Црна смрт

Ширењето на црната смрт во Европа од 1346 до 1353 г.

Црната Чума во окови на фреска во црквата „Св. Петар и Павле“ во реканското село Тресонче.

Црната смрт или црна чума — една од најголемите пандемии во историјата на човештвото, која го достигнала својот врв во Европа во периодот од 1346–53 г. и резултира со смрт на 75 до 200 милиони луѓе. Иако, постојат повеќе теории за етиологијата на црната смрт, анализите на ДНК од жртвите од северна и јужна Европа во 2010 и 2011 година покажале дека причинителот бил бактеријата Yersinia pestis, најверојатно предизвикувајќи различни облици на чума.

Потекло на чумата

Црната смрт избила во пустината Гоби во доцните 1320-ти години. Никој не знае зошто. Чумата Bacillus била активна долго пред тоа; всушност самата Европа претрпела епидемија во VI век. Но болеста била релативно прикриена во наредните векови. Знаеме дека климата на Земјата почнала да се лади во XIV век, а можеби и ова т.н мало ледено доба имало некаква врска со тоа.

Без оглед на причината, епидемијата почнала таму и се проширила кон надвор. Додека одела кон запад, се ширела во сите правци, а азиските народи страдале толку сурово, како никогаш порано. Во Кина, населението се намалило од 125 милиони на 90 милиони луѓе, во текот на XIV век.

Чумата доаѓа во Европа

Чумата се движела по караванските патеки кон запад. Од 1345 г. била на долниот дел на реката Волга. Од 1346 г. стигнала до Кавказ и Крим. Од 1347 година била во Цариград. Ја погодила Александрија во есента, таа година и од пролетта 1348 година, умирале илјадници луѓе дневно. Во Каиро бројот бил седум пати поголем.

Болеста патувала со брод, толку лесно како и по копно. Пристигнала толку брзо на источното Средоземје исто како и во западниот дел.

Пристигнување на Запад

Чумата стигнала до Кипар во летото 1347 година. До зимата била во Италија. Од јануари 1348 г. чумата ја имало во Марсеј. Сигнала во Париз во пролетта 1348 г., а во Англија во септември истата година. Движејќи се по трговските патишта на Рајна, чумата пристигнала во Германија во 1348 г. и во Ниските Земји во истата година. Годината 1348 била најлошата од годините на чумата.

Стигнувањето на болеста до периферијата на Европа траело подолго. Во Норвешка пристигнала во мај 1349 година. Во источните Европски земји стигнала во 1350 г., а во Русија во 1351 година.

Бидејќи болеста имала тенденција да ги следи трговските патишта и да се концентрира во градовите, стигнувала по индиректен пат: на Блискиот Исток, на западното Средоземје, а потоа во северна Европа, па во Русија. Напредокот на чумата ја опишува географијата на средновековната трговија.

За болеста

Бубонската чума е медицински термин. Тоа е Bacillus, организам најчесто носен од глодачи. Стаорците, но и други глодачи исто така, а кои постојано биле во контакт со кучињата, ги носеле овие болви и ги заразиле другите животни. Луѓето насекаде патувале, а со нив и овие животни, кои биле во нивен постојан физички допир. За разлика од мачките, кои постојано го чистат сопственото крзно, кучињата ја немаат таа особина, па тие постојано се валкани и лесно заразни. Така, стаорците и другите слични глодачи, лесно ги пренесувале болвите и заразните болести, а преку кучињата се заразиле и мачките, сè до царските дворови, каде жените, принцезите и кралиците ги чувале овие животни, па дури и спиеле со нив, а болвите слободно се движеле низ човекот-домаќин. Потоа болвата ја пренесува крвта од стаорецот во човекот, заразувајќи го. „Стомакот на заразениот станува блокиран и умира од глад. Тоа е грозна болест за секого“.

Симптомите вклучуваат висока температура, болки во екстремитетите и повраќање на крв. Најкрактеристичен симптом е отекување на лимфните жлезди. Овие жлезди можат да се најдат во вратот, пазувите и препоните. Отокот е испакнат и лесно видлив; неговата темна боја го дава името на болеста – црна смрт.

