from the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY)).
Logos, Aleksandar (2019). Istorija Srba 1, Dopuna 4; Istorija Srba 5 (PDF). Beograd. ISBN 978-86-85117-46-6.

[FOOTNOTERamet2010130-1] Ramet 2010, стр. 130.

[FOOTNOTEChristia2012154-2] 2,0 ^2,1 Christia 2012, стр. 154.

[FOOTNOTERamet2006450-3] Ramet 2006, стр. 450.

[FOOTNOTEMulaj200853-4] 4,0 ^4,1 Mulaj 2008, стр. 53.

[5] Finlan 2004, p. 21

[FOOTNOTERamet2006451-6] Ramet 2006, стр. 451.

[RDC_2012-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 ^7,6 ^7,7 Calic, Marie–Janine (2012). „Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995“. Во Ingrao, Charles W.; Emmert, Thomas A. (уред.). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. West Lafayette, IN: Purdue University Press. стр. 139–140. ISBN 978-1-55753-617-4. Footnotes in source identify numbers as June 2012.

[Prometej-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 „Spolna i nacionalna struktura žrtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991–1996)“. Prometej.

[9] „ICTY: Conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia“. Посетено на 25 April 2015.

[10] „ICTY: Conflict between Bosnia and Croatia“.

[11] „ICJ: The genocide case: Bosnia v. Serbia – See Part VI – Entities involved in the events 235–241“ (PDF). Посетено на 25 April 2015.

[12] „From Lisbon to Dayton: International Mediation and the Bosnia Crisis“ (PDF). Посетено на 16 November 2019.

[FOOTNOTEChristia2012-13] Christia 2012.

[FOOTNOTEWood2013-14] Wood 2013.

[15] Forsythe 2009, p. 145

[fas.org-16] CIA Report – "Ethnic Cleansing" and Atrocities in Bosnia

[17] Cohen, Roger (31 August 1995). „Conflict in the Balkans: The overview; NATO presses Bosnia bombing, vowing to make Sarajevo safe“. The New York Times. Посетено на 5 May 2011.

[18] Holbrooke, Richard (1999). To End a War. New York: Modern Library. стр. 102. ISBN 978-0-375-75360-2. OCLC 40545454.

[19] „Dayton Peace Accords on Bosnia“. US Department of State. 30 March 1996. Посетено на 19 March 2006.

[Convictions-20] 20,0 ^20,1 "Karadzic Sent to Hague for Trial Despite Violent Protest by Loyalists", The New York Times, 30 July 2008.

[21] „Bosnia war dead figure announced“. BBC. 21 June 2007. Посетено на 16 February 2013.

[22] „Bosnia's dark days – a cameraman reflects on war of 1990s“. CBC. 6 April 2012. Посетено на 16 February 2013.

[FOOTNOTELogos2019-23] Logos 2019.

[Jolie-24] 24,0 ^24,1 „Jolie highlights the continuing suffering of the displaced in Bosnia“. UNHCR. 6 April 2010. Посетено на 19 October 2010.

[25] Hartmann, Florence. „Bosnia“. Crimes of War. Архивирано од изворникот на 9 May 2015. Посетено на 30 April 2015.

[26] Harsch, Michael F. (2015). The Power of Dependence: NATO-UN Cooperation in Crisis Management. Oxford: Oxford University Press. стр. 37. ISBN 978-0-19-872231-1.

[FOOTNOTEBurgShoup2015-27] Burg & Shoup 2015.

[28] Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. стр. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.

[FOOTNOTEBose2009124-29] 29,0 ^29,1 ^29,2 Bose 2009, стр. 124.

[30] Walsh, Martha (2001). Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne Rienner Publishers. стр. 57, The Republic of Bosnia and Herzegovina was recognised by the European Union on 6 April. On the same date, Bosnian Serb nationalists began the siege of Sarajevo, and the Bosnian war began. ISBN 9781588260468.

[FOOTNOTEHammond200751-31] 31,0 ^31,1 Hammond 2007, стр. 51.

[32] Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. стр. 59, Neither recognition nor UN membership, however, saved Bosnia from the JNA, the war there began on April 6. ISBN 9780313323577.

[FOOTNOTEMulaj200876-33] Mulaj 2008, стр. 76.

[FOOTNOTEDonia2006291-34] Donia 2006, стр. 291.

[FOOTNOTEDonia2006284-35] Donia 2006, стр. 284.

[36] „15 years ago, Dayton Peace Accords: a milestone for NATO and the Balkans“. NATO. 14 December 2010. Посетено на 18 July 2015.

[Pavkovic-37] Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. стр. 85. ISBN 978-0-312-23084-5.

[Crnobanja-38] Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I.B. Tauris & Co. стр. 107. ISBN 978-1-86064-126-8.

[Sourcebook-39] Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. стр. 311. ISBN 978-1-57607-294-3.

[Bethlehem1997p20-40] Bethlehem & Weller 1997, стр. 20

[41] Campbell, David (1998). National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia. U of Minnesota Press. стр. 220. ISBN 978-0-8166-2937-4.

[42] S. Lobell; P. Mauceri (2004). Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. Palgrave Macmillan US. стр. 79–. ISBN 978-1-4039-8141-7.

[FOOTNOTESadkovich2007239-43] Sadkovich 2007, стр. 239.

[FOOTNOTERamet2006386-44] Ramet 2006, стр. 386.

[FOOTNOTELučić200872-45] Lučić 2008, стр. 72.

[FOOTNOTELučić200874–75-46] Lučić 2008, стр. 74–75.

[FOOTNOTETanner2001248-47] Tanner 2001, стр. 248.

[FOOTNOTECIA200258,_91-48] CIA 2002, стр. 58, 91.

[FOOTNOTELukicLynch1996206-49] Lukic & Lynch 1996, стр. 206.

[FOOTNOTERamet2006426-50] Ramet 2006, стр. 426.

[FOOTNOTESchindler200771-51] Schindler 2007, стр. 71.

[FOOTNOTECaspersen201082-52] Caspersen 2010, стр. 82.

[FOOTNOTETrbovich2008228-53] 53,0 ^53,1 ^53,2 ^53,3 Trbovich 2008, стр. 228.

[FOOTNOTEBurgShoup199985-54] Burg & Shoup 1999, стр. 85.

[FOOTNOTEShrader200359-61-55] Shrader 2003, стр. 59-61.

[FOOTNOTERamet2006416-56] Ramet 2006, стр. 416.

[FOOTNOTEShrader200325-57] Shrader 2003, стр. 25.

[58] Tape record of the BiH Parliament, 88/3. – 89/2. AG, 89/3. – 90/4.

[Judah1-59] Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. стр. 273. ISBN 9780300147841.

[FOOTNOTELukicLynch1996204-60] Lukic & Lynch 1996, стр. 204.

