Црна рака (Србија)

Црна рака (официјално: Обединување или смрт) - тајно воено друштво формирано во 1901 година од офицери на Армијата на Кралството Србија. Се стекнала со репутација поради неговата наводна вмешаност во атентатот на надвојводата Франц Фердинанд во Сараево во 1914 година и за претходниот атентат на српската кралска двојка во 1903 година, под покровителство на капетанот Драгутин Димитријевиќ.^[1]

Инспирација е првенствено од обединувањето на Италија во 1859–1870 година, но и од обединувањето на Германија во 1871 година.^[2]^[3] Преку неговите врски со атентатот во јуни 1914 година на надвојводата Франц Фердинанд во Сараево, извршен од членовите на младинското движење Млада Босна, Црната рака често се смета за инструментална во започнувањето на Првата светска војна (1914-1918) со забрзување на јулската криза од 1914 година, што на крајот доведе до инвазија на Австроунгарија на Кралството Србија во август 1914 година.^[4]

Позадина[уреди | уреди извор]

Конспиративната група на Апис и мајскиот пуч[уреди | уреди извор]

Во август 1901 година, група пониски офицери на чело со капетанот Драгутин Димитријевиќ „Апис“ основале група за заговор (во литературата наречена Црна рака), против династијата.^[5] Првиот состанок се одржал на 6 септември 1901 година. Присуствуваа капетаните Радомир Аранѓеловиќ, Милан Ф. Петровиќ и Драгутин Димитријевиќ, како и поручниците Антоније Антиќ, Драгутин Дулиќ, Милан Маринковиќ и Никодије Поповиќ.^[6] Тие направиле план да ја убијат кралската двојка - кралот Александар I Обреновиќ и кралицата Драга. Ноќта на 28/29 мај 1903 година, капетанот Апис лично предводел група армиски офицери кои ја убиле кралската двојка во Стариот дворец во Белград (стар стил). Заедно со кралската двојка, заговорниците ги убија и премиерот Димитрије Цинчар-Марковиќ, министерот за армија Милован Павловиќ и генерал-адјутантот Лазар Петровиќ. Ова стана познато како Мајски пуч.

Народна одбрана[уреди | уреди извор]

На 8 октомври 1908 година, само два дена откако Австрија ја анектираше Босна и Херцеговина, некои српски министри, функционери и генерали одржаа состанок во Градското собрание во Белград. Тие основале полутајно општество, Народна одбрана („Национална одбрана“) што му даде на пан-србизмот фокус и организација. Целта на групата била да ги ослободи Србите под австроунгарска окупација. Тие, исто така, преземаа антиавстриска пропаганда и организираа шпиони и саботери да дејствуваат во окупираните провинции. Сателитски групи беа формирани во Словенија, Босна, Херцеговина и Истра. Босанската група стана длабоко поврзана со локални групи пан-српски активисти како Млада Босна („Млада Босна“).^[7]

Основање[уреди | уреди извор]

Обединување или смрт е основано на почетокот на мај 1911 година,^[8] оригиналниот устав на организацијата бил потпишан на 9 мај.^[9] Уставот на организацијата го имаат напишано: Љуба Чупа, Богдан Раденковиќ и Воислав Танкосиќ.^[10] Уставот бил моделиран по слични германски тајни националистички здруженија и италијанските Карбонари.^[10] Организацијата била спомната во српскиот парламент како „Црна рака“ кон крајот на 1911 година.^[11]

До 1911-1912 година, Народна Одбрана воспоставила врски со Црната рака, и двете станале „паралелни во акција и преклопување во членството“.^[12]

1911–1913[уреди | уреди извор]

Организацијата го користела списанието Пијемонт за ширење на нивните идеи.^[13] Списанието било основано од Љуба Чупа во август 1911 година.^[14]

1914 година[уреди | уреди извор]

До 1914 година, имало стотици членови, од кои многумина беа офицери на српската армија. Целта за обединување на териториите населени со Срби била спроведена со обука на герилски борци и саботери. Црната рака била организирана на грасрут ниво во ќелии од три до пет члена, надгледувана од окружните комитети и од Централниот комитет во Белград, чиј десетчлен Извршен комитет бил предводен повеќе или помалку од полковникот Драгутин Димитријевиќ „Апис“. За да се обезбеди тајност, членовите ретко знаеле многу повеќе отколку што другите членови поседуваат ќелија и еден надреден над нив.

