Независна Држава Хрватска

Од Википедија — слободната енциклопедија
Независна Држава Хрватска
Nezavisna Država Hrvatska
Марионетска држава на Германија (1941–45)
Протекторат на Италија (1941–43)
←
1941 – 1945 →
Знаме Грб
Химна
Lijepa naša domovino
Местоположба на Хрватска
Независна Држава Хрватска во 1942
Главен град Zagreb
Јазици Хрватски
Вероисповед Римокатоличка црква
Уредување Кралство (1941–43),
Фашистичка Еднопартиска Држава
Крал
 -  1941–1943 Томислав II
Поглавник
 -  1941–1945 Анте Павелиќ
Премиер
 -  1941–1943 Анте Павелиќ
 -  1943–1945 Никола Миндиќ
Историски период Втора светска војна
 -  Основана 10 Април 1941
 -  Замрела 8 Мај 1945
Површина
 -  1941 115133 км²
Население
 -  1941 6966729 
     Густина 60.5 жит/км²
Валута НДХ Куна

Независна Држава Хрватска (српскохрватски: Nezavisna Država Hrvatska, НДХ; германски: Unabhängiger Staat Kroatien; италијански: Stato indipendente di Croazia) - марионетска држава од Втората светска војна на Нацистичка Германија [1][2] и Фашистичка Италија. Била основана во делови на окупирана Југославија на 10 април 1941 година, по инвазијата на Силите на Оската. Нејзината територија се состоела од поголемиот дел од денешна Хрватска и Босна и Херцеговина, како и некои делови од денешна Србија и Словенија, но исто така исклучувала многу области населени со Хрвати во Далмација (до крајот на 1943 година), Истра и регионите Меѓимурје кои денес се дел од Хрватска).

Во текот на целото свое постоење НДХ била управувана како еднопартиска држава од фашистичката усташка организација. Усташите биле предводени од поглавникот Анте Павелиќ. [note 1] Режимот ги таргетирал Србите, Евреите и Ромите како дел од големата кампања на геноцид, како и антифашистите или дисидентите Хрвати и босанските муслимани.[3] Според Стенли: „злосторствата во НДХ беа пропорционално надминати единствено од Нацистичка Германија, Црвените Кмери во Камбоџа и неколку екстремно геноцидни африкански режими“. [4]

На територијата контролирана од Независната Држава Хрватска, помеѓу 1941 и 1945 година, постоеле 22 концентрациони логори. Најголем логор бил Јасеновац. Во два кампа, Јастребско и Сисак, имало само деца.

Државата била официјално монархија по потпишувањето на Законите за круната на Ѕвонимир на 15 мај 1941 година [5][6] Назначен од Виктор Емануел III, принцот Ајмоне, војводата од Аоста првично одбил да ја преземе круната наспроти италијанската анексија на регионот Далмација населен со мнозинско хрватско население, анектиран како дел од италијанската иредентистичка агенда за создавање на Mare Nostrum ( „Нашето море“). [7] Подоцна накратко го прифатил престолот поради притисокот од Виктор Емануел III и бил наречен Томислав II, но никогаш не се преселил од Италија за да престојува во Хрватска.

Од потпишувањето на Римските договори на 18 мај 1941 година до италијанската капитулација на 8 септември 1943 година, државата била територијално владеење на Германија и Италија. [7] „Така, на 15 април 1941 година, Павелиќ дојде на власт, иако многу ограничена моќ, во новата усташка држава под чадорот на германските и италијанските сили. Истиот ден германскиот фирер Адолф Хитлер и италијанскиот Дуче Бенито Мусолини и дадоа признание на хрватската држава и изјавија дека нивните влади со задоволство ќе учествуваат заедно со хрватската влада во одредувањето на нејзините граници.“ [8][9][10] Во својата пресуда во Судскиот процес за заложници, Воениот трибунал во Нирнберг заклучил дека НДХ не е суверена држава. Според Трибуналот, „Хрватска во секое време била вклучена како окупирана земја“. [11]

Во 1942 година, Германија и предложила на Италија да преземе воена контрола врз цела Хрватска поради желбата да ги пренасочи германските трупи од Хрватска кон Источниот фронт. Италија, сепак, ја отфрлила понудата бидејќи не верувала дека може сама да се справи со нестабилната ситуација на Балканот.[12] По соборувањето на Мусолини и примирјето на Кралството Италија со сојузниците, Томислав II абдицирал од својот хрватски престол: НДХ на 10 септември 1943 година објавила дека Римските договори се ништовни и го анектирала делот од Далмација што бил отстапен на Италија. НДХ се обидела да ја анектира Зара (денешен Задар, Хрватска), која била призната територија на Италија од 1920 година и долго време предмет на хрватскиот иредентизам, но Германија не го дозволила тоа. [7]

Географија[уреди | уреди извор]

Географски, НДХ го опфаќала најголемиот дел од денешна Хрватска, цела Босна и Херцеговина, дел од денешна Србија,[13] и мал дел од денешна Словенија во општина Брежице. Се граничила со Нацистичка Германија на северозапад, со Кралството Унгарија на североисток, со српската администрација (заедничка германско-српска влада) на исток, со Црна Гора (италијански протекторат) на југоисток и со фашистичка Италија долж неговата крајбрежна област.[13]

Воспоставување на граници[уреди | уреди извор]

Точните граници на независната држава Хрватска биле нејасни кога била основана.[14] Приближно еден месец по нејзиното формирање, значајни области на територијата населена со Хрвати им биле отстапени на нејзините сојузници од оската, Кралствата Унгарија и Италија.

  • На 13 мај 1941 година, владата на НДХ потпишала договор со Нацистичка Германија со кој се демаркираат нивните граници.[15][16]
  • На 18 мај Римските договори биле потпишани од дипломати на НДХ и Италија. Големи делови од хрватските земји биле окупирани (припоени) од Италија, вклучително и поголемиот дел од Далмација (вклучувајќи ги Сплит и Шибеник), скоро сите јадрански острови (вклучувајќи ги Раб, Крк, Вис, Корчула, Млет) и некои помали области како што е Которскиот Залив, делови од хрватското приморје и областите Горски Котар.[15]
  • На 7 јуни, владата на НДХ издала декрет со кој се демаркирала нејзината источна граница со Србија.[16]
  • На 27 октомври НДХ и Италија постигнале договор за границата на Независната Држава Хрватска со Црна Гора.[15]
  • На 8 септември 1943 година, Италија капитулирала и НДХ официјално ги сметала Римските договори за неважечки, заедно со Договорот од Рапало од 1920 година, со кој на Италија и биле дадени Истра, Фиме (денес Риека) и Зара (Задар).[17]

Германскиот министер за надворешни работи Јоаким фон Рибентроп го одобрил стекнувањето на далматинските територии добиени од Италија во времето на Римските договори.[17] Досега, повеќето такви територии всушност биле контролирани од југословенските партизани, бидејќи отстапувањето на тие области ги направило силно против НДХ (повеќе од една третина од вкупното население на Сплит е документирано дека им се приклучило на партизаните).[18] До 11 септември 1943 година, министерот за надворешни работи на НДХ, Младен Лорковиќ, добил порака од германскиот конзул Зигфрид Каше дека НДХ треба да почека пред да се пресели на Истра. Централната влада на Германија веќе ги анектирала Истра и Фиме Риека) во Оперативната зона на Јадранскиот брег еден ден претходно.[17]

Меѓимурје и јужна Барања биле анектирани (окупирани) од Кралството Унгарија. НДХ го оспорила ова и продолжила да полага право на двете територии, именувајќи ја административната покраина со центар во Осиек како Голема парохија Барања. Оваа граница никогаш не била легислативна, иако Унгарија можеби сметала дека е на сила Пакта конвента, која ги оцртувала границите на двете нации по должината на реката Драва.

Во споредба со републичките граници воспоставени во СФР Југославија по војната, НДХ ја опфаќала цела Босна и Херцеговина, со нејзиното нехрватско ( српско и бошњачко) мнозинство, како и околу 20км2 од Словенија (селата Словенска Вас, Нова Вас при Мокрице, Јесенице, Обрежје и Чедем) [19] и цел Срем (чиј дел претходно бил во Дунавската Бановина).