[61] Card, Claudia (2010). Confronting Evils: Terrorism, Torture, Genocide. Cambridge University Press. стр. 269. ISBN 9781139491709.

[62] Tatum, Dale C. (2010). Genocide at the Dawn of the Twenty-First Century: Rwanda, Bosnia, Kosovo, and Darfur. Springer Science+Business Media. стр. 76. ISBN 9780230109674.

[63] Dobbs, Michael (1997). Down with Big Brother: The Fall of the Soviet Empire. A&C Black. стр. 426–27. ISBN 9780747533948.

[Reneo-64] Luki, Reneo; Lynch, Allen (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. SIPRI, Oxford University Press. стр. 204. ISBN 9780198292005.

[FOOTNOTETrbovich2008221-65] 65,0 ^65,1 Trbovich 2008, стр. 221.

[cook140-66] Cook, Bernard A. (2001). Europe Since 1945. 1. Taylor and Francis. стр. 140. ISBN 978-0-8153-4057-7.

[FOOTNOTETrbovich2008220–224-67] Trbovich 2008, стр. 220–224.

[FOOTNOTEBurgShoup1999103-68] 68,0 ^68,1 Burg & Shoup 1999, стр. 103.

[FOOTNOTEBurgShoup199948-69] Burg & Shoup 1999, стр. 48.

[FOOTNOTETomasNazor2013281-70] Tomas & Nazor 2013, стр. 281.

[FOOTNOTEKrišto201144-71] Krišto 2011, стр. 44.

[FOOTNOTEMarijan2004259-72] Marijan 2004, стр. 259.

[FOOTNOTEBurgShoup1999101-73] 73,0 ^73,1 Burg & Shoup 1999, стр. 101.

[rich-74] Roland Rich (1993). „Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union“ (PDF). European Journal of International Law. 4 (1): 48–51. Архивирано од изворникот (PDF) на 21 April 2012. Посетено на 12 April 2012.

[FOOTNOTEBurgShoup1999105-75] 75,0 ^75,1 ^75,2 Burg & Shoup 1999, стр. 105.

[FOOTNOTEBurgShoup1999108-76] 76,0 ^76,1 Burg & Shoup 1999, стр. 108.

[sim.law.uu.nl-77] 77,0 ^77,1 „Archived copy“. Архивирано од изворникот на 26 May 2011. Посетено на 12 March 2009.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link)

[78] „The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: 29 February–1 March 1992“. Commission on Security and Cooperation in Europe. 1992. стр. 19. Архивирано од изворникот на 22 May 2011. Посетено на 28 December 2009.

[79] Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. стр. 320. ISBN 9780300147841.

[80] Kumar, Radha (1999). Divide and Fall? Bosnia in the Annals of Partition. Verso. стр. 38. ISBN 978-1-85984-183-9.

[81] Donia, Robert J. (2014). Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide. Cambridge University Press. стр. 162. ISBN 9781107073357.

[82] „Godišnjica ubistva srpskog svata na Baščaršiji“. Glas Srpske. 1 March 2009. Архивирано од изворникот на 3 May 2009. Посетено на 20 August 2016.

[83] Morrison, Kenneth (2016). Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War. Springer. стр. 88. ISBN 9781137577184.

[84] Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl. Trans. L. & Pol., Vol. 5-2

[85] Krnjevic-Miskovic, Damjan. „Alija Izetbegović, 1925–2003“. In the National Interest. Архивирано од изворникот на 27 јуни 2004. Посетено на 28 август 2008.

[86] Sudetic, Chuck (28 March 1992). „Bosnia asking for U.N. peace forces“. The New York Times. Посетено на 18 July 2015.

[87] Knezevic, Irena (30 May 2010). „Croatian president honors Serb victims in Bosnia“. Associated Press. Посетено на 18 July 2015.

[88] „Prosecutor v. Momčilo Krajišnik: Judgement“ (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 27 September 2006. стр. 113–118. Посетено на 18 July 2015.

[ICTY:_Naletilić_and_Matinović_verdict-89] 89,0 ^89,1 „ICTY: Naletilić and Matinović verdict“ (PDF).

[Kozar-90] 90,0 ^90,1 Kozar, Duro (2 August 1996). „Croats and Serbs are (un)suitable“. Oslobodenje-Svijet. Архивирано од изворникот на 28 August 2010. Посетено на 21 November 2010.

[91] Pejanović, Mirko (2004). Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian Serb. West Lafayette: Purdue University Press. стр. 86. ISBN 978-1-55753-359-3.

[92] Vjesnik: Je li Tuta platio atentatorima po pet tisuća maraka Предлошка:Better source

[Nettelfield-93] Nettelfield, Lara J. (2010). Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina: The Hague Tribunal's Impact in a Postwar State. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 73. ISBN 978-0-521-76380-6.

[94] UK Guardian: America used Islamists to arm the Bosnian Muslims

[95] Los Angeles Times: U.S. OKd Iranian Arms for Bosnia, Officials Say

[96] House Report 105-804: INVESTIGATION INTO IRANIAN ARMS SHIPMENTS TO BOSNIA

[97] BBC Correspondent: Allies and Lies transcript

[98] Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995: Volume 1 of Studies in intelligence history. LIT Verlag. стр. 195. ISBN 9783825863470. Pakistan definitely defied the United Nations ban on supply of arms to the Bosnian Muslims and sophisticated anti-tank guided missiles were airlifted by the Pakistani intelligence agency, ISI, to help Bosnians fight the Serbs.

[99] Abbas, Hassan (2015). Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror. Routledge. стр. 148. ISBN 9781317463283. Javed Nasir confesses that despite the U.N. ban on supplying arms to the besieged Bosnians, he successfully airlifted sophisticated antitank guided missiles which turned the tide in favour of Bosnian Muslims and forced the Serbs to lift the siege.

[100] Schindler, John R. Unholy Terror. Zenith Imprint. стр. 154. ISBN 9781616739645. Pakistan's notorious Inter-Services Intelligence Directorate [...] violated the UN embargo and provided Bosnian Muslims with sophisticated antitank guided missiles.

[101] „Presidential Confidential: Bill Clinton After Hours“. The New York Times. Посетено на 25 April 2015.

[102] „'The Clinton Tapes,' a New Book“. The New York Times. 21 September 2009.

[103] Taylor Branch (2009). The Clinton Tapes: Wrestling History with the President. Simon and Schuster. стр. 31. ISBN 9781416594345.

[FOOTNOTEMarijan2004262-104] Marijan 2004, стр. 262.

[FOOTNOTEShrader200322-105] Shrader 2003, стр. 22.

[FOOTNOTEShrader200362–63-106] Shrader 2003, стр. 62–63.

[FOOTNOTEMarijan2004266-107] Marijan 2004, стр. 266.

[FOOTNOTEMarijan2004267-108] Marijan 2004, стр. 267.