Отоците продолжуваат да се зголемуваат за на крајот да пукнат. Кратко потоа следи смртта. Целиот процес, од првите симптоми на треска и болки, до крајниот стадиум, трае само три до четири дена. Брзината на болеста, ужасната болка, морничавиот изглед на жртвите, придонеле чумата да биде особено застрашувачка.

Облици на болеста

Епидемијата од чума е обично фатална, иако не е неизбежно тоа. Денес имаме лекови со кои може да се излечи, ако се интервенира на време. Но, ако жртвата веќе е изложена на ризик, преку недоволна исхранетост или друга болест, таа е посмртоносна. Имало многумина во 1340 година кои биле изложени на таков ризик.

Историчарите се под тежок притисок да ја објаснат значителната смртност во 1348 година. Најдобра претпоставка е дека имало повеќе од еден вид на чума во Европа.

Постојат два други вида на болеста: септикемична чума, која ја напаѓа крвта и пневномична чума, која ги напаѓа белите дробови. Втората е особено опасна, бидејќи може да се пренесе преку воздухот. И двете се речиси 100% фатални.

Веројатно е дека некоја форма на пневномична чума дејствувала заедно со бубонската чума во тие страшни години.

Опис на болеста

На почетокот на октомври 1347 година, дванаесет џеновски галии, влегле во пристаништето Месина, Сицилија. Во нив имало толку опасна болест, така што секој кој само ќе зборувал со нив бил заразен од смртоносната болест. Инфекцијата се ширела на сите кои имале каков било контакт со заболените. Заразените чувствувале болка низ целото тело, или може да се каже биле со нарушено здравје. Потоа се проширила на бутовите или на надлактицата како чир со големина на леќа. Заразено било целото тело, а пациентот повраќал многу крв. Ова повраќање на крв продолжувало без престан три дена.

Не само што починале сите оние кои разговарале со нив, туку исто така и оние кои допреле или користеле некои од нивните работи. Кога жителите на Месина дознале дека оваа ненадејна смрт произлегла од џеновските бродови, тие веднаш ги отстраниле од пристаништето и градот. Но болеста останала и предизвикувала ужасна смрт. Умирале сите кои живееле во иста куќа со заразен, дури и мачките и другите домашни животни. Како што бројот на смртни случаи се зголемил во Месина, многумина сакале да ги исповедаат своите гревови на свештениците и да ја подготват последната желба и тестамент. Но Проповедниците, адвокатите и нотарите одбиваа да влезат во домот на заболениот. Наскоро, труповите лежеа оставени во куќите. Ниту еден Проповедник, син, татко, ниту една врска не се осмели да влезе, туку ангажирале слуги, високо платени, да ги погребаат сите загинати. Куќите на починатите остануваат отворени со сите свои вредности, злато и скапоцени камења. Кога катастрофата го достигна својот врв, Месенијанците решија да емигрираат. Еден дел од нив се населиле во виноградите и полињата, но поголем дел побарале засолниште во градот Катанија. Но болеста се залепи за бегалците и ги придружуваше секаде каде што ќе се обратеа за помош. Оние кои стигнаа до Катанија го земаа нивниот последен здив во Катанските болници. Преплашените граѓани не дозволија закопување на бегалците од Месина во рамките на нивниот град, па така сите тие беа фрлени во ровови ископани надвор од зидините. Луѓето од Месина беа дисперзирани преку целиот остров Сицилија, а со нив и болеста, така што без број луѓе загинаа. Градот Катанија остана без своите жители и на крајот потона во целосен заборав. Тука, не само што се појавија “изгорените пликови“, но исто така и отечени жлезди на препоните, рацете или на вратот. На почетокот биле во форма на лешник, и биле проследени со страшни трески кои за кратко време придонесувале болните да се чувствуваат толку омалаксани така што не можеле да станат од кревет, биле приморани да лежат со страшна треска. Наскоро отокот се зголеми со големина на орев, потоа на онаа на јајце од кокошка или од гуска, и била претерано болно, го иритираше телото, предизвикувајќи заразеност да повраќа крв. Болеста траеше три дена, а четвртиот најкасно, пациентот подлегнуваше. Штом некој во Катанија била заробен од главоболка и треска, знаеше дека тој е обврзан да почине во рамките на одредено време. Кога чумата го достигна својот врв во Катанија, патријархот ги назначи сите проповедници, дури и најмладите со сите свештенички овластувања за разрешување на гревовите кој тој самиот ги поседува како епископ и патријарх. Но чумата беснееше од октомври 1347 до април 1348 година. Самиот патријарх била еден од последните кои беа однесени. Тој почина исполнувајќи ја својата должност. Во исто време и грофот Џовани кој внимателно го избегнуваше секој заразен дом и секој пациент, почина.