Административна поделба[уреди | уреди извор]

Независната Држава Хрватска имала четири нивоа на административни поделби: големи парохии (велике жупе), области (котари), градови и општини. Во времето на нејзиното основање, државата имала 22 големи парохии, 142 области, 31 градови [20] и 1006 општини.[21]

Највисоко ниво на администрација биле големите парохии (Велике жупе), од кои секоја била предводена од Голем Жупан. По капитулацијата на Италија, на НДХ Германците им дозволиле да припојат делови од областите на Југославија кои претходно биле окупирани од Италија. За да се приспособи ова, биле променети парохиските граници и била создадена новата парохија Сидрага-Равни Котари. Покрај тоа, на 29 октомври 1943 година, Комесаријатот на Сушак-Крк (хрватски: Građanska Sušak-Rieka) бил создаден одделно од Германците за да дејствува како тампон зона помеѓу НДХ и РСИ во областа Фиме (Риека) за „да ги согледа посебните интереси на локалното население против [И]талијанците“ [22]

Дипломатски пасош издаден во 1941 година на Анте Шоша, вработен во консултантот на НДХ во Виена

Историја[уреди | уреди извор]

Подем на усташите[уреди | уреди извор]

Во 1915 година група политички емигранти од Австроунгарија, претежно Хрвати, но вклучително и некои Срби и Словенци, формирале Југословенски комитет, со цел да се создаде јужнословенска држава по Првата светска војна.[23] Тие на ова гледале како начин да се спречи отстапувањето на Далмација на Италија според Лондонскиот договор (1915). Во 1918 година, Националниот совет на Словенците, Хрватите и Србите испратил делегација кај српскиот монарх да понуди обединување на државата на Словенците, Хрватите и Србите со Кралството Србија.[24]

Лидерот на Хрватската селанска партија, Стјепан Радиќ, на нивното заминување во Белград предупредил дека Советот нема демократски легитимитет. Но, на 1 декември 1918 година била прогласена нова држава, Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, без никакво внимание на правните протоколи, како што е потпишувањето на новата Пакта конвента за признавање на историските хрватски државни права.[25][26]

Хрватите на почетокот биле политички обесправени со централизираната политичка структура на кралството, која сметала дека го фаворизира српското мнозинство. Политичката ситуација во Кралството на Србите, Хрватите и Словенците била распарчена и насилна. Во 1927 година, Независната демократска партија, која ги претставувала Србите во Хрватска, ѝ го свртела грбот на централистичката политика на кралот Александар и влегла во коалиција со Хрватската селанска партија.[27]

На 20 јуни 1928 година, Стјепан Радиќ и уште четворица хрватски пратеници биле застрелани додека се наоѓале во парламентот во Белград од член на Српската народна радикална партија. Тројца од пратениците, меѓу кои и Радиќ, починале. Бесот што произлегол од атентатот на Стјепан Радиќ се заканувал да го дестабилизира кралството.

Во јануари 1929 година, кралот Александар одговорил со прогласување на кралска диктатура, според која се забранила секаква неистомислена политичка активност и државата била преименувана во „Кралство Југославија“. Усташите начелно биле создадени во 1929 година [28]

Една последица на прогласувањето на Александар во 1929 година и репресијата и прогонот на хрватските националисти била зголемувањето на поддршката за хрватскиот екстремен националист, Анте Павелиќ, кој бил пратеник во Загреб во југословенскиот парламент. Тој подоцна бил вмешан во атентатот на Александар во 1934 година, заминувајќи во егзил во Италија каде добил поддршка за неговата визија за ослободување на Хрватска од српската контрола и расно „прочистување“ на Хрватска. Додека престојувал во Италија, Павелиќ и другите хрватски прогонети го планирале усташкото востание.[29]

Основање на НДХ[уреди | уреди извор]

Порака со која се повикуваат Евреите и Србите да го предадат оружјето со ризик да бидат жестоко осудени

По нападот на Силите на Оската врз Кралството Југославија во 1941 година и брзиот пораз на Кралската југословенска армија (Југословенска Војска), земјата била окупирана од силите на Оската. Силите на Оската му понудиле на Владко Мачек можност да формира влада, бидејќи Мачек и неговата партија, Хрватската селанска партија (хрватски: Hrvatska seljačka stranka – HSS) имала најголема изборна поддршка меѓу Хрватите во Југославија – но Мачек ја одбил таа понуда.[30]

На 10 април 1941 година германската армија ја презела контролата во Загреб. Со нивна поддршка, пензионираниот потполковник Славко Кватерник, заменик лидер на усташите, го прогласил создавањето на Независна Држава Хрватска (НДХ) „во името на Хрватите и лидерот (поглавник) Анте Павелиќ“.[31] Неколку дена подоцна, на 15 април 1941 година, Анте Павелиќ се вратил во Загреб од егзил во Италија, а на 16 април 1941 година ја презел власта како државен водач или „Поглавник“, држејќи ја функцијата премиер.[31]

Пристапувајќи кон барањата на Бенито Мусолини и фашистичкиот режим во Кралството Италија, Павелиќ неволно го прифатил Ајмоне, четвртиот војвода од Аоста како главен крал на НДХ под неговото ново кралско име, Томислав II. Аоста не бил заинтересиран да биде главен крал на Хрватска:[32] Откако дознал дека е именуван за крал на Хрватска, тој им кажал на блиските колеги дека смета дека неговата номинација била лоша шега од неговиот братучед кралот Виктор Емануел III, иако тој ја прифатил круната од чувство на должност.[33] Тој никогаш не ја посетил НДХ и немал никакво влијание врз владата, во која доминирал Павелиќ.

Од стратешка перспектива, формирањето на НДХ претставувало обид на Мусолини и Хитлер да ги смират Хрватите, истовремено намалувајќи ја употребата на ресурсите на Оската, кои биле поитно потребни за операцијата Барбароса. Во меѓувреме, Мусолини ја искористил својата долгогодишна поддршка за хрватската независност како потпора за да го принуди Павелиќ да потпише договор на 18 мај 1941 година во 12:30 часот, според кој централна Далмација и делови од Хрватско приморје и Горски Котар и биле отстапени на Италија.[34]

Според истиот договор, НДХ била ограничена на минимална морнарица и на италијанските сили им била доделена воена контрола на целото хрватско крајбрежје. Откако Павелиќ го потпишал договорот, други хрватски политичари го прекориле. Павелиќ јавно ја бранел одлуката и им се заблагодарил на Германија и Италија за поддршката на хрватската независност.[35]

Откако го одбил раководството на НДХ, Мачек ги повикал сите да се покорат и да соработуваат со новата влада. Римокатоличката црква, исто така, отворено ја поддржувала владата. Според Мачек, новата држава била пречекана со „бран на ентузијазам“ во Загреб, често од луѓе „заслепени и опиени“ од фактот што нацистичка Германија ја „завиткала со подароци нивната окупација под еуфемистичкиот наслов Независна Држава Хрватска“. Но, во селата, напишал Мачек, селанството верувало дека „нивната борба во изминатите 30 години да станат господари на своите домови и на својата земја претрпе огромен неуспех“.[36]

Антисемитски постер во Загреб, на кој се рекламира изложба за „деструктивната работа на Евреите во Хрватска“ и „решението на еврејското прашање во НДХ“.

На 16 август 1941 година, била формирана Усташката служба за надзор, составена од четири одделенија, усташка полиција, усташка разузнавачка служба, усташка одбрана и персонал, за сузбивање на активностите против усташите, независната држава Хрватска и Хрватите. Службата како посебна агенција била елиминирана во јануари 1943 година и функциите му биле префрлени на Министерството за внатрешни работи под Управата за јавен ред. [7]

Незадоволни од режимот на Павелиќ во неговите рани месеци, силите на Оската во септември 1941 година побарале од Мачек да ја преземе власта, но Мачек повторно одбил. Сфаќајќи го Мачек како потенцијален ривал, Павелиќ потоа го уапсил и интернирал во концентрациониот логор Јасеновац. Усташите првично немале војска или управа способни да ја контролираат целата територија на НДХ. Усташкото движење имало помалку од 12.000 членови кога започнала војната. Додека самите усташи проценуваат дека бројот на нивните симпатизери уште во раната фаза бил околу 40.000.[37]

Дел од темата Хрватска

Историја на Хрватска

Античка историја

Рана историја
Хрвати
Бела Хрватска
Црвена Хрватска

Среден век

Среден век
Унгарска Унија
Кралство Хрватска, Славонија и Далмација
Австриска власт

Модерна Хрватска

Бановина Хрватска
Кралство Југославија
Прва светска војна
Независна држава Хрватска
Социјалистичка Република Хрватска
СФРЈ
Војната во Хрватска
Хрватска

Портал:Хрватска

За да дејствуваат против Србите и Евреите со геноцидни мерки, усташите вовеле широко распространети мерки на кои и самите Хрвати станале жртви. Јозо Томашевиќ во својата книга „Војна и револуција во Југославија: 1941–1945“, вели „никогаш во историјата Хрватите не биле изложени на таква легализирана административна, полициска и судска бруталност и злоупотреба како за време на усташкиот режим“. Декретите донесени од режимот му дозволиле да се ослободи од сите „непосакувани“ вработени во државната и локалната власт и во државните претпријатија. „Несаканите“ (бидејќи сите Евреи, Срби и Хрвати ориентирани кон Југославија) биле исфрлени, освен некои за кои се сметало дека се посебно потребни на владата. Ова оставило мноштво работни места да бидат пополнети од усташите и проусташките приврзаници и довело до тоа владините работни места да бидат пополнети од луѓе без професионални квалификации. [7]

Италијанско влијание[уреди | уреди извор]