[109] Blic, N1, Srna: Hrvatski pukovnik Vinko Štefanek: “Ja sam komandovao HVO na području Orašja”, 5. studenoga 2016. (pristupljeno 26. studenoga 2016.)

[FOOTNOTEMarijan2004280–281-110] Marijan 2004, стр. 280–281.

[FOOTNOTEShrader200346–48-111] Shrader 2003, стр. 46–48.

[FOOTNOTEBurgShoup1999102-112] Burg & Shoup 1999, стр. 102.

[thomas-113] Thomas, Nigel; Mikulan, Krunoslav; Pavlović, Darko (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. Osprey Publishing. стр. 13. ISBN 978-0-19-517429-8.

[niod-114] „Srebrenica – a 'safe' area“. Dutch Institute for War Documentation. 10 April 2002. Посетено на 17 February 2010.^{[мртва врска]}

[FOOTNOTELukicLynch1996333-115] Lukic & Lynch 1996, стр. 333.

[FOOTNOTEKoknar2003-116] 116,0 ^116,1 Koknar 2003.

[117] „Uloga pravoslavnih dobrovoljaca u ratu u BiH“.

[118] Helena Smith, "Greece faces shame of role in Serb massacre", The Observer, 5 January 2003; retrieved 25 November 2006.

[119] Karli, Sina (11 ноември 2006). „Šveđanin priznao krivnju za ratne zločine u BiH“ [Swede confesses to war crimes in Bosnia and Herzegovina]. Nacional (weekly) (хрватски). Архивирано од изворникот на 18 April 2012. Посетено на 17 February 2010.

[120] „Pakistan sends more troops to Bosnia“. UPI (англиски). Посетено на 2017-05-06.

[121] „Pakistan says it will stay in Bosnia“. UPI (англиски). Посетено на 2017-05-06.

[Profile-122] Curtis, Mark (2010). Secret Affairs Britain's Collusion with Radical Islam (New updated. изд.). London: Profile. стр. 212. ISBN 978-1847653017.

[123] Molotsky, Irvin. U.S. Linked To Saudi Aid For Bosnians . The New York Times, February 2, 1996

[Fisk-124] Fisk, Robert (7 September 2014). „After the atrocities committed against Muslims in Bosnia, it is no wonder today's jihadis have set out on the path to war in Syria“. The Independent. Посетено на 25 March 2016.

[Atwan-125] Atwan, Abdel Bari (2012). The Secret History of al Qaeda. Saqi. стр. 155. ISBN 9780863568435.

[126] Clements, Frank (2003). Conflict in Afghanistan: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. стр. 153. ISBN 9781851094028.

[127] Woehrel, Steven (2007). „Islamic Terrorism and the Balkans“. Во Malbouisson, Cofie D. (уред.). Focus on Islamic Issues. Nova Publishers. стр. 75. ISBN 9781600212048.

[128] Freeman, Michael (2016). Financing Terrorism: Case Studies. Routledge. стр. 186. ISBN 9781317135074.

[FOOTNOTEBurgShoup199974-129] 129,0 ^129,1 Burg & Shoup 1999, стр. 74.

[FOOTNOTEBurgShoup199975-130] 130,0 ^130,1 Burg & Shoup 1999, стр. 75.

[FOOTNOTEBurgShoup1999129-131] 131,0 ^131,1 ^131,2 Burg & Shoup 1999, стр. 129.

[132] Mulaj 2008, стр. 53, Hammond 2007, стр. 51

[FOOTNOTECIA2002136-133] CIA 2002, стр. 136.

[FOOTNOTECIA2002b355–356-134] CIA 2002b, стр. 355–356.

[135] Niške Vesti "Izvedena za samo 75 minuta", 24-Apr-15, accessed on 13-Nov-17 http://niskevesti.info/izvedena-za-samo-75-minuta-godisnjica-operacije-spasavanja-vojnika-iz-opkoljene-kasarne-u-capljini/

[FOOTNOTECIA2002b262-136] CIA 2002b, стр. 262.

[FOOTNOTEBurgShoup1999129–131-137] Burg & Shoup 1999, стр. 129–131.

[FOOTNOTEBurgShoup1999131-138] 138,0 ^138,1 ^138,2 ^138,3 ^138,4 ^138,5 Burg & Shoup 1999, стр. 131.

[139] Karadžić Trial Chamber Judgement 2016, стр. 1023

[FOOTNOTEBurgShoup1999132-140] 140,0 ^140,1 ^140,2 ^140,3 ^140,4 ^140,5 ^140,6 Burg & Shoup 1999, стр. 132.

[FOOTNOTEBurgShoup1999133-141] 141,0 ^141,1 ^141,2 ^141,3 ^141,4 ^141,5 ^141,6 ^141,7 Burg & Shoup 1999, стр. 133.

[142] Portal Novosti: "Kako su "harali" nasi dečki", accessed on 21-Nov017 (in Croatian) https://www.portalnovosti.com/kako-su-harali-nasi-decki

[143] Večernji.hr: "Potvrđena optužnica protiv deset pripadnika HVO s područja Orašja", accessed on 21=Nov-17 (in Croatian) https://www.vecernji.hr/vijesti/potvrdena-optuznica-protiv-deset-pripadnika-hvo-s-podrucja-orasja-1146287

[144] Nezavisne novine "Tuzlanska kolona teška mrlja na obrazu Tuzle" посетено на 21 August 2016 http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Tuzlanska-kolona-teska-mrlja-na-obrazu-Tuzle/192218

[145] RTS "Dve decenije od napada na Tuzlansku kolonu", посетено на 21 August 2016 http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/11/region/1102510/dve-decenije-od-napada-na-tuzlansku-kolonu.html

[146] D. Grant, Thomas (2009). Admission to the United Nations: Charter Article 4 and the Rise of Universal Organization. Martinus Nijhoff Publishers. стр. 226. ISBN 978-9004173637.

[147] Nettelfield (2010), p. 174

[148] „Delalic et al. - Judgement“. Архивирано од изворникот на 16 October 2008. Посетено на 2013-01-13.

[149] „Appeals Chamber to render its Judgement in the Celebici Case on 20 February 2001“. Архивирано од изворникот на 24 March 2009. Посетено на 2013-01-07.

[FOOTNOTEKrišto201149–50-150] Krišto 2011, стр. 49–50.

[FOOTNOTECIA2002156-151] CIA 2002, стр. 156.

[152] Young, Kirsten (September 2001). „UNHCR and ICRC in the former Yugoslavia: Bosnia-Herzegovina“ (PDF). International Review of the Red Cross. 83 (843): 782. Посетено на 25 April 2015.

[FOOTNOTEMeznaricZlatkovic_Winter19933–4-153] 153,0 ^153,1 ^153,2 Meznaric & Zlatkovic Winter 1993, стр. 3–4.