Црната рака ги презела терористичките акции на Народна Одбрана и работела намерно на прикривање на какви било разлики меѓу двете групи, тргувајќи со престижот и мрежата на постарата организација. Членовите на Црна Рака имаа важни армиски и владини позиции. Престолонаследникот Александар бил ентузијастички и финансиски поддржувач.^[15] Групата имала влијание врз назначувањето и политиката на Владата. Српската Влада била прилично добро информирана за активностите на Црната рака.

Пријателските односи биле прилично добро заладени до 1914 година. Црната рака била незадоволна од премиерот Никола Пашиќ и мислела дека тој не постапува доволно агресивно кон пансрпската кауза. Црната рака се вклучила во жестока борба за моќ околу неколку прашања, како на пример кој ќе ги контролира териториите што Србија ги анектирала за време на Балканските војни. Дотогаш, несогласувањето со Црната рака било опасно, бидејќи политичкото убиство било едно од неговите алатки.

Исто така, во 1914 година, Апис, наводно, одлучил војводата Франц Фердинанд, наследникот на Австрија, да биде убиен, бидејќи се обидувал да ги смири Србите, што би спречило револуција доколку биде успешена. За таа цел, се тврди дека тројца млади босански Срби биле регрутирани да го убијат војводата. Тие секако биле обучени за фрлање бомби и стрелање од сегашни и поранешни припадници на српската војска. Гаврило Принцип, Недељко Чабриновиќ и Трифко Грабеж биле прошверцувани преку граница назад во Босна со синџир на контакти слични на подземната железница. Одлуката за убиство на надвојводата очигледно била иницирана од Апис и не санкционирана од целосниот Извршен комитет доколку Апис воопшто бил вклучен, прашање што останува спорно.^[16]

Инволвираните веројатно сфатиле дека нивниот заговор ќе резултира со војна меѓу Австрија и Србија и ги имале сите причини да очекуваат дека Русија ќе застане на страната на Србија. Тие, сепак, веројатно не очекувале дека атентатот ќе започне низа настани што ќе доведат до Првата светска војна. Другите во владата и некои од Извршниот совет на Црна рака не беа толку сигурни во руската помош бидејќи Русија неодамна ги разочарала.

Кога веста за заговорот, наводно, се појавила преку раководството на Црна рака и српската влада (премиерот Пашиќ дефинитивно бил информиран за двајца вооружени мажи кои биле шверцувани преку граница, но не е јасно дали Пашиќ знаел за планираниот атентат), на Апис наводно му било кажано да не продолжи. Можеби направил половичен обид да ги пресретне младите атентатори на граница, но тие веќе поминале. Други извори велат дека обидот за „отповикување“ започнал дури откако атентаторите стигнале во Сараево. Се чини дека „повикот“ го прави Апис да изгледа како лабав топ, а младите атентатори како независни ревносни. Всушност, „повикот“ се случи целосно две недели пред посетата на надвојводата. Атентаторите цел месец мирувале во Сараево. Ништо повеќе не беше направено за да ги спречи.

Идеологија[уреди | уреди извор]

Групата опфати низа идеолошки погледи, од армиски офицери со заговор до млади идеалисти, кои понекогаш се стремат кон републиканизам, и покрај стекнувањето на националистички кралски кругови во нејзините активности. Водачот на движењето, полковникот Драгутин Димитријевиќ или „Апис“, бил клучен во пучот во јуни 1903 година, кој го донесе кралот Петар Караѓорѓевиќ на српскиот трон по 45-годишното владеење на ривалската династија Обреновиќ. Групата беше осудена како нихилистичка од австроунгарскиот печат и споредена со Руската народна волја и кинескиот корпус за атентати.