Податотека:Mussolini and Pavelic 1941.jpg
Поглавник Анте Павелиќ (лево) со италијанскиот Дуче Бенито Мусолини (десно) во Рим, Италија на 18 мај 1941 година, за време на церемонијата на италијанското признавање на Хрватска како суверена држава под официјална италијанска заштита, и да се договорат за границите на Хрватска со Италија

Мусолини и Анте Павелиќ имале блиски односи пред војната. И Мусолини и Павелиќ го презирале Кралството Југославија. На Италија и било ветено, во Лондонскиот договор (1915 година), дека ќе ја добие Далмација од Австроунгарија на крајот на Првата светска војна. Мировните преговори во 1919 година, сепак, под влијание на Четиринаесетте точки прогласени од американскиот претседател Вудро Вилсон (1856–1924), повикале на национално самоопределување и утврдиле дека Југословените со право ја заслужуваат предметната територија. Италијанските националисти биле бесни. Италијанскиот националист Габриеле Д'Анунцио извршил напад во Фиме (во која имало мешано население од Хрвати и Италијанци) и го прогласил за дел од италијанската Регенција Карнаро. Д'Анунцио се прогласил себеси за „ Дуче “ од Карнаро, а неговите револуционери во црни кошули ја имале контролата над градот. Д'Анунцио бил познат по ангажирањето во страсни говори со цел да ги привлече хрватските националисти да ги поддржат неговите постапки и да и се спротивстават на Југославија.[38]

Хрватските националисти, како Павелиќ, се спротивставиле на промените на границите што се случиле по Првата светска војна. Не само што симболиката на Д'Анунцио била копирана од Мусолини, туку и апелот на Д'Анунцио за хрватската поддршка за распадот на Југославија, како надворешнополитички пристап кон Југославија од Мусолини. Павелиќ бил во преговори со Италија од 1927 година, кои вклучувале застапување за размена на територија за суверенитет, во која тој ќе толерира Италија да ја анексира територијата на Далмација во замена Италија да го поддржа суверенитетот на независна Хрватска.[39]

Во 1930-тите, откако југословенската влада ги принудила Павелиќ и усташите на егзил, Мусолини им понудил засолниште во Италија, кој им дозволил да користат полигони за обука за да се подготват за војна против Југославија. Во замена за оваа поддршка, Мусолини барал Павелиќ да се согласи Далмација да стане дел од Италија доколку Италија и усташите успешно водат војна против Југославија. Иако Далмација била претежно населена со Хрвати, таа била дел од различни италијански држави, како што се Римското Царство и Република Венеција во претходните векови и била дел од иредентистичките претензии на италијанскиот национализам.

Во замена за оваа отстапка, Мусолини му понудил на Павелиќ правото Хрватска да ја анектира цела Босна и Херцеговина, во која имало само малцинско хрватско население. Павелиќ се согласил. По инвазијата и окупацијата на Југославија, Италија анектирала бројни јадрански острови и дел од Далмација, кои сите заедно станале италијанско гувернерство на Далмација вклучувајќи територии од провинциите Сплит, Задар и Котор.[40]

Иако Италија првично имала поголеми територијални цели кои се протегале од планините Велебит до албанските Алпи, Мусолини одлучил да не припојува дополнителни територии поради голем број фактори, вклучувајќи го и тоа што Италија го држела економски вредниот дел од таа територија во нејзина сопственост додека северниот јадрански брег немал важни железници или патишта и затоа што една поголема анексија би опфатила стотици илјади Словени кои биле непријателски настроени кон Италија, во нејзините национални граници.[40]

Италија имала намера да ја задржи НДХ во својата сфера на влијание со тоа што ќе и забрани да изгради каква било значајна морнарица.[35] Италија дозволила само мали патролни чамци да ги користат силите на НДХ. Оваа политика која забранува создавање на воени бродови на НДХ била дел од политиката на италијанските фашисти за Маре Нострум (латински „Нашето море“) во која Италија требало да доминира над Средоземното Море како Римското Царство неколку векови порано. Италијанските вооружени сили и помагале на усташката влада во прогонувањето на Србите. Во 1941 година, италијанските сили го фатиле и интернирале српскиот православен епископ Иринеј (Ѓорѓевиќ) од Далмација.[41]

Влијание на Нацистичка Германија[уреди | уреди извор]

Адолф Хитлер (лево) со Анте Павелиќ (десно) во Бергхоф, надвор од Берхтесгаден, Германија

Во времето на инвазијата на Југославија од страна на Нацистичка Германија, Адолф Хитлер бил немирен со агендата на Мусолини за создавање марионетска хрватска држава и претпочитал областите надвор од италијанските територијални цели да станат дел од Унгарија како автономна територија. Ова би го смирило сојузникот на нацистичка Германија, Унгарија, и нејзините националистички територијални претензии. Позицијата на Германија за Хрватска се променила по нејзината инвазија на Југославија во 1941 година. Инвазијата била предводена од силна германска инвазивна сила која во голема мера била одговорна за заземањето на Југославија. Воените сили од другите сили на Оската, вклучително Италија, Унгарија и Бугарија постигнале малку придобивки за време на инвазијата.

Пропаганден плакат за регрутирање на Шуцштафел (СС) користен во НДХ

Инвазијата била забрзана од потребата германските сили да стигнат до Грција за да ги спасат италијанските сили, кои не успевале на бојното поле против грчките вооружени сили. Откако ги спасил италијанските сили во Грција и откако ги освоил Југославија и Грција речиси сам, Хитлер станал фрустриран од Мусолини и воената неспособност на Италија. Германија ги подобрила односите со усташите и ги поддржала тврдењата на НДХ за анексија на Јадранскиот брег со цел да се намалат планираните територијални придобивки на Италија. Сепак, Италија анектирала значителен централен дел од Далмација и разни Јадрански Острови. Тоа не било договорено со Павелиќ пред инвазијата; Италија очекувала да ја анектира цела Далмација како дел од нејзините иредентистички барања.

Хитлер се скарал со своите армиски команданти за тоа каква политика треба да се преземе во Хрватска во однос на Србите. Германските воени претставници сметале дека Србите може да се соберат да се борат против партизаните. Хитлер не се согласувал со неговите команданти, но му посочил на Павелиќ дека НДХ може да создаде целосно хрватска држава само доколку следи постојана политика на прогон на нехрватското население најмалку педесет години.[35] НДХ никогаш не била целосно суверена, но била марионетска држава која уживала поголема автономија од кој било друг режим во Европа окупирана од Германија. [42]

Уште на 10 јули 1941 година, генералот на Вермахт Едмунд Глејз фон Хорстенау го пријавил следново до германската висока команда, Oberkommando der Wehrmacht (OKW):

Нашите војници треба да бидат неми сведоци на такви настани; тоа не се одразува добро на нивната инаку висока репутација ... Често ми велат дека германските окупаторски трупи конечно ќе мора да интервенираат против усташките злосторства. Ова може да се случи на крајот. Токму сега, со расположливите сили, не можев да барам таква акција. Ад хок интервенцијата во поединечни случаи може да направи германската армија да изгледа одговорна за безброј злосторства што не можеше да ги спречи во минатото.

—Генерал Едмунд Глез фон Хорстенау, германско воено лице во Загреб

Во извештајот на Гестапо до Рајхсфирерот СС Хајнрих Химлер, од 17 февруари 1942 година, се вели:

Зголемената активност на четите главно се должи на злосторствата извршени од усташките единици во Хрватска врз православното население. Усташите ги вршеле своите дела на ѕверски начин не само врз мажите на возраст од регрути, туку особено врз беспомошните старци, жени и деца. Бројот на православните што Хрватите ги масакрираат и садистички се мачени до смрт е околу триста илјади.

—Извештај на Гестапо до Хајнрих Химлер, 17 февруари 1942 година.