Друг опис на болеста

Од Анголо ди Тура, од Сиена: „Морталитетот во Сиена значително се зголеми во мај. Тоа била сурова и ужасна работа. Сите изгледаа како шокорирани гледајќи ја болката. Невозможно е со зборови да се опише ужасната вистина .Впрочем, оној кој не го гледаше таквиот хорор, може се рече дека е благословен. Жртвите умираа речиси веднаш. Тие отекуваа под пазувите и препоните и губеа свест додека зборуваа. Татковците ги напуштаа децата, жените своите мажи, брат со брат; оваа болест зела замав по сите страни. И така умираа. Никој не се наоѓаше да го закопа мртвиот за пари или од пријателство. Членовите на едно домаќинство ги донесоа своите мртви во ровот, како најдобро што можеа да направат, без свештеник. Во многу места во Сиена големи ровови биле ископани и во нив длабоко наредени мртвите. И илјадници умираа, дење и ноќе, и сите беа фрлени во тие ровови покриени со земја. Штом тие ровови ќе се пополнеа, нови беа ископувани. Јас, Анголо ди Тура ги погребав моите пет деца со сопствените раце. И толку многу умираа, што сите мислеа дека е крај на светот.“

Официјални реакции

Спротивно на она за што би можело да се помисли, реакцијата од јавните службеници, и од многу црковни, била дека оваа катастрофа не била одмазда на Бог врз грешниот свет, туку била зараза. Властите преземаа чекори за да се справат со заразата, но се разбира нивната делотворност била ограничена. Градовите беа најтешко погодени и се обидуваа да преземат мерки за контрола на епидемијата што никој не можеше да ја сфати. Во Милано, како еден од најуспешните примери, градските власти веднаш ги заѕидале куќите во кои сметале дека е присутна болеста, изолирајќи ги здравите во нив заедно со болните. Венеција презеде софистицирани и строги здравствени мерки, вклучувајќи и изолирање на сите дојдовни бродови на посебен остров. Но посекако, луѓето умираа, иако помалку во Милано и Венеција, отколку во другите градови што немаа такви мерки.

Медицински мерки

Бидејќи Владата дејствува за да се спречи или контролира катастрофата, но несреќата продолжува, луѓето се надеваат на други лекови. Многу веруваа дека болеста се пренесува по воздушен пат, веројатно затоа што мирисот од мртвите и смртта беа толку страшни. Луѓето гореа секаков вид на темјан: смрека, ловор, бука, бор, листови лимон, рузмарин, камфор и други. Марамчиња беа потопувани во ароматични масла, за да се покрие лицето кога се излегува надвор. Лекот од звукот била друг лек. Во градовите звонеа црковните звона со цел да ја уништат чумата, за секаков вид на криза звонеле градските звона. И немаше крај на талисманите, амајлиите и магиите кои можеа да се купат од локалните „мудреци“ и аптеки. Луѓето беа очајни за лек и би направиле се, безразлика колку е тоа необично или чудно.