[Guardian-BosnianRefugees-1992-154] Yigan Chazan (9 June 1992). „Croatian coast straining under 200,000 refugees: Yigan Chazan in Split finds room running out for the many escaping from war in Bosnia“. The Guardian. Посетено на 31 December 2014.

[155] Blaskovich, Jerry (1997). Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia. New York City: Dunhill Publishing. стр. 103. ISBN 978-0-935016-24-6.

[FOOTNOTETanner2001287-156] Tanner 2001, стр. 287.

[FOOTNOTEVečernje_novosti16_June_2011-157] Večernje novosti & 16 June 2011.

[FOOTNOTEVreme23_January_1999-158] Vreme & 23 January 1999.

[FOOTNOTECIA2002b315–318-159] CIA 2002b, стр. 315–318.

[160] Nezavisne novine: "Sluzen parastos za 24 ubijenih Srba iz Ratkovića", accessed on 06-Apr-17 http://www.nezavisne.com/novosti/drustvo/Sluzen-parastos-za-24-ubijenih-Srba-iz-Ratkovica/311230

[161] Veteran.ba: "Obiljezena 22. godisnjica bitke za FAMOS", accessed on 06-Apr-17, http://www.veteran.ba/clanak/614/obiljezena_22_godisnjica_bitke_za_famos.html Архивирано на 19 октомври 2017 г.

[162] McDonald, Gabrielle Kirk (June 1999). Documents and cases. ISBN 978-90-411-1134-0.

[FOOTNOTEMarijan2004272-163] Marijan 2004, стр. 272.

[FOOTNOTEShrader200366-164] 164,0 ^164,1 Shrader 2003, стр. 66.

[FOOTNOTEKrišto201150-165] Krišto 2011, стр. 50.

[FOOTNOTEMarijan2004270-166] Marijan 2004, стр. 270.

[FOOTNOTEMarijan2004276–277-167] Marijan 2004, стр. 276–277.

[FOOTNOTEPrlic_et_al.2013150-168] Prlic et al. 2013, стр. 150.

[FOOTNOTEShrader200368-169] Shrader 2003, стр. 68.

[FOOTNOTEShrader200369-170] Shrader 2003, стр. 69.

[FOOTNOTEMarijan2004277-171] Marijan 2004, стр. 277.

[FOOTNOTECIA2002148-172] CIA 2002, стр. 148.

[FOOTNOTEShrader20033-173] 173,0 ^173,1 Shrader 2003, стр. 3.

[FOOTNOTEMalcolm1995327-174] Malcolm 1995, стр. 327.

[FOOTNOTEMarijan2004271-175] 175,0 ^175,1 Marijan 2004, стр. 271.

[Bratunac:_Parastos_ubijenim_Srbima-176] „Bratunac: Parastos ubijenim Srbima“. B92. 6 January 2013. Посетено на 23 March 2013.

[hrw-oric-177] Ivanisevic, Bogdan. "Orić's Two Years" Архивирано на 11 ноември 2008 г., Human Rights Watch. Retrieved 31 July 2008.

[Myth_of_Bratunac-178] 178,0 ^178,1 „The Myth of Bratunac: A Blatant Numbers Game“. Research and Documentation Center. Архивирано од изворникот на 8 May 2009. Посетено на 22 December 2010.

[179] „Former commander of Bosnian Muslim forces acquitted by UN tribunal“. UN News Centre. 3 July 2008. Посетено на 25 August 2017.

[auto-180] 180,0 ^180,1 http://www.novosti.rs: Skelani Zlocin jos bez kazne

[auto1-181] 181,0 ^181,1 ^181,2 http://www.srebrenica-project.com Архивирано на 27 мај 2011 г.: Историјски пројекат Сребреница

[novosti.rs-182] „Ni da prebolimo ni da oprostimo“.

[lebor35-183] LeBor, Adam (2006). Complicity With Evil. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11171-2.

[FOOTNOTEShrader200313-184] Shrader 2003, стр. 13.

[FOOTNOTETanner2001288-185] Tanner 2001, стр. 288.

[FOOTNOTEBethlehemWeller199742-186] 186,0 ^186,1 Bethlehem & Weller 1997, стр. 42.

[FOOTNOTEBurgShoup2015249-187] Burg & Shoup 2015, стр. 249.

[FOOTNOTEShrader20034-188] Shrader 2003, стр. 4.

[FOOTNOTECIA2002b402-189] CIA 2002b, стр. 402.

[FOOTNOTEShrader200374–75-190] Shrader 2003, стр. 74–75.

[FOOTNOTEMarijan2004279-191] Marijan 2004, стр. 279.

[FOOTNOTEShrader200375–77-192] Shrader 2003, стр. 75–77.

[FOOTNOTEHadžihasanović_&_Kubura_Trial_Chamber_Judgement20065-193] 193,0 ^193,1 Hadžihasanović & Kubura Trial Chamber Judgement 2006, стр. 5.

[FOOTNOTEKordić_&_Čerkez_Appeals_Chamber_Judgement20047-194] Kordić & Čerkez Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 7.

[FOOTNOTEShrader200378-195] Shrader 2003, стр. 78.

[FOOTNOTEShrader200380-196] Shrader 2003, стр. 80.

[FOOTNOTEShrader200382-197] Shrader 2003, стр. 82.

[FOOTNOTEChristia2012172-198] Christia 2012, стр. 172.

[FOOTNOTEShrader200386-199] Shrader 2003, стр. 86.

[FOOTNOTEShrader200387–89-200] Shrader 2003, стр. 87–89.

[FOOTNOTEShrader2003115–117-201] Shrader 2003, стр. 115–117.

[FOOTNOTEShrader2003110-202] 202,0 ^202,1 Shrader 2003, стр. 110.

[FOOTNOTEShrader2003115-203] Shrader 2003, стр. 115.

[FOOTNOTECIA2002193-204] CIA 2002, стр. 193.

[FOOTNOTEShrader200391–92-205] Shrader 2003, стр. 91–92.

[FOOTNOTEShrader200393–94-206] Shrader 2003, стр. 93–94.

[FOOTNOTEBlaškić_Appeals_Chamber_Judgement20048–9-207] Blaškić Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 8–9.

[FOOTNOTEShrader2003119–120-208] Shrader 2003, стр. 119–120.

[FOOTNOTEBethlehemWeller1997618-209] Bethlehem & Weller 1997, стр. 618.

[FOOTNOTEShrader2003125-210] Shrader 2003, стр. 125.

[FOOTNOTECIA2002b433–434-211] 211,0 ^211,1 CIA 2002b, стр. 433–434.

[FOOTNOTEMemić_Mensur_et_al._Judgement2016-212] Memić Mensur et al. Judgement 2016.

[FOOTNOTEChristia2012157–158-213] Christia 2012, стр. 157–158.