Според извештаите на генералот Глез-Хорстенау, Хитлер бил лут на Павелиќ, чија политика го разгорела бунтот во Хрватска, спречувајќи секакви изгледи за распоредување на силите на НДХ на Источниот фронт.[43] Покрај тоа, Хитлер бил принуден да ангажира големи сопствени сили за да го контролира бунтот. Поради таа причина, Хитлер го повикал Павелиќ во неговиот воен штаб во Виница (Украина) на 23 септември 1942 година. Следствено, Павелиќ го заменил својот министер за вооружени сили, Славко Кватерник, со помалку ревносниот Јуре Франтиќ. Кватерник бил испратен во егзил во Словачка – заедно со неговиот син Еуген, кој бил обвинет за прогон на Србите во Хрватска. [7] Пред средбата со Хитлер, за да се смири јавноста,  Павелиќ објавил „Важно владино соопштение“ (“Važna obavijest Vlade“), во кое им се заканува на оние кои ја шират веста „за непостоечки закани за разоружување на усташките единици од претставници на една странска сила, за замена на хрватската армија со странска војска, за можноста странска сила да ја преземе власта во Хрватска ...“ [44]

Пропаганден плакат од Втората светска војна: „Битката на обединета Европа на исток“

Генералот Глез-Хорстенау известил: „Усташкото движење е, поради грешките и злосторствата што ги направиле и корупцијата, толку компромитирано што владината извршна власт (домашната стража и полицијата) ќе биде одвоена од владата – дури и за цена на раскинување на секоја можна врска со власта“.[45]

Рајхсфирер-СС Хајнрих Химлер е цитиран како ја карактеризира Независната Држава Хрватска како „смешна“: „нашите сакани германски населби ќе бидат обезбедени. Се надевам дека областа јужно од Срем ќе биде ослободена од ... босанската дивизија ... за да можеме барем делумно да го вратиме редот во оваа смешна (хрватска) држава.“ [46]

Усташите добиле германска поддршка за плановите за елиминирање на српското население во Хрватска. Еден план вклучувал размена во 1941 година помеѓу Германија и НДХ, во која 20.000 католички Словенци ќе бидат депортирани од Словенија под германска контрола и испратени во НДХ каде што ќе бидат асимилирани како Хрвати. Во замена, 20.000 Срби ќе бидат депортирани од НДХ и ќе бидат испратени на територијата Србија окупирана од Германија.[41] На состанокот со Хитлер на 6 јуни 1941 година во Салцбург, Павелиќ се согласил да прими 175.000 депортирани Словенци. Договорот предвидувал дека бројот на Срби депортирани од НДХ во Србија може да го надмине бројот на Словенците примени за 30.000. За време на разговорите, Хитлер ја истакнал неопходноста и посакуваноста од депортации на Словенците и Србите и го советувал Павелиќ дека НДХ, за да стане стабилна, треба да води етнички нетолерантна политика во следните 50 години. [47] Германските окупаторски сили дозволиле протерување на Србите во Србија, но наместо да ги испратат Словенците во Хрватска, тие исто така биле депортирани во Србија. Вкупно, околу 300.000 Срби биле депортирани или избегани од НДХ во Србија до крајот на Втората светска војна.[41]

Злосторствата извршени од усташите ги запрепастиле набљудувачите; Бригадникот Сер Фицрој Меклин, началник на британската воена мисија кај партизаните, коментирал „Некои усташи ги собирале очите на Србите што ги убиле и ги испраќале, кај Поглавник ['главен човек'] за негова проверка или гордо изложувајќи ги нив и другите човечки органи во кафулињата во Загреб“.[48]

Нацистичкиот режим барал усташите да усвојат антисемитска расна политика, да ги прогонуваат Евреите и да формираат неколку концентрациони логори. Павелиќ и усташите ги прифатиле нацистичките барања, но нивната расна политика се фокусирала првенствено на елиминирање на српското население. Кога на усташите им биле потребни повеќе регрути за да помогнат во истребувањето на Србите, државата се отцепила од нацистичката антисемитистичка политика со ветување почесно ариевско државјанство, а со тоа и ослободување од прогон, на Евреите кои биле подготвени да се борат за НДХ.[49] Бидејќи ова било единственото легално средство кое им дозволувало на Евреите да избегаат од прогонство, голем број Евреи се приклучиле на вооружените сили на НДХ. Ова ја влошило германската СС, која тврдела дека НДХ дозволила 5.000 Евреи да преживеат преку служба во вооружените сили на НДХ.

Германските антисемитски цели за Хрватска биле дополнително поткопани со неподготвеноста на Италија да се придржува до строгата антисемитска политика, што резултирало со тоа што Евреите во деловите на Хрватска што се под италијанска контрола го избегнале истиот прогон со кој се соочувале Евреите во источна Хрватска под германска контрола.[50] Откако Италија ја напуштила војната во 1943 година, германските сили ја окупирале западна Хрватска и НДХ ја анектирала територијата отстапена на Италија во 1941 година. 

За само неколку дена од создавањето на НДХ, Рајхот ги реквизирал хрватските работници за евтина принудна работа и ропска работа. Од 1942 година па натаму, германските и хрватските власти поблиску соработувале во депортирањето на „непосакуваните“ Хрвати и Срби во концентрационите логори во Рајхот и Норвешка за принудна работа, таквите луѓе требало да бидат собрани и депортирани од генералот ополномоштен за распоредување на трудот во Рајхот. (Arbeitseinsatz).[51]

Помеѓу 1941 и 1945 година, околу 200.000 [52] хрватски граѓани на НДХ (вклучувајќи етнички Хрвати, како и етнички Срби со хрватска националност и Словенци) биле испратени во Германија да работат како робови и принудни работници, главно работејќи во рударството и земјоделството. Се проценува дека 153.000 од овие работници биле „доброволно“ регрутирани, но во многу случаи тоа не било случај, бидејќи работниците кои можеби првично волонтирале биле принудени да работат подолго време и биле платени помалку од нивните договори. Исто така, не им било дозволено да се вратат дома по завршувањето на нивниот годишен договор, во кој момент нивната работа повеќе не била доброволна, туку принудна. Во нацистичките концентрациони логори, како што се Бухенвалд и Мителбау-Дора, се вршеле и присилна и ропска работа.[51]

Од 1941 до 1945 година, 3,8% од населението на Хрватска било испратено на работа во Рајхот, што било повисоко од европскиот просек.[51]

Партизански отпор[уреди | уреди извор]

На 22 јуни 1941 година, во шумата Брезовица кај Сисак бил формиран Сисачкиот партизански одред; ова требало да се слави како прва единица на вооружен отпор формирана во окупирана Југославија за време на Втората светска војна. Хрватите, Србите, Бошњаците и граѓаните од сите националности и потекло почнале да се приклучуваат на пан-југословенските партизани предводени од Јосип Броз Тито. Партизанското движење набргу можело да контролира голем процент од НДХ (и Југославија) и набргу градовите на окупирана Босна и Далмација особено биле опкружени од овие области под контрола на партизаните, а нивните гарнизони живеле во де факто опсадна состојба и постојано се обидувале да ја задржат контролата врз железничките врски.

Во 1944 година, третата година од војната во Југославија, Хрватите формирале 61% од партизанските оперативни единици кои потекнуваат од Сојузната Држава Хрватска.[53][54][55]

Сојузната држава Хрватска имала и најголем број одреди и бригади меѓу федералните единици, и заедно со силите во Босна и Херцеговина, партизанскиот отпор во НДХ го сочинувал мнозинството од воената сила на движењето. Партизанот маршал Тито бил половина Хрват, половина Словенец.

Односите со четниците[уреди | уреди извор]

Претставниците на четниците, усташите и хрватската домашна стража се сретнале во окупирана Босна

По расколот во 1941 година меѓу партизаните и четниците во Србија, четничките групи во централна, источна и северозападна Босна се нашле фатени меѓу германските и усташките сили (НДХ) од една страна и партизаните од другата страна. Во почетокот на 1942 година, четничкиот мајор Јездимир Дангиќ им пршол на Германците во обид да дојде до разбирање, но во тоа не бил успешен, а локалните четнички водачи биле принудени да бараат друго решение. Иако усташите и четниците биле ривалски националисти (хрватски и српски), тие нашле заеднички непријател во партизаните, а спречувањето на партизанскиот напредок станало главната причина за соработката што следела меѓу усташките власти на Независната држава Хрватска и четничките одреди во Босна.[56]

Првиот официјален договор меѓу босанските четници и усташите бил склучен на 28 мај 1942 година, во кој четничките водачи ја изразиле својата лојалност како „граѓани на независната држава Хрватска“ и на државата и на нејзиниот Поглавник (Анте Павелиќ). Во текот на следните три недели биле потпишани три дополнителни договори, кои опфаќале голем дел од просторот на Босна (заедно со четничките одреди во неа). Со одредбата на овие договори, четниците требало да ги прекинат воените дејствија против усташката држава, а усташите ќе воспостават редовна управа на овие простори. [57] [58] Главната одредба, член 5 од договорот, го вели следново:

Сè додека постои опасност од партизанските вооружени чети, четничките формации доброволно ќе соработуваат со хрватската војска во борбата и уништувањето на партизаните и во тие операции ќе бидат под целосна команда на хрватските вооружени сили... Четничките формации можат сами да се вклучат во операции против партизаните, но тоа ќе треба навреме да го пријават кај хрватските воени команданти. [57]

Потребната муниција и намирници на четниците им биле доставени од усташката војска. Четниците кои биле ранети во такви операции требало да бидат згрижени во болниците на НДХ, додека сирачињата и вдовиците на убиените четници во акција требало да бидат поддржани од усташката држава. Лицата посебно препорачани од четничките команданти би биле вратени дома од усташките концентрациони логори. Овие договори го опфатиле мнозинството четнички сили во Босна источно од германско-италијанската демаркациона линија и траеле во текот на поголемиот дел од војната. Бидејќи хрватските сили биле веднаш подредени на германската воена окупација, соработката со хрватските сили била, всушност, индиректна соработка со Германците. [57] [58]

Крај на војната[уреди | уреди извор]