Научно мислење

Причината за болеста била прашање од интерес за многу луѓе. Луѓето ја гледале чумата како казна од Господ поради времињата кога биле одвоени. Ова било сосема вулгарно мислење, како и да е учените го разбирале тоа подобро отколку што верувале. Но што е тогаш изворот на чумата? Папата испрати писмо до Париз, за да ги добие мислењата на Медицинскиот факултет во 1348 година. Тие го проучувале проблемот, некое време, потоа пратиле извештај до папата. Добрите професори сметаа дека несреќата била предизвикана од посебно несреќниот спој на Сатурн, Јупитер и Марс во знакот Водолија што се случи во 1345 година. Оваа комбинација предизвика жешки, влажни услови кои предизвикуваат земјата да издишува отровни испарувања. Извештајот продолжи да препорачува чекори за заштита од оваа болест. Ова е еден дел од нивниот рецепт: Не треба да се конзумира живина како што се птици, свињи, говедско месо, не треба воопшто да се конзумира масно месо... Штетно е да се спие во текот на денот... Не треба да се јаде риба, премногу вежбање може да биде штетно... И ништо не треба да се готви во дождовница... Маслиновото масло со храна е смртоносно... Капењето е опасно... Во исто време други списи се појавија од перата на образованите мажи, за најдобрите начини да се избегне чумата. Од Италија пристигна овој совет: Како прво, ниеден човек не смее да мисли на смртта... Ништо не смее да предизвика вознемиреност, сите човекови мисли треба да бидат насочени кон нешто пријатно, смирени и вкусни нешта... Треба да бидат посетени прекрасни пејзажи, убави градини, особено кога расцветуваат ароматичните растенија... Слушање на убави, мелодични песни... Помислата на злато, сребро и други благородни камења е пријатна за срцето...

Избегнување

За волја на вистината, единственото дејство што било ефикасно бил карантинот – едноставно останување доволно далеку така што болеста нема да ве стигне. Избегнувањето на болните била природен инстинкт. Во Германија, имало бискуп кој за време на хаосот им нудел на гостите прачки или долги лажици. Богатите ќе побегнеа во селата. Папата Климент VI, кој живееше во Авињон, застана меѓу два големи пожари за да вдиши чист воздух. Чумата Bacillus всушност се уништува од топлина, така што ова стана од една од ретките навистина ефикасни мерки.

Верници

Ако епидемијата била манифестација на божествената лутина, тогаш Христијаните треба да направат се што можат за намалување на таа лутина. Од овој едноставен импулс дојдоа верници: групи на луѓе кои талкаа по градовите и селата правејќи појакание во јавност. Тие нанесуваа секако вид на казни врз себе, жртвувајќи се за гревовите на светот, во имитација на Исус. Општеството генерално се чудело на нив и не ги оправдувало. Верниците имаа тенденција да ги убијат Евреите на кои наидоа, па дури и да ги убијат свештениците кои зборувале против нив. Во Октомври 1349 година, папата ги осуди и нареди властите да ги забранат. Но Верниците повторно се појавија за време на чумата во XV век.

Опис на Верниците

Еве неколку описи на Верниците од современите хроничари. Првиот опис е од Жан де Венет: „Додека чумата сè уште била активна и се ширеше од град во град, мажите во Германија, Фландрија и Лорен, формираа нова секта на свој начин. Лишени до појас тие се собираа во големи групи и банди и маршираа по крстопатите и плоштадите на градовите. Тие формираа кругови и се претепуваа врз нивните грбови, пеејќи новокомпонирани химни соодветни за нивните обреди. Така, за 33 дена тие маршираа низ многу градови правејќи покајание, омозвожувајќи им голем спектакл на зачудените луѓе. Биле камшикувани на рамениците и рацете, малтретирани со железо толку гневно дури не пролеат крв. “ Вториов опис е од средновековниот историчар Жан Фросарт, од неговата историја за стогодишната војна: „ ...Грешинците најпрво се појавиле во Германија. Тие беа мажи кои вршеа јавно покајание и се претепуваа на својата кожа со камшици од мали железни шила. Некои искрварија толку многу помеѓу рамената и некои будалести жени имаа облека подготвена за да земат од крвта и да стават во нивните очи, велејќи дека тоа е чудесна крв. Додека го правеа покајанието, тие пееја многу тажни песни за раѓањето и за страста на нашиот Господ. Предмет на ова покајание била да се стави крај на смртноста во тоа време.“