Наследство[уреди | уреди извор]

Во 1938 година била основана група за заговор за соборување на југословенската регентност од, меѓу другите, членови на Српскиот културен клуб (СКК).^[17] Организацијата била моделирана по црната рака, вклучувајќи го и процесот на регрутирање.^[17] Двајца членови на Црната рака, Антоније Антиќ и Велимир Вемиќ, биле воени советници на организацијата.^[18]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

↑ „Black Hand | secret Serbian society“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 21 February 2019.
↑ Gavrilo Princip and the Black Hand organization. Bookrags.
↑ Alan Cassels (1996). Ideology and international relations in the modern world. Psychology Press. стр. 122–. ISBN 978-0415119269.
↑ David Stevenson, 1914–1918, 2012 Penguin, reissue, p. 12. ^{[ISBN missing]}
↑ Borislav Ratković; Mitar Đurišić; Savo Skoko (1972). Srbija i Crna Gora u balkanskim ratovima 1912–1913. Beogradski izdavačko-grafički zavod. Y августу 1901. нижи официри су, под руководством капетана Драгутина Димитр^евиhа – Аписа, створили заверенички покрет против ди- насти е ("Црна рука").
↑ Antić & 2010-11-20.
↑ Clark, Christopher (2012). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. Penguin UK. стр. 69. ISBN 978-0718192952.
↑ Đorđe Radenković (1997). Pašić i Srbija. Službeni list SRJ. стр. 462. ISBN 978-8635503332.
↑ Srpska akademija nauka i umetnosti (1955). Posebna izdanja. 243. стр. 199. Оригинални Устав истого, друштва од 9/22 ма]а 1911 год. са своеручним потписила опт.
↑ ^10,0 ^10,1 Stanoje Stanojević (1929). Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, knjiga 2 (српскохрватски). Zagreb. стр. 181.
↑ Olga Popović-Obradović (1998). Parlamentarizam u Srbiji od 1903. do 1914. godine. Službeni list SRJ. стр. 158. ISBN 978-8635504032.
↑ Victor Roudometof (2001). Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans. Greenwood Publishing Group. стр. 170–. ISBN 978-0313319495.
↑ NIN. nedeljne informativne novine. Politika. 2004.
↑ „Пијемонт“. Veliki rat. National Library of Serbia.
↑ „Šta je bila Crna ruka i ko je bio Dragutin Dimitrijević Apis“. BBC News na srpskom (српски). 2021-04-02. Посетено на 2021-09-17.
↑ Vladimer Dedijer, The Road to Sarajevo
↑ ^17,0 ^17,1 Kazimirović 1995.
↑ Zečević 2003.

Извори[уреди | уреди извор]

Antić, Antonije (20 November 2010). „Škola gnezdo zavere“. Novosti.
Apis, Dragutin T. Dimitrijević (1918). Tajna prevratna organizacija. Velika Srbija.
Dedijer, Vladimir (1966). The Road to Sarajevo. Simon and Schuster.
Kazimirović, Vasa (1995). Srbija i Jugoslavija, 1914–1945: Srbija i Jugoslavija između dva svetska rata. Prizma. ISBN 978-8670840010.
Kazimirović, Vasa (1997). Crna ruka: ličnosti i događaji u Srbiji od prevrata 1903. do Solunskog procesa 1917. godine. Prizma. ISBN 978-8670840164.
MacKenzie, David (1995). The "Black Hand" on Trial: Salonika, 1917. East European Monographs. ISBN 978-0880333207.
MacKenzie, David (1998). The Exoneration of the "Black Hand," 1917–1953. East European Monographs. ISBN 978-0880334143.
MacKenzie, David (1989). Apis, the Congenial Conspirator: The Life of Colonel Dragutin T. Dimitrijević. East European Monographs. ISBN 978-0880331623.
MacKenzie, David (1982). „Serbian Nationalist and Military Organizations and the Piedmont Idea, 1844–1914“. East European Quarterly. 16 (3): 323–.
Remak, Joachim (1971). The Origins of World War I: 1871–1914. Holt, Rinehart and Winston. ISBN 978-0136427445.
Zečević, Momčilo (2003). Prošlost i vreme: iz istorije Jugoslavije. Prosveta. ISBN 978-8607013937.