Во август 1944 година, имало обид на министерот за надворешни работи на НДХ, Младен Лорковиќ и министерот за војна Анте Вокиќ, да извршат државен удар против Анте Павелиќ за да се одделат од Оската и да се усогласат со сојузниците. Пучот Лорковиќ-Вокиќ пропаднал и неговите заговорници биле егзекутирани. До почетокот на 1945 година, војската на НДХ се повлекла кон Загреб со германски и козачки трупи. Тие биле совладани и напредувањето на партизанските сили на Тито, на кои им се придружила Советската Црвена армија, предизвикувајќи масовно повлекување на усташите кон Австрија и ефективен крај на Независната Држава Хрватска. Павелиќ се заложил да се бори во Загреб до горчливиот крај.[59]

Во мај 1945 година, голема колона составена од трупи на домашната гарда на НДХ, усташи, козаци, некои четници и словенечката домашна гарда, како и бројни цивили, се повлекле од партизанските сили кои се упатиле северозападно кон Италија и Австрија. Германскиот инструмент за предавање бил потпишан на 8 мај, но Германците го ставиле Павелиќ во единствена команда на силите на НДХ, и тој наредил да продолжи со борбата додека колоните се обидувале да стигнат до британските сили за да преговараат за премин во Австрија окупирана од сојузниците. Британската армија, сепак, им одбила влез и ги предала на партизанските сили. Репатријациите на Блајбург од Австрија резултирале со масовни егзекуции.

На 25 мај 1945 година, последната битка од Втората светска војна во Европа, битката кај Оџак, завршила со падот на Независната Држава Хрватска, чија територија станала дел од Демократска Федеративна Југославија и довела до пропаст на Независната Држава Хрватска.

Во меѓувреме, Павелиќ се одвоил од групата и побегнал во Австрија, Италија, Аргентина и на крајот во Шпанија, каде што починал во 1959 година. Неколку други членови на владата на НДХ биле заробени во мај и јуни 1945 година и осудени на смрт или долготраен затвор во судењето на Миле Будак. Крајот на војната резултирал со формирање на Демократска Република Југославија, која подоцна станала Социјалистичка Федеративна Република Југославија, со Уставот од 1946 година и официјално ги направила Народна Република Хрватска и Народна Република Босна и Херцеговина две од шесте конститутивните републики на новата држава.

Последици[уреди | уреди извор]

Иако екстремно десничарските движења во Хрватска инспирирани од поранешната НДХ повторно се појавиле за време на Хрватската војна за независност, сегашниот Устав на Хрватска официјално не ја признава Независната Држава Хрватска како историска или легитимна држава-претходник на сегашната хрватска република.[60] И покрај тоа, по прогласувањето независност од Југославија во 1991 година, Република Хрватска ја рехабилитирала хрватската домашна стража, чии ветерани оттогаш добиваат државни пензии.[61] Германските војници кои загинале на хрватска територија не биле одбележани сè додека Германија и Хрватска не постигнале договор за обележување на нивните гробни места во 1996 година [62] Германската комисија за воени гробници одржува две големи гробишта, во Загреб и Сплит.

Влада[уреди | уреди извор]

Апсолутен лидер на НДХ бил Анте Павелиќ, кој во текот на целата војна бил познат по усташката титула Поглавник, без оглед на неговата официјална владина функција. Од 1941 до 1943 година, додека земјата била де јуре монархија, Павелиќ бил нејзиниот моќен премиер (или „претседател на Владата“). По капитулацијата на Италија, Павелиќ станал шеф на државата на местото на Ајмоне, војводата од Аоста (познат и како Томислав и ја задржал функцијата премиер до септември 1943 година, кога на негово место го назначил Никола Мандиќ.[63]

Монархија[уреди | уреди извор]

Јавна декларација на законите за круната на Ѕвонимир, со кои државата станала кралство, 15 мај 1941 г.
Назначување на Томислав II за крал на Хрватска на 18 мај 1941 година. Пред него со хрватската делегација стои Поглавник Павелиќ.
Јавно прогласување на новата хрватска династија (Хрватски Народ, бр. 96, 19 мај 1941 г.)

По формирањето на НДХ, Павелиќ го прифатил стапувањето на Ајмоне, 4-тиот војвода од Аоста, како главен крал на Хрватска под неговото ново кралско име, Томислав II. Томислав II не бил заинтересиран да биде главен крал на Хрватска,[32] всушност никогаш не ја посетил земјата и немал никакво влијание врз владата. Во летото 1941 година, Томислав II изјавил дека ќе ја прифати неговата функција како крал, само доколку се исполнат одредени барања:

  1. дека треба да биде информиран за сите италијански активности на територијата на НДХ;
  2. дека неговото владеење треба да биде потврдено од Хрватскиот државен парламент на НДХ; и
  3. дека политиката не треба да игра никаква улога во хрватските вооружени сили.[64]

Барањата за заминување на германската и италијанската војска очигледно било невозможно да се исполнат од страна на италијанската и германската влада, а Томислав II на тој начин избегнал да ја преземе својата позиција во Хрватска. Ајмоне првично одбил да ја преземе круната во спротивставување на италијанската анексија на регионот Далмација населен со мнозинско хрватско население, но подоцна го прифатил престолот откако бил притиснат да го стори тоа од Виктор Емануел III; но никогаш не се преселил од Италија за да престојува во Хрватска.

По разрешувањето на Мусолини на 25 јули 1943 година, Томислав II абдицирал на 31 јули по наредба на Виктор Емануел III.[65][66][67] [47] Набргу по примирјето со Италија во септември 1943 година, Анте Павелиќ изјавил дека Томислав II повеќе не е крал на Хрватска.[68]

Томислав II формално се откажал од својата титула, „Крал на Хрватска, принц на Босна и Херцеговина, Војвода од Далмација, Тузла и Книн, војвода од Аоста (од 1942 година), принц од Цистерна и Белригардо, маркиз од Вогера и гроф од Пондерано“ и во октомври 1943 година по раѓањето на неговиот син, Амедео, меѓу неговите средни имиња, му го дал и името „Ѕвонимир“.[69]

Парламент[уреди | уреди извор]

Парламентот на НДХ бил основан со Правен декрет за хрватскиот државен парламент на 24 јануари 1942 година.[70]

Пратениците не биле избрани, а состаноци биле свикувани нешто повеќе од десетина пати по првата седница во 1942 година. Нејзиниот претседател бил Марко Дошен. Овој декрет утврдил пет категории на поединци кои добиле покана да бидат пратеници од владата назначена од усташите: (1) живи хрватски претставници од хрватскиот парламент од 1918 година, (2) живи хрватски претставници избрани на југословенските избори во 1938 година, (3) членови на Партијата на правата пред 1919 година, (4) одредени функционери на Врховниот усташки штаб и (5) двајца членови на германското национално собрание.[70] Одговорноста за собирање на сите подобни пратеници му била дадена на првиот човек на Врховниот суд, Никола Вукелиќ, кој утврдил дека 204 лица се подобни.[70] Во согласност со декретот, Вукелиќ пресудил дека оние кои ја добиле функцијата сенатор во 1939 година, биле дел од владата на Душан Симовиќ или биле дел од југословенската влада во егзил, ги загубиле своите подобни.[70] Двесте и четири лица биле прогласени за право на парламентот, а 141 всушност присуствувале на собраниските состаноци. Од 204 пратеници со право на глас, 93 биле членови на Хрватската селанска партија, од кои 56 присуствувале на состаноците.[70]

Собранието било советодавно тело и не било овластено да донесува закон. Меѓутоа, за време на осмата седница на парламентот во февруари 1942 година, усташкиот режим бил ставен во дефанзива кога заедничкиот предлог Хрватска селска партија- Хрватската партија на правата, поддржан од 39 пратеници, бил прашан за тоа каде се наоѓа водачот на Селската партија Владко Мачек.[70] Следната седница, Анте Павелиќ одговорил дека Мачек е задржан во изолација за да се спречи да стапи во контакт со претставници на југословенската влада. За помалку од еден месец, Мачек бил преместен од концентрациониот логор Јасеновац и ставен во домашен притвор на неговиот имот во Купинец.[70]

Странците подоцна го повикале Мачек да заземе став и да се спротивстави на владата на Павелиќ, но тој одбил. Мачек побегнал од земјата во 1945 година, со помош на усташкиот генерал Анте Мошков. По седницата во февруари 1942 година, Собранието се состанало само уште неколку пати, а декретот не бил обновен во 1943 година.