Последици: Загуба на населението

Проценката на Фросарт за загубата на населението била точна, што е иронично, бидејќи Фросарт оди предалеку скоро во сите негови пресметки. Но, најдобрата од многуте направени проценки, целокупното население на Европа го стави во загуба на околу една третина. Ова довело до повторување. Чумата дојде во Европа во 1347 година. Од 1350 година таа во голем дел помина надвор од Западна Европа. Во период од две години, еден на секои три лица била мртов. Ништо такво не се случило пред и потоа. Овие општи броеви го прикриваат нерамномерниот карактер на епидемијата. Некои области страдаа малку, додека други претрпеа многу повеќе. Еве неколку примери: Помеѓу 45% и 75% од популацијата во Фиренца загина во една година. Една третина загина во првите шест месеци. За некое време, во Фиренца пропадна целиот економски систем. Во Венеција, каде што воделе одлична евиденција, 60% загинаа во текот на 18 месеци. Одредени професии претрпеле повисока стапка на смртност, особено оние чии должности ги доведувале до контакт со болни – лекари и свештеници. Во Монтпелер само седум од 140 доменикански монаси преживеале. Стапката на смртност во Авињон била 50% и дури била повисока кај свештенството. Една третина од кардиналите загинала. Големата загуба на народот била исто така и поучна. Урбаното население се обнови брзо, во некои случаи во рок од неколку години, преку имиграција од селата поради зголемените можности во градовите. Руралното население пак, закрепна полека, бидејќи селаните ги напуштија своите фарми за градовите. Најтешко погодени беа посебни групи како што се монасите. Нивното опоравување траеше неколку генерации. Во многу области пред-чума нивоата на популација не беа постигнати до 1500-тите; а во неколку дури и до 1600-тите. Ова е една причина зошто Црната Смрт ја означува поделбата помеѓу средниот век, со развиена средновековна култура и моќ, и подоцнежниот среден век. Подоцнежниот период била еден од хроничните намалувања на населението.

Последици: Економски нарушувања

Градовите беа силно погодени од чумата. Финансиското работење била нарушено, како што должниците умираа, нивните кредитори остануваа без надомест. Не само што должникот умрел, туку со него и целото негово семејство, како и многу од неговите роднини. Едноставно немаше од кој да се земи надоместот. Градежните проекти запреле за одредено време или биле целосно напуштени. Еснафите ги загубија своите занаетчии. Мелниците и другите специјални машини се расипувале, а единствениот човек во градот кој ги знаел вештините за да ги поправи бил жртва на болеста. Градовите бараат експерти и им нудат високи плати. Имаше голем недостиг на работна сила, особено во краток рок, а следствено на тоа платите се зголемија. Заради високиот морталитет, имаше добра повеќе од потребното и така цените паднаа. Меѓу двете тенденции, животниот стандард се зголеми... за оние кои сè уште беа живи. Личните имоти во околината изгледале страшно. На фармите и во селата луѓето целосно изумреле или биле напуштени од ретките преживеани кои одлучиле да не останат тука. Кога Норвешките морнари конечно го посетуваат Гренланд повторно во почетокот на XV век, наоѓаат само диви говеда. Цели фамилии изумреа, без наследници, нивните куќи останаа празни. Селата исто така се соочија со недостаток на работна сила и земјопоседниците веќе не ги ослободуваа своите слуги. Тие се обидоа да извлечат повеќе принуден труд. Селаните во многу области почнале да бараат праведен третман или полесни оптоварувања. Исто како што имаше еснафски побуни во подоцнежните 1300, исти такви побуни има сега во селата.

Културни последици

Како што рекоа хроничарите, чумата ги допре сите, богатите и сиромашните подеднакво. Историчарот Вилани од Фиренца го напиша ова: „И многу земји и градови беа опустошени. И чумата траеше до _____“ Вилани остави празно место на крајот од реченицата која планираше да ја пополни по денот кога чумата ќе престане. Никогаш не го направи тоа. Вилани била уште една жртва на чумата во 1348 година. Универзитетите и училиштата обично се наоѓаа во најтешко погодените региони. Тие беа затворени и напуштени. Шеснаесет од четириесет професори на Кембриџ загинаа. Истото се случи и во црковните институции. Свештениците загинаа и никој не можеше да ги слушне исповедите. Епископите умираа, како и нивните наследници. Губење на животи во толкав број и од толку ужасна болест, донесе очај насекаде. Зошто Бог би го направил тоа? И зошто неговите слуги не можеа да го спречат или ублажи неговиот гнев? „Додека траеше оваа епидемија во Тоскана, повеќе од осумдесет починаа на секои сто луѓе. И воздухот била толку заразен што смрта успеа да стигне до луѓето насекаде, секаде каде што тие би можеле да избегаат. И кога видоа дека сите умираат, тие веќе не внимаваа