[FOOTNOTECIA2002194-214] CIA 2002, стр. 194.

[FOOTNOTETanner2001290-215] 215,0 ^215,1 Tanner 2001, стр. 290.

[FOOTNOTEĆurić_Enes_et_al.2015-216] Ćurić Enes et al. 2015.

[FOOTNOTECIA2002200-217] CIA 2002, стр. 200.

[FOOTNOTECIA2002195–196-218] CIA 2002, стр. 195–196.

[FOOTNOTEShrader2003131–132-219] Shrader 2003, стр. 131–132.

[FOOTNOTEDelić_Trial_Chamber_Judgement20083-220] Delić Trial Chamber Judgement 2008, стр. 3.

[FOOTNOTEHećimović200617-221] Hećimović 2006, стр. 17.

[FOOTNOTEShrader2003133-222] Shrader 2003, стр. 133.

[FOOTNOTEShrader2003134-223] Shrader 2003, стр. 134.

[FOOTNOTEShrader2003137-224] 224,0 ^224,1 Shrader 2003, стр. 137.

[FOOTNOTECIA2002b425-225] CIA 2002b, стр. 425.

[FOOTNOTECIA2002196–197-226] CIA 2002, стр. 196–197.

[FOOTNOTESchindler2007100-227] Schindler 2007, стр. 100.

[FOOTNOTECIA2002202–204-228] CIA 2002, стр. 202–204.

[FOOTNOTEHalilović_Trial_Chamber_Judgement20053–4-229] Halilović Trial Chamber Judgement 2005, стр. 3–4.

[FOOTNOTECIA2002203-230] CIA 2002, стр. 203.

[FOOTNOTERajić_Judgement_Summary20062-231] Rajić Judgement Summary 2006, стр. 2.

[FOOTNOTEShrader2003157-232] Shrader 2003, стр. 157.

[233] UN Security Council Resolution 824 (adopted 6 May 1993).

[nh-ev-234] 234,0 ^234,1 ^234,2 ^234,3 ^234,4 ^234,5 ^234,6 „NATO Handbook: Evolution of the Conflict“. NATO. Архивирано од изворникот на 6 February 2010. Наводот journal бара |journal= (help)

[FOOTNOTEChristia2012161-162-235] Christia 2012, стр. 161-162.

[FOOTNOTECIA2002201-202-236] CIA 2002, стр. 201-202.

[FOOTNOTEChristia2012160-237] Christia 2012, стр. 160.

[238] Power, Samantha (21 June 1994). „Croatia slams the door on brutalized refugees“. Baltimore Sun. Посетено на 31 December 2014.

[FOOTNOTEBethlehemWeller1997liii-239] 239,0 ^239,1 ^239,2 ^239,3 Bethlehem & Weller 1997, стр. liii.

[240] Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. 29. Oxford University Press. стр. 29. ISBN 978-0-19-522202-9.

[FOOTNOTEBethlehemWeller1997680-241] Bethlehem & Weller 1997, стр. 680.

[FOOTNOTEShrader2003159-242] 242,0 ^242,1 Shrader 2003, стр. 159.

[FOOTNOTEBethlehemWeller1997liv-243] 243,0 ^243,1 ^243,2 ^243,3 ^243,4 Bethlehem & Weller 1997, стр. liv.

[FOOTNOTEKrišto201157-244] Krišto 2011, стр. 57.

[FOOTNOTECIA2002242–243-245] CIA 2002, стр. 242–243.

[FOOTNOTECIA2002250–251-246] CIA 2002, стр. 250–251.

[247] Economides, Spyros & Taylor, Paul (2007). "Former Yugoslavia" Mats Berdal & Spyro Economides (eds), United Nations Interventionism, 1991–2004, p. 89. New York: Cambridge University Press.

[a54549-248] 248,0 ^248,1 ^248,2 UN Document A/54/549, Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35: The fall of Srebrenica, un.org, Архивирано на 12 септември 2009 г., accessed 25 April 2015.

[249] Hansen, Ole Kjeld (1997). „Operation "Hooligan-bashing" – Danish Tanks at War“. Архивирано од изворникот на February 21, 2014. Посетено на 29 January 2015.

[250] „Weighing the Evidence“. Human Rights Watch. 13 December 2006. стр. 32. Посетено на 5 November 2010.

[FOOTNOTEBethlehemWeller1997lvi-251] Bethlehem & Weller 1997, стр. lvi.

[252] Simone, Ernest (2000). Foreign Policy of the United States. 1. стр. 186. ISBN 978-1-56072-850-4.

[Simone2000p187-253] 253,0 ^253,1 Simone 2000, стр. 187

[254] „U.S. Will Honor Bosnia Arms Embargo“. Los Angeles Times. Reuters. 13 November 1994. President Clinton ordered U.S. warships in the Adriatic to stop intercepting vessels suspected of smuggling arms for the Muslims beginning midnight Saturday.

[nordbat-255] "Danish Tanks at War" Архивирано на 23 мај 2013 г., milhist.dk; accessed 25 April 2015.

[FOOTNOTEKaradžić_Trial_Chamber_Judgement20162454-2455-256] Karadžić Trial Chamber Judgement 2016, стр. 2454-2455.

[FOOTNOTECIA2002299-300-257] CIA 2002, стр. 299-300.

[FOOTNOTEKrstić_Appeals_Chamber_Judgement20041–2-258] Krstić Appeals Chamber Judgement 2004, стр. 1–2.

[FOOTNOTECIA2002347–348-259] CIA 2002, стр. 347–348.

[260] ICTY, Prosecutor vs Krstic, Judgement Архивирано на 17 мај 2008 г., Case No. IT-98-33, United Nations, 2 August 2001„Archived copy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 8 June 2006. Посетено на 8 June 2006.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link) (685 KB), "Findings of Fact", paragraphs 18 and 26 „Archived copy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 24 August 2006. Посетено на 24 August 2006.CS1-одржување: архивиран примерок како наслов (link)

[261] „UN Srebrenica immunity questioned“. BBC. 18 June 2008. Посетено на 1 November 2008.

[www.vandiepen.com-262] Comprehensive report of the proceedings, www.vandiepen.com Архивирано на 3 декември 2008 г.

[263] "Under The UN Flag; The International Community and the Srebrenica Genocide" by Hasan Nuhanović, pub. DES Sarajevo, 2007; ISBN 978-9958-728-87-7 [1] [2]

[FOOTNOTETanner2001295–296-264] Tanner 2001, стр. 295–296.

[FOOTNOTETanner2001297–298-265] Tanner 2001, стр. 297–298.

[266] Šoštarić, Eduard (14 August 2006). "Otvorena istraga zbog akcije "Una"" [Investigation of Operation Una Opens]. Nacional (in Croatian)

[FOOTNOTECIA2002380–381-267] CIA 2002, стр. 380–381.