Судски систем[уреди | уреди извор]

Окупација и поделба на Југославија, 1941–1943 година
Окупација и поделба на Југославија, 1943–1944 година

НДХ го задржала судскиот систем на Кралството Југославија, но ги вратила имињата на судовите во нивната оригинална форма. Државата имала 172 локални судови ( котар), 19 окружни судови (судски табели), управен суд и апелационен суд (Табела на Бан) и во Загреб и во Сараево, како и врховен суд (Табела на седумте) во Загреб и Врховниот суд во Сараево.[71] Државата одржувала машки казнено-поправни домови во Лепоглава, Хрватска Митровица, Стара Градишка и Зеница и женски казнено-поправен дом во Загреб.[72]

Војска[уреди | уреди извор]

НДХ ја основала Армијата на независната држава Хрватска (српскохрватски: Hrvatsko domobranstvo) и морнарицата на независната држава Хрватска во април 1941 година со согласност на германските вооружени сили ( Вермахт). Задачата на вооружените сили била да ја бранат државата и од странски и од домашни непријатели. [7] Армијата вклучувала воздухопловни сили. НДХ ја создала и Усташката Војница (Усташка милиција) која била замислена како партиска милиција и жандармерија. 

Армијата првично била ограничена на 16 пешадиски баталјони и 2 коњанички ескадрили - вкупно 16.000 луѓе. Првичните 16 баталјони набргу биле зголемени на 15 пешадиски полкови од по два баталјони помеѓу мај и јуни 1941 година, организирани во пет дивизиски команди, околу 55.000 луѓе.[73] Единиците за поддршка вклучувале 35 лесни тенкови обезбедени од Италија, [7] 10 артилериски баталјони (опремени со заробено оружје на Кралската југословенска армија од чешко потекло), коњанички полк во Загреб и независен коњанички баталјон во Сараево. Два независни моторизирани пешадиски баталјони биле базирани во Загреб и Сараево, соодветно.[74] Според условите на Римските договори (1941) со Италија, морнарицата на НДХ била ограничена на неколку крајбрежни и патролни пловни објекти, кои главно патролирале по внатрешните водни патишта.

Кога биле формирани во 1941 година, воздухопловните сили на Независната Држава Хрватска (српскохрватски: Zrakoplovstvo Nezavisne Države Hrvatske) (ZNDH), се состоела од заробени кралски југословенски авиони (седум оперативни ловци, 20 бомбардери и околу 180 помошни и тренинг авиони), како и команди за падобранци, обука и противвоздушна артилерија. Во текот на Втората светска војна во Југославија, тој бил дополнет со неколку стотици нови или ремонтирани германски, италијански и француски ловци и бомбардери, до добивањето на конечните испораки на нови авиони од Германија во април 1945 година [75]

Легија на хрватските воздухопловни сили (српскохрватски: Hrvatska Zrakoplovna Legija), или ХЗЛ, била воена единица на воздухопловните сили на Независната држава Хрватска која се борела заедно со Луфтвафе на Источниот фронт од 1941 до 1943 година, а потоа назад на хрватска територија. Единицата била испратена во Германија на обука на 15 јули 1941 година пред да се упати кон Источниот фронт. Многу од пилотите и екипажот претходно служеле во Кралските југословенски воздухопловни сили за време на инвазијата на Југославија во април 1941 година. Некои од нив, исто така, имале искуство во двата главни типа со кои ќе управуваат, Месершмит 109 и Дорние До 17, при што двајца борбени пилоти всушност собориле авиони на Луфтвафе.[76]

За време на операциите над Источниот фронт, борците на единицата постигнале вкупно 283 убиства, додека нејзините бомбардери учествувале во околу 1.500 борбени мисии. По враќањето во Хрватска од декември 1942 година, авионите на единицата се покажале како силен додаток на ударната моќ на силите на Оската кои се бореле против партизаните до крајот на 1944 година [77]

Поради слабиот морал меѓу воените регрути и нивното зголемено незадоволство од усташкиот режим како што напредувала војната, партизаните ги сметале за клучен елемент во нивната линија за снабдување. Според Вилијам Дикин, кој ја предводел една од британските мисии кај главниот партизански командант Јосип Броз Тито, во некои области, партизаните ги ослободувале армиските војници откако ќе ги разоружале, за да можат да се вратат на теренот со заменливо оружје, кое повторно би биле запленети.[78] Другите армиски војници или дезертирале или активно ги канализирале резервите до партизаните – особено откако НДХ и ја отстапила Далмација на Италија. Бројот на армиски трупи се намалил од 130.000 во почетокот на 1943 година на 70.000 до крајот на 1944 година, во тој момент владата на НДХ ја соединила армијата со усташката војска и била организирана во осумнаесет дивизии, вклучувајќи артилерија и оклопни единици.[79] И покрај овие тешкотии, армијата, заедно со германската команда XV козачки корпус, можела да му помогне на Вермахтот да ги одржи своите линии во Срем, Славонија и Босна против комбинираните советски, бугарски и партизански офанзиви од крајот на 1944 година до непосредно пред колапсот на НДХ во мај 1945 година.

Воздухопловните сили на Независната Држава Хрватска обезбедувале одредено ниво на воздушна поддршка до мај 1945 година, наидувајќи и понекогаш победувајќи спротивставени авиони од британското кралско воздухопловство, воздухопловните сили на Соединетите Американски Држави и Советските воздухопловни сили. Конечните испораки на модерните германски борбени авиони Месершмит 109Г и К сè уште се одвивале во април 1945 година [80]

До крајот на март 1945 година, на командата на хрватската армија и било очигледно дека, иако фронтот останал недопрен, тие на крајот ќе бидат поразени поради недостаток на муниција. Поради оваа причина, била донесена одлука да се повлече во Австрија, со цел да се предаде на британските сили кои напредувале северно од Италија.[81] Германската армија била во процес на распаѓање, а системот за снабдување бил во урнатини.[82]

Валута[уреди | уреди извор]

Валутата на НДХ се нарекувала независна државна хрватска куна Хрватската државна банка била централна банка, одговорна за издавање валута.

Железници[уреди | уреди извор]

НДХ ги формирала хрватските државни железници по распуштањето на Југословенските железници, а државните железници на Србија во Србија биле пренесени.[83]

Во мај 1943 година, германските власти почнале да ги депортираат хрватските Евреи од НДХ со добиточен автомобил во Аушвиц, каде што речиси сите жртви биле убиени со гас по пристигнувањето.[84]

Зони на влијание[уреди | уреди извор]

Од 1941 до 1943 година, територијата на Независната Држава Хрватска била поделена на германски и италијански зони, понекогаш опишани како зони на влијание [85] [9][86] а понекогаш како окупациски зони: [58] [87]

  • Германската зона, која го опфаќала североисточниот дел на НДХ, граничела со Унгарија на север, германската окупирана Србија на исток, италијанската зона на југ и нацистичка Германија на северозапад.[88] Таму, германските вооружени сили (Вермахт) извршила де факто контрола.
  • Италијанската зона, која го опфаќала југозападниот дел на НДХ, граничела со германската зона на североисток, со италијанската окупирана Црна Гора на исток и југословенските територии припоени од Италија на југозапад.[88]

По капитулацијата на Италија во 1943 година, италијанската зона на влијание била укината и германската зона на влијание била проширена на целата Независна Држава Хрватска. Во исто време, НДХ ја презела контролата врз северна Далмација (Сплит и Шибеник ). 

Политика[уреди | уреди извор]

Под Независна Држава Хрватска, сите партии освен усташката партија биле забранети.[89]

Надворешни односи[уреди | уреди извор]

На НДХ и било доделено целосно признавање од Силите на Оската и од земјите под окупација на Оската, исто така била призната и од Шпанија.[90] Државата имала дипломатски претставништва во неколку земји, сите во Европа. Земјите кои имале амбасади во Загреб биле нацистичка Германија, Италија, Тисо Словачка, Унгарија, Романија, Бугарија, Финска, Шпанија и Јапонија. Имаше и конзулати на Италија, Шведска, Швајцарија, Данска, Португалија, Аргентина и Вишиевска Франција.[91][92]

Во 1941 година, земјата била примена во Универзалната поштенска унија. На 10 август 1942 година на Бриони бил потпишан договор со кој повторно се основало Друштвото на железници Дунав-Сава-Јадранско меѓу Независната држава Хрватска, Германија, Унгарија и Италија.[93] По германската објава на војна на 11 декември 1941 година против Соединетите Американски Држави, Независната Држава Хрватска објавила војна на Соединетите Американски Држави и Обединетото Кралство на 14 декември.[94]

Хрватскиот Црвен крст бил основан во 1941 година, а како негов претседател бил Курт Хун.[95][96] НДХ ги потпишала Женевските конвенции на 20 јануари 1943 година,[97] по што Меѓународниот комитет на Црвениот крст го именувал Јулиус Шмидлин за свој претставник во земјата.[96]

Политики за геноцид[уреди | уреди извор]

Историчарката Ирина Огњанова изјавила дека сличностите меѓу НДХ и Третиот Рајх ја вклучуваат претпоставката дека теророт и геноцидот се неопходни за зачувување на државата. [98] Мајкл Фејер објаснил дека геноцидот во Хрватска започнал пред нацистите да одлучат да ги убијат европските Евреи, додека Џонатан Стајнберг изјавил дека злосторствата врз Србите во НДХ биле „најраниот тотален геноцид што бил извршен за време на Втората светска војна“. [99]