Литература[уреди | уреди извор]

Bataković, Dušan T. (2006). „Nikola Pašić: The Radicals and the "Black hand" challenges to parliamentary democracy in Serbia 1903–1917“. Balcanica. 37 (37): 143–69. doi:10.2298/BALC0637143B.
Blakley, Patrick R. F. „Narodna Odbrana (The Black Hand): Terrorist Faction that Divided the World“ (PDF). Oswego Historical Review. 2: 13–34.^{[мртва врска]}
Gilfond, Henry (1975). The Black Hand at Sarajevo. Bobbs-Merrill. ISBN 0672520702. OCLC 1692249.
Jelavich, Barbara (1991). „What the Habsburg Government Knew about the Black Hand“. Austrian History Yearbook. 22: 131–50. doi:10.1017/S0067237800019913.
Nešković, Borivoje (1953). Istina o solunskom procesu. Narodna knjiga.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Луц, Херман. „Српската „црна рака““, Фримен, кн. 7, бр. 164, стр. 179–81, 2 мај 1923 година.
Џон Пол Њуман: Црна рака, во: 1914–1918 онлајн. Меѓународна енциклопедија на Првата светска војна .

[1] „Black Hand | secret Serbian society“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 21 February 2019.

[2] Gavrilo Princip and the Black Hand organization. Bookrags.

[3] Alan Cassels (1996). Ideology and international relations in the modern world. Psychology Press. стр. 122–. ISBN 978-0415119269.

[4] David Stevenson, 1914–1918, 2012 Penguin, reissue, p. 12. ^{[ISBN missing]}

[RatkovićĐurišić1972-5] Borislav Ratković; Mitar Đurišić; Savo Skoko (1972). Srbija i Crna Gora u balkanskim ratovima 1912–1913. Beogradski izdavačko-grafički zavod. Y августу 1901. нижи официри су, под руководством капетана Драгутина Димитр^евиhа – Аписа, створили заверенички покрет против ди- насти е ("Црна рука").

[FOOTNOTEAntić2010-11-20-6] Antić & 2010-11-20.

[7] Clark, Christopher (2012). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. Penguin UK. стр. 69. ISBN 978-0718192952.

[Radenković1997-8] Đorđe Radenković (1997). Pašić i Srbija. Službeni list SRJ. стр. 462. ISBN 978-8635503332.

[umetnosti1955-9] Srpska akademija nauka i umetnosti (1955). Posebna izdanja. 243. стр. 199. Оригинални Устав истого, друштва од 9/22 ма]а 1911 год. са своеручним потписила опт.

[NESHS2-181-10] 10,0 ^10,1 Stanoje Stanojević (1929). Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, knjiga 2 (српскохрватски). Zagreb. стр. 181.

[Popović-Obradović1998-11] Olga Popović-Obradović (1998). Parlamentarizam u Srbiji od 1903. do 1914. godine. Službeni list SRJ. стр. 158. ISBN 978-8635504032.

[12] Victor Roudometof (2001). Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans. Greenwood Publishing Group. стр. 170–. ISBN 978-0313319495.

[13] NIN. nedeljne informativne novine. Politika. 2004.

[14] „Пијемонт“. Veliki rat. National Library of Serbia.

[15] „Šta je bila Crna ruka i ko je bio Dragutin Dimitrijević Apis“. BBC News na srpskom (српски). 2021-04-02. Посетено на 2021-09-17.

[16] Vladimer Dedijer, The Road to Sarajevo

[FOOTNOTEKazimirović1995-17] 17,0 ^17,1 Kazimirović 1995.

[FOOTNOTEZečević2003-18] Zečević 2003.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]