[FOOTNOTECIA2002390-391-268] CIA 2002, стр. 390-391.

[FOOTNOTEMladić_Trial_Chamber_Judgement20172315-269] Mladić Trial Chamber Judgement 2017, стр. 2315.

[changing69-270] Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. стр. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.

[yearbook2003p803-271] 271,0 ^271,1 Group, Taylor Francis (2003). The Europa World Year Book 2003. стр. 803. ISBN 978-1-85743-227-5.

[272] Nettelfield, Lara J. (2010). „Research and repercussions of death tolls: The case of the Bosnian Book of the Dead“. Во Andreas, Peter; Greenhill, Kelly M. (уред.). Sex, Drugs, and Body Counts: The Politics of Numbers in Global Crime and Conflict. Ithaca: Cornell University Press. стр. 159–187. ISBN 978-0-8014-7618-1.

[nrk2004-273] "102.000 drept i Bosnia", NRK News, 14 November 2004. (на норвешки) Архивирано на 18 февруари 2009 г.

[FOOTNOTEBurgShoup2000169–191-274] 274,0 ^274,1 ^274,2 ^274,3 ^274,4 Burg & Shoup 2000, стр. 169–191.

[RDC_2007-275] 275,0 ^275,1 RDC – Casualties Research Results – June 2007

[DeadBook-276] 276,0 ^276,1 Bosnia's "Book of the Dead", Institute for War and Peace Reporting, 26 June 2007

[277] „Bosnia war dead figure announced“. BBC News. 21 June 2007.

[278] Roger D. Petersen (2011). Western Intervention in the Balkans: The Strategic Use of Emotion in Conflict. Cambridge University Press. ISBN 9781139503303. Посетено на 22 July 2013., p. 121

[ReutersBBotD-279] Sito-Sucic, Daria; Robinson, Matt (February 15, 2013). „After years of toil, book names Bosnian war dead“. Reuters. Посетено на 19 May 2015.

[280] Jay D. Aronson (2013). Counting Civilian Casualties: An Introduction to Recording and Estimating Nonmilitary Deaths in Conflict. Oxford University Press. стр. 121. ISBN 9780199977314. Посетено на 22 July 2013.

[hrdag-281] 281,0 ^281,1 ^281,2 ^281,3 Patrick Ball; Ewa Tabeau & Philip Verwimp (17 June 2007). „The Bosnian Book of Dead: Assessment of the Database“ (PDF). Households in Conflict Network. стр. 5. Посетено на 16 May 2015.

[Tabeau-282] Tabeau, Ewa; Bijak, Jakub (2005). „War-related Deaths in the 1992–1995 Armed Conflicts in Bosnia and Herzegovina: A Critique of Previous Estimates and Recent Results“. European Journal of Population. 21 (2–3): 187–215. doi:10.1007/s10680-005-6852-5. ISSN 1572-9885.

[ICTYundercount-283] 283,0 ^283,1 ^283,2 ^283,3 Zwierzchowski, Jan & Tabeau, Ewa (1 February 2010). „The 1992–95 War in Bosnia and Herzegovina: Census-based multiple system estimation of casualties undercount“ (PDF). Households in Conflict Network and the German Institute for Economic Research. Посетено на 17 May 2015.

[ICTYnewwar-284] New War Demographics Feature, ICTY.org; accessed 25 May 2015.

[285] OTP – Casualties of Bosnian War, icty.org; accessed 25 May 2015.

[286] Hague Tribunal Архивирано на 18 ноември 2011 г., icty.org; accessed 3 August 2015.

[287] „Former Yugoslavia – UNPROFOR: Profile“. Department of Public Information, United Nations. 31 August 1996. Посетено на 1 May 2015.

[Silajdžić_UN-288] „Statement by Dr. Haris Silajdžić Chairman of the Presidency Bosnia and Herzegovina“ (PDF). United Nations. 23 September 2008. Посетено на 17 May 2015.

[289] George Kenney (23 April 1995). „The Bosnian calculation“. The New York Times. Посетено на 7 October 2012.

[290] Missing Lives – Book and Photo Exhibition Архивирано на 15 мај 2012 г., 7 June 2010

[Amnesty_missing-291] „Balkans: Thousands still missing two decades after conflicts“. Amnesty International. 30 August 2012. Архивирано од изворникот на 2 August 2014. Посетено на 17 May 2015.

[292] ICRC Annual Report 2010 Архивирано на 15 мај 2012 г., icrc.org; accessed 25 May 2015, p. 345

[Bosnia_Buries_284-293] „Bosnia Buries 284 Bodies from Wartime Mass Grave“. Balkan Insight. 21 July 2014. Посетено на 17 May 2015.

[Waller|2002-294] Waller, James E. (2002). Becoming Evil: How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing. Oxford University Press. стр. 276–277. ISBN 978-0-19-514868-8.

[Kennedy|2002-295] Kennedy, Michael D. (2002). Cultural Formations of Postcommunism: Emancipation, Transition, Nation and War. University of Minnesota Press. стр. 252. ISBN 978-0-8166-3857-4.

[Cohen-296] 296,0 ^296,1 "C.I.A. Report on Bosnia Blames Serbs for 90% of the War Crimes" by Roger Cohen, The New York Times, 9 March 1995.

[297] „Bosnian Prosecution Criticised over War Crimes Indictments“. Balkan Insight (англиски). 2019-10-10. Посетено на 2019-10-10.

[Prosecutor_v._Vujadin_Popovic,_Ljubisa_Beara,_Drago_Nikolic,_Ljubomir_Borovcanin,_Radivoje_Miletic,_Milan_Gvero,_and_Vinko_Pandurevic-298] „Prosecutor v. Vujadin Popovic, Ljubisa Beara, Drago Nikolic, Ljubomir Borovcanin, Radivoje Miletic, Milan Gvero, and Vinko Pandurevic“ (PDF). In the Motion, the Prosecution submits that both the existence and implementation of the plan to create an ethnically pure Bosnian Serb state by Bosnian Serb political and military leaders are facts of common knowledge and have been held to be historical and accurate in a wide range of sources.

[ICTY:_Radoslav_Brđanin_judgement-299] 299,0 ^299,1 „ICTY: Radoslav Brđanin judgement“. Архивирано од изворникот на 14 April 2009.

[Tadic_Case:_The_Verdict-300] „Tadic Case: The Verdict“. Importantly, the objectives remained the same: to create an ethnically pure Serb State by uniting Serbs in Bosnia and Herzegovina and extending that State from the FRY […] to the Croatian Krajina along the important logistics and supply line that went through opstina Prijedor, thereby necessitating the expulsion of the non-Serb population of the opstina.

[ICTY:_Kordić_and_Čerkez_verdict-301] 301,0 ^301,1 ^301,2 „ICTY: Kordić and Čerkez verdict“ (PDF).