На првиот ден од неговото пристигнување во Загреб, Анте Павелиќ прогласил закон кој останал на сила во текот на целиот период на Независна Држава Хрватска. Законот, кој бил донесен на 17 април 1941 година, прогласил дека сите луѓе кои ја навредиле или се обиделе да ја навредат хрватската нација се виновни за предавство. – кривично дело казниво со смрт.[100]

Еден ден подоцна, на 18 април, бил објавен првиот хрватски антисемитски расен закон. Овој закон не создал паника кај еврејското население, бидејќи тие верувале дека тоа е само продолжение на антисемитските закони на Кралството Југославија, кои биле прогласени во 1939 година [101] Меѓутоа, ситуацијата брзо се променила на 30 април, со објавувањето на законите на ариевската раса. Значаен дел од расното законодавство биле законите за религиозно преобраќање, чии импликации не биле разбрани од мнозинството од населението кога биле објавени на 3 мај 1941 година. Импликациите станале јасни по јулскиот говор на министерот за образование, Миле Будак, во кој тој изјавил: „Ќе убиеме една третина од сите Срби. Ќе депортираме уште една третина, а останатите ќе бидат принудени да преминат во католицизам“. Расните закони биле спроведувани до 3 мај 1945 година.[100]

Владата на НДХ соработувала со нацистичка Германија во холокаустот и спровела своја верзија за геноцидот врз етничките Срби кои живеат во нивните граници. Државната политика во однос на Србите за прв пат била прогласена според зборовите на Милован Жаниќ, министер на Законодавниот совет на НДХ на 2 мај 1941 година: „Оваа земја може да биде само хрватска земја и не постои метод што би се двоумеле да го искористиме за да направиме тоа е навистина хрватско и исчистете го од Србите, кои со векови нè загрозуваа и кои повторно ќе не загрозат ако им се укаже можност“.[102]

Се проценува дека 320.000–340.000 Срби, 30.000 хрватски Евреи и 30.000 Роми биле убиени за време на НДХ, вклучувајќи меѓу 77.000 и 99.000 Срби, Бошњаци, Хрвати, Евреи и Роми убиени во концентрациониот логор Јасеновац, додека околу 000 Срби биле [103][104] принудени да излезат од НДХ.

Иако главната цел на прогон на Усташите биле Србите, тие учествувале и во уништувањето на еврејското и ромското население. НДХ отстапила од нацистичката антисемитска политика со ветување почесно ариевско државјанство на некои Евреи, доколку тие биле подготвени да се пријават и да се борат за НДХ. [57]

Хрватскиот историчар Иво Голдштајн проценува дека во НДХ биле убиени и 135.000 Хрвати, главно како вистински или осомничени соработници (убиени од партизаните) при што 19.000 загинале во затвори или логори, како противници на усташкиот режим, а 45.000 биле убиени како партизани.[105]

Срби Хрватска Босна и Херцеговина[106] Срем[107] Вкупно
1931 633,000 1,028,139 210,000 1,871,000
1948 543,795 1,136,116 непознато[107][note 2] 1,672,000+

Белешки[уреди | уреди извор]

  1. ↑ „Поглавник“ бил термин што го смислиле усташите, а првично се користел како титула за водачот на движењето. Во 1941 година е институционализирана во НДХ како титула прво премиер (1941–1943), а потоа и шеф на државата (1943–1945). Во секое време титулата ја држел Анте Павелиќ (1889–1959) и станал синоним за него. Преводот на терминот варира. Коренот на зборот е хрватскиот збор „glava“, што значи „глава“ („По-глав(а)-ник“). Побуквалниот превод е „главен-човек“, додека „лидер“ доловува повеќе од значењето на терминот (во однос на германскиот „Фирер“ и италијанскиот „Дуче“).
  2. ↑ Settlement of 300,000 Serb refugees from Croatia, Bosnia and Montenegro altered the demographic balance in Vojvodina and Srem by 1948