[Prosecuter_v._Jadranko_Prlic,_Bruno_Stojic,_Slobodan_Praljak,_Milivoj_Petkovic_and_Valentin_Coric_and_Berislav_Pusic-302] „Prosecuter v. Jadranko Prlic, Bruno Stojic, Slobodan Praljak, Milivoj Petkovic, Valentin Coric and Berislav Pusic“ (PDF). Significantly, the Trial Chamber held that a reasonable Trial Chamber, could make a finding beyond any reasonable doubt that all of these acts were committed to carry out a plan aimed at changing the ethnic balance of the areas that formed Herceg-Bosna and mainly to deport the Muslim population and other non-Croat population out of Herceg-Bosna to create an ethnically pure Croatian territory within Herceg-Bosna.

[303] Address at Potočari Memorial Cemetery Архивирано на 3 април 2009 г., un.org, 23 June 2004.

[304] Peter W. Galbraith. „Galbraith telegram“ (PDF). United States Department of State.

[thomas.loc.gov-305] A resolution expressing the sense of the Senate regarding the massacre at Srebrenica in July 1995, thomas.loc.gov; accessed 25 April 2015.

[306] „Sense Tribunal: SERBIA FOUND GUILTY OF FAILURE TO PREVENT AND PUNISH GENOCIDE“. Архивирано од изворникот на 30 July 2009. Посетено на 25 April 2015.

[307] Statement of the President of the Court ^{[мртва врска]}, icj-cij.org; accessed 25 April 2015.

[FOOTNOTEBurgShoup2015222-308] Burg & Shoup 2015, стр. 222.

[309] Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. стр. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.

[Guardian2001-310] 310,0 ^310,1 ^310,2 Osborn, Andrew (23 February 2001). „Mass rape ruled a war crime“. The Guardian. London, UK. Посетено на 26 June 2009.

[BBC2002-311] 311,0 ^311,1 „Hague court upholds rape charges“. BBC. 12 June 2002. Посетено на 30 June 2009.

[USsenatejudiciary2008-312] 312,0 ^312,1 „Opening Statement of Senator Dick Durbin Chairman, Subcommittee on Human Rights and the Law Hearing on "Rape as a Weapon of War: Accountability for Sexual Violence in Conflict"“. United States Senate Committee on the Judiciary. 1 април 2008. Архивирано од изворникот на 27 јуни 2009. Посетено на 30 јуни 2009.

[massrape1993-313] Stiglmayer, Alexandra; Marion Faber; Cynthia Enloe; Roy Gutman (1994). Mass Rape: The War Against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press. стр. 85, 86, 198. ISBN 978-0-8032-9229-1.

[314] „ICTY: The attack against the civilian population and related requirements“. Архивирано од изворникот на 19 February 2009. Посетено на 25 April 2015.

[The_Society_for_Threatened_Peoples_(GfbV):Documentation_about_war_crimes-315] „The Society for Threatened Peoples (GfbV): Documentation about war crimes – Tilman Zülch“. Архивирано од изворникот на 9 March 2008.

[316] 030306IA ICTY Архивирано на 26 декември 2008 г., un.org; accessed 25 April 2015.

[ictykrajisnik-317] „Prosecutor v. Biljana Plavsic judgement“ (PDF). Biljana Plavsic was sentenced to 11 years' imprisonment.

[318] „Prosecutor v. Momcilo Krajisnik judgement“ (PDF). Sentenced to 27 years' imprisonment

[ICTY:_Dusko_Tadic-319] „Prosecutor v. Duško Tadić – Judgement“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 14 July 1997. Посетено на 3 November 2009.

[ICTYkaradzic2009-320] „Prosecutor v. Radovan Karadžić – Second Amended Indictment“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 February 2009. Посетено на 18 August 2009.

[321] „Bosnia-Herzegovina: Karadžić life sentence sends powerful message to the world“. Amnesty International. 20 March 2019. Посетено на 10 April 2019.

[ICTYmladic2002-322] „Prosecutor v. Ratko Mladic – Amended Indictment“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 8 November 2002. Посетено на 18 August 2009.

[323] Bowcott, Owen; Borger, Julian (2017-11-22). „Ratko Mladić convicted of genocide and war crimes at UN tribunal“. The Guardian (англиски). ISSN 0261-3077. Посетено на 2017-11-22.

[324] „Prosecutor seeks 28-year jail term for Vojislav Šešelj“. BBC News. 7 March 2012.

[325] „Milosevic charged with Bosnia genocide“. BBC News. 23 November 2001.

[326] „Milosevic found dead in his cell“. BBC News. 11 March 2006.

[327] Castle, Stephen (23 октомври 2003). „Bosnian leader was suspected of war crimes“. The Independent. Архивирано од изворникот на 26 август 2014.

[328] Case Information Sheet: Rasim Delić, icty.org; accessed 19 May 2015.

[329] Hadzihasanovic i Kubura – sažetak - Архивирано на 24 јули 2008 г.

[ictycelebicijudgmentpr1998-330] „Celebici case: the Judgement of the Trial Chamber – press release“. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16 November 1998. Посетено на 13 May 2012.

[ictycelebicicaseinfo2008-331] „"ČELEBIĆI CAMP" (IT-96-21) – case information sheet“ (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 2008. Посетено на 13 May 2009.

[FOOTNOTEHalilović_Trial_Chamber_Judgement20058-332] Halilović Trial Chamber Judgement 2005, стр. 8.

[333] "Bosnia Opens Trial of Muslims for War Crimes" Архивирано на 22 април 2012 г., Yahoo.com, 19 April 2012; retrieved 19 May 2015.

[334] „Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted“. icty.org. 29 May 2013.

[335] „Ministry: ICTY confirms Croatia wasn't responsible“. EBL News. 19 July 2016.

[336] „ICTY denies Croatia's request to be included in Prlic et al appeal“. EBL News. 19 July 2016.

[337] ICTY cases, indictments and proceedings Архивирано на 6 август 2009 г., un.org; accessed 19 May 2015.

[338] Serb leader apologises in Bosnia, bbc.co.uk; accessed 19 May 2015.

[339] „Croatian president apologizes to Bosnia over war“. CBC. 14 April 2010. Посетено на 10 November 2012.

[340] "Serbian Declaration on Srebrenica Massacre an Imperfect but Important Step", International Center for Transitional Justice; accessed 19 May 2015.

[341] Campbell, David (1998). „Metabosnia: Narratives of the Bosnian War“. Review of International Studies. 24 (2): 261–81. doi:10.1017/S0260210598002617. JSTOR 20097522.

[FOOTNOTEBose200221-342] Bose 2002, стр. 21.