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ "Independent State of Croatia", Britannica Online Encyclopedia; retrieved 8 September 2009.
  2. ↑ "Yugoslavia", Holocaust Encyclopedia.
  3. ↑ Fischer, Bernd J., уред. (2007). Balkan Strongmen: Dictators and Authoritarian Rulers of South-Eastern Europe. Purdue University Press. стр. 207–208, 210, 226. ISBN 978-1-55753-455-2.
  4. ↑ Payne, Stanley G. (2006).
  5. ↑ Hrvatski Narod (newspaper)16.05.1941. no. 93. p. 1., Public proclamation of theZakonska odredba o kruni Zvonimirovoj (Decrees on the crown of Zvonimir), tri članka donesena 15.05.1941.
  6. ↑ Die Krone Zvonimirs, Monatshefte fur Auswartige Politik, Heft 6 (1941) p. 434.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Tomasevich 2001.
  8. ↑ Graubard, Stephen R. (1993).
  9. ↑ 9,0 9,1 Frucht, Richard C. (2005).
  10. ↑ Banac, Ivo (1988).
  11. ↑ Deutschland Military Tribunal 1950.
  12. ↑ Jonathan Steinberg.
  13. ↑ 13,0 13,1 Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R. (2018). The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Volume III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Indiana University Press. стр. 47. ISBN 978-0-253-02386-5.
  14. ↑ „Rise and fall of the NDH“. Архивирано од изворникот на 17 July 2011. Посетено на 3 June 2011.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 „Documente über die Bildung des Unabhängigen Staates Kroatien“ (PDF).
  16. ↑ 16,0 16,1 „Gospodarstvo Nezavisne Države Hrvatske 1941–1945. (1)“ [Business of the Independent State of Croatia] (хрватски). Архивирано од изворникот на 16 April 2014. Посетено на 15 April 2014.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Kisić-Kolanović, Nada.
  18. ↑ Ratna kronika Splita 1941–1945, Ratnakronikasplita.com; accessed 4 December 2015. (на хрватски)
  19. ↑ Sečen, Ernest (16 April 2005). „Mejo so zavarovali z žico in postavili mine“ [They Protected the Border with Wire and Set up Mines]. Dnevnik.si (словенечки). Архивирано од изворникот на 21 March 2015. Посетено на 13 April 2012.
  20. ↑ „The FAME: Croatia – Subdivisions of Croatia through the History“. 10 February 2001. Архивирано од изворникот на 10 February 2001. Посетено на 2 September 2017.
  21. ↑ Pusić, Eugen.
  22. ↑ Ein General im Zwielicht, Memoirs of General Edmund Glaise von Horstenau, vol 76, p. 307, Books.google.com; accessed 4 December 2015.
  23. ↑ Vuckoviv, Gojko (1997). Ethnic Cleavages and Conflict: The Sources of National Cohesion and Disintegration: the Case of Yugoslavia. Ashgate. стр. 74. ISBN 978-1-85972-640-2.
  24. ↑ Bennett, Christopher (1997). Yugoslavia's Bloody Collapse: Causes, Course and Consequences. New York University Press. стр. 29. ISBN 9780814712887.
  25. ↑ Ferdo Šišić: Ljetopis Jugoslavenske akademije, Vol.49 (Zagreb 1936) p. 279
  26. ↑ Srdja Trifkovic: Ustaša, Lord Byron Foundation for Balkan Studies (London 1998)
  27. ↑ Kideckel, David A.; Halpern, Joel M., уред. (2000). Neighbors at War: Anthropological Perspectives on Yugoslav Ethnicity, Culture, and History. Penn State Press. стр. 133. ISBN 978-0-27104-435-4.
  28. ↑ Meier, Viktor (2005). Yugoslavia: A History of Its Demise. Routledge. стр. 125. ISBN 978-1-13466-511-2.
  29. ↑ „Ante Pavelić on Croatian“. Moljac.hr. Архивирано од изворникот на 16 June 2011. Посетено на 3 June 2011.
  30. ↑ „Knjiga koje se boje i crveni i crni“. Globus (хрватски). Архивирано од изворникот на 19 June 2013. Посетено на 7 April 2021. Dr Jozo Tomasevich ... "Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941.-1945." ... Vladko Maček, prvak HSS-a, koji je u travnju 1941. zastupao većinu Hrvata, nije bio voljan prihvatiti "nezavisnost" koja se tada nudila po cijeni koju je Hitler nametnuo
  31. ↑ 31,0 31,1 Logos, Aleksandar A. „Jasenovac in Croatia or a short story about a war and mass killing in it“. стр. 16. Посетено на 2022-09-28.
  32. ↑ 32,0 32,1 The Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War II, New York – London, 1980, pp. 394–395
  33. ↑ Petacco, Arrigo (2005). A Tragedy Revealed: The Story of the Italian Population of Istria, Dalmatia, and Venezia Giulia. University of Toronto Press. стр. 26–27. ISBN 0-8020-3921-9.
  34. ↑ Празен навод (help)
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Tanner, 1997, p. 147
  36. ↑ Maček, pp. 220–231
  37. ↑ Pavlowitch, 2008 [се бара страница]
  38. ↑ Bosworth, Richard J.B. Mussolini's Italy (2005).
  39. ↑ Bernd Jürgen Fischer (ed.
  40. ↑ 40,0 40,1 Rodogno, Davide.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Tanner, p. 151
  42. ↑ Payne 2006.
  43. ↑ Ivanković, Zvonko.
  44. ↑ Hrvatski narod, 3 September 1942.
  45. ↑ „Das kroatische Konzentrationslager Jasenovac – ZbE“. Zukunft-braucht-erinnerung.de. 6 November 2004. Посетено на 2 September 2017.
  46. ↑ Georg Lepre, Himmler's Bosnian Division, p. 17.
  47. ↑ 47,0 47,1 Krizman 1980.
  48. ↑ Pyle, Christopher H. (2001). Extradition, Politics, and Human Rights. Temple University Press. стр. 132. ISBN 978-1-56639-823-7.
  49. ↑ Tanner, 1997, p. 149
  50. ↑ Tanner, 1997, pp. 149–150
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Alexander von Plato; Almut Leh; Christoph Thonfeld (2010). Hitler's Slaves: Life Stories of Forced Labourers in Nazi-Occupied Europe. Berghahn Books. стр. 153–156. ISBN 978-1845459901.
  52. ↑ Goldstein, Ivo (1999). Croatia: A History. Montreal, Quebec: McGill-Queen's University Press. стр. 139 [1]. ISBN 978-0-7735-2017-2.
  53. ↑ Strugar, Vlado (1969). Jugoslavija 1941–1945. Vojnoizdavački zavod.
  54. ↑ Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Vojnoistorijski institut.
  55. ↑ Vuković, Božidar; Vidaković, Josip (1976). Putevim Glavnog štaba Hrvatske.
  56. ↑ Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge University Press. стр. 206–207. ISBN 978-1-13985-175-6.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Tomasevich 1975.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Cohen 1996.
  59. ↑ Croatia Under Ante Pavelić: America, the Ustase and Croatian Genocide by Robert B. McCormick, 2014, Publisher: I.B. Tauris ISBN 9780857725356
  60. ↑ „Historical Foundations“. The Constitution of the Republic of Croatia (consolidated text). Croatian Parliament. Архивирано од изворникот на 21 July 2011. Посетено на 16 February 2011. [I]n the establishment of the foundations of state sovereignty during the course of the Second World War, as expressed in the decision of the Territorial Antifascist Council of the National Liberation of Croatia (1943) in opposition to proclamation of the Independent State of Croatia (1941), and then in the Constitution of the People's Republic of Croatia (1947) and in all subsequent constitutions of the Socialist Republic of Croatia (1963–1990), at the historic turning-point characterized by the rejection of the communist system and changes in the international order in Europe, in the first democratic elections (1990), the Croatian nation reaffirmed, by its freely expressed will, its millennial statehood
  61. ↑ „The Political Economy of Pension Reforms in Croatia 1991–2006“. Financial Theory and Practice. 31 (2): 96–151. 2007. Посетено на 3 June 2011 – преку Hrčak.
  62. ↑ „Ugovor između Vlade Republike Hrvatske i Vlade Savezne Republike Njemačke o njemačkim ratnim grobovima u Republici Hrvatskoj – (Uredba o potvrđivanju Ugovora između Vlade Republike Hrvatske i Vlade Savezne Republike Njemačke o njemačkim ratnim grobovima u Republici Hrvatskoj, NN-MU 017/1997)“. Narodne novine (хрватски) (17/1997). Посетено на 23 July 2012.
  63. ↑ Roszkowski, Wojciech (2016). Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century. Routledge. стр. 1997. ISBN 978-1-31747-593-4.
  64. ↑ Stevan K. Pavlowich: The King Who
  65. ↑ „Duke gives up puppet throne“. The St. Petersburg Times. 21 August 1943. стр. 10.
  66. ↑ Lemkin, Raphael; Power, Samantha (2005). Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals For Redress. Lawbook Exchange. стр. 253. ISBN 1584775769.
  67. ↑ „Foreign News: Hotel Balkania“. Time Magazine. 9 August 1943. Архивирано од изворникот на 8 March 2008. Посетено на 4 December 2009.
  68. ↑ International documents of NDH
  69. ↑ „Royal House of Italy“. European royal houses. Архивирано од изворникот на 15 April 2008.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 70,6 Perić, Ivo.
  71. ↑ „Pravni fakultet Split – Zbornik“. Pravst.hr. Посетено на 3 June 2011.
  72. ↑ Davor Kovačić (2008). „KAZNENO ZAKONODAVSTVO I SUSTAV KAZNIONICA I ODGOJNIH ZAVODA U NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ“. Scrinia Slavonica (8): 280–300. Посетено на 2 September 2017 – преку Hrčak.
  73. ↑ Thomas, 1995, p. 12
  74. ↑ Thomas, 1995, p. 13
  75. ↑ Likso & Čanak 1998[се бара страница]
  76. ↑ Savic, D. and Ciglic, B. Croatian Aces of World War II Osprey Aircraft of the Aces – 49, Oxford, 2002
  77. ↑ Likso & Čanak 1998, p. 34
  78. ↑ Deakin, FWD.
  79. ↑ Tomasevich, 2001, p. 459
  80. ↑ Ciglic, et al., 2007, p. 150
  81. ↑ Shaw, 1973, p. 101
  82. ↑ Ambrose, 1998, p. 335
  83. ↑ „Organization of the Croatian State Railways“. Archival Gazette. 46 (1): 101–129. 2003. Посетено на 3 June 2011 – преку Hrčak.
  84. ↑ „The Holocaust in Croatia“.
  85. ↑ Baumann, Gawrych & Kretchik 2004.
  86. ↑ Pavlowitch (2008), p. 15
  87. ↑ Hoare (2006), p. 15
  88. ↑ 88,0 88,1 „Map of the zone“ (GIF). Terkepek.adatbank.transindex.ro (унгарски). Посетено на 2 September 2017.
  89. ↑ Bosworth, R.J.B. (2009). The Oxford Handbook of Fascism. Oxford University Press. стр. 431. ISBN 978-0-19-929131-1.
  90. ↑ Hersch Lauterpacht (1957). International Law Reports. Cambridge University Press. стр. 57. ISBN 0-521-46366-1.
  91. ↑ Vojinović, Aleksandar.
  92. ↑ „Vjesnik on-line – Stajališta“. 11 April 2008. Архивирано од изворникот на 11 April 2008. Посетено на 2 September 2017.
  93. ↑ „Makeup of Croatian State Railways“. Archival Gazette. 46 (1): 101–129. 2003. Посетено на 3 June 2011 – преку Hrčak.
  94. ↑ Nada Kisić-Kolanović.
  95. ↑ „History of the Croatian Red Cross“. Hck.hr. Посетено на 3 June 2011.
  96. ↑ 96,0 96,1 Mario Kevo (2008). „Posjet poslanika Međunarodnog odbora Crvenog križa logorima Jasenovac i Stara Gradiška u ljeto 1944“. Časopis za suvremenu povijest. 40 (2): 547–584. Посетено на 2 September 2017 – преку Hrčak.
  97. ↑ „Kaznenopravni i povijesni aspekti Bleiburškog zlocina“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 21 July 2011. Посетено на 3 June 2011.
  98. ↑ Ognyanova 2000.
  99. ↑ Phayer 2000.
  100. ↑ 100,0 100,1 „Independent State of Croatia laws on Croatian – Zakonske osnove progona politickih protivnika i rasno nepodobnih u NDH“ (PDF). Посетено на 3 June 2011.
  101. ↑ Goldstein, Ivo. „Jews in Yugoslavia 1918–41: Antisemitism and the Struggle for Equality“ (PDF). Central European University. Архивирано од изворникот (PDF) на 2018-08-19. Посетено на 7 February 2010.
  102. ↑ „Deciphering the Balkan Enigma: Using History to Inform Policy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 13 November 2005. Посетено на 3 June 2011.
  103. ↑ Hoare, Marko Attila (2006). Genocide and Resistance in Hitler's Bosnia: The Partisans and the Chetniks. Oxford University Press. стр. 19–20. ISBN 0-19-726380-1.
  104. ↑ „United States Holocaust Memorial Museum about Jasenovac and Independent State of Croatia“. Ushmm.org. Архивирано од изворникот на 16 September 2009. Посетено на 3 June 2011.
  105. ↑ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (2017). The Balkans: A Post-Communist History. Routledge. стр. 191. ISBN 978-1-13458-328-7.
  106. ↑ Dubravka Velat, Stanovništvo Jugoslavije u posleratnom periodu /Population in Yugoslavia in the post-war Period/ (Belgrade: SZS, 1988), p. 141. Cited in Projekat Rastko.
  107. ↑ 107,0 107,1 Dr. Branislav Bukurov, Bačka, Banat i Srem, Novi Sad, 1978.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Независна_Држава_Хрватска&oldid=5128259“