[ICTY_International_conflict-343] 343,0 ^343,1 „Genocide, War Crimes and Crimes Against Humanity: Topical Digests of the Case Law of the International Criminal Tribunal for Rwanda and the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia“. Human Rights Watch. February 2004. Посетено на 29 November 2017.

[344] Workman, Timothy (27 July 2010). „The Government of the Republic of Serbia vs. Ejup Ganić“ (PDF). City of Westminster Magistrates' Court. стр. 3. Архивирано од изворникот (PDF) на 3 August 2010. Посетено на 4 March 2011.

[345] Kaldor, Mary (2007). New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era (2nd. изд.). Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3863-8.

[346] Hak, Andrea (5 November 2016). „5 Bosnian Films You Need to See“. Culture Trip. Посетено на 24 October 2017.

[347] „Women in love“. The Economist. 16 November 2006. Посетено на 24 October 2017.

[348] „IFFR: "Remake"“. iffr.com. Архивирано од изворникот на 26 August 2015. Посетено на 26 August 2015.

[349] „32. Internacionalni Film Festival Rotterdam“. sarajevo-X.com. 22 January 2003. Посетено на 27 August 2015.

[350] „Dino Mustafić novo je veliko ime evropske kinematografije: Njegov film "Remake" najgledaniji je u Rotterdamu“. infobiro.ba. 30 January 2003. Посетено на 26 August 2015.

[351] „KVIFF PROGRAMME“. kviff.com. 8 July 2010. Посетено на 11 November 2017.

[352] „The Abandoned“. filmneweurope.com. 5 July 2010. Посетено на 11 November 2017.

[353] „Svjetska premijera filma "Ostavljeni" Adisa Bakrača“. klix.ba. 1 July 2010. Посетено на 11 November 2017.

[BHfilm-354] „ČUDO U BOSNI“. bhfilm.ba. Посетено на 5 January 2018.

[355] „CUDO U BOSNI (1995)“. bfi.org.uk. Посетено на 5 January 2018.

[356] „Film i rat“. bhdani.ba. 5 April 2002. Посетено на 19 January 2018.

[357] Jukic, Elvira M. (17 August 2015). „Sarajevo Festival-Goers Overflow at Holbrooke Film“. Balkan Insight. Посетено на 7 May 2019.

[358] Whitaker, Raymond (12 April 1998). „Painful lessons in how to say no“. The Independent. Посетено на 19 November 2016.

[Winter_Warriors-359] Barnes, Mark (September 25, 2013). „Winter Warriors – Across Bosnia with the PBI review“. War History Online. Посетено на 9 April 2016.

[360] „Just the 2 of U“. The Irish Times. 27 February 2009. Посетено на 9 March 2009.

[361] „Scream For Me Sarajevo - Theatrical Release“. ironmaiden.com.

[362] Content: ARKA / Design: Javier Duhart. „ARKA – News 2003“. Arka.cl. Архивирано од изворникот на 20 јануари 2010. Посетено на 5 август 2010.

b

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

@@ Ред 19: / Ред 19: @@
 {{знаме|Herzeg-Bosnia}}<br />{{знаме|Croatia}}
 | combatant3a = '''октомври 1992–94''':
-{{flagcountry|Republika Srpska (1992–95)|Republika Srpska}}<br />{{flagcountry|Republic of Serbian Krajina}}<br />{{знамеикона image|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Автономна провинција на Западна Босна|Западна Босна]] <small>(од 1993)</small><br />'''Поддржани од:'''<br />{{flagcountry|FR Yugoslavia|name=FR Yugoslavia}}
+{{flagcountry|Republika Srpska (1992–95)|Republika Srpska}}<br />{{flagcountry|Republic of Serbian Krajina}}<br />{{Знаменце|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Автономна провинција на Западна Босна|Западна Босна]] <small>(од 1993)</small><br />'''Поддржани од:'''<br />{{flagcountry|FR Yugoslavia|name=FR Yugoslavia}}
 | combatant1b = '''1994–95''':<br />
 {{flagcountry|Republic of Bosnia and Herzegovina}}{{ref|2|b}}<br />{{знаме|Herzeg-Bosnia}}<br />{{знаме|Croatia}}<br />{{знаме|NATO}} <small>([[Операција Намерна Сила|бомбардерски операции]], 1995)</small>
 | combatant3b = '''1994–95''':
-{{flagcountry|Republika Srpska (1992&ndash;95)}}<br />{{flagcountry|Republic of Serbian Krajina}}<br />{{знамеикона image|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Автономна провинција на Западна Босна|Западна Босна]]<br />'''Поддржана од:'''<br />{{flagcountry|FR Yugoslavia|name=FR Yugoslavia}}
+{{flagcountry|Republika Srpska (1992&ndash;95)}}<br />{{flagcountry|Republic of Serbian Krajina}}<br />{{Знаменце|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Автономна провинција на Западна Босна|Западна Босна]]<br />'''Поддржана од:'''<br />{{flagcountry|FR Yugoslavia|name=FR Yugoslavia}}
 | commander1  = {{знамеикона|Bosnia and Herzegovina|1992}} [[Алија Изетбеговиќ]]<br /><small>([[Претседателство на Босна и Херцеговина|Претседател на Босна и Херцеговина]])</small>
 {{знамеикона|Bosnia and Herzegovina|1992}} [[Харис Силајџиќ]]<br /><small>([[Премиер на Босна и Херцеговина]])</small><br />
@@ Ред 46: / Ред 46: @@
 ----
-{{знамеикона image|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Фикрет Абдиќ]] <small>(Претседател на [[Автономна провинција Западна Босна|Западна Босна]])</small><br />
+{{Знаменце|Flag of AP Western Bosnia (1993-1995).svg}} [[Фикрет Абдиќ]] <small>(Претседател на [[Автономна провинција Западна Босна|Западна Босна]])</small><br />
 <small>[[Водачи во Југословенските војни|…''и други'']]</small>
 | strength1   = '''[[Армија на Република Босна и Херцеговинс|АРБИХ]]''':<br />110,000 војници<br />100,000 резервисти<br />40 тенкови<br />30 [[оклопни транспортери]]{{sfn|Ramet|2010|p=130}}

Вкупно умрени или исчезнати 101,040 (вкупно вклучува непознат статус подолу, процентите ги игнорираат непознатите)	Бошњаци	62,013	61.4%
	Срби	24,953	24.7%
	Хрвати	8,403	8.3%
	Останати	571	0.6%
Цивили 38,239 (проценка за мртви цивили )	Бошњаци	31,107	81.3%
	Срби	4,178	10.9%
	Хрвати	2,484	6.5%
	Останати	470	1.2%
Војници 57,701 (проценка за мртви војници)	Бошњаци	30,906	53.6%
	Срби	20,775	36%
	Хрвати	5,919	10.3%
	Останати	101	0.2%
Непознат статус (процент на сите мртви или исчезнати)	Етничката припадност неопределена	5,100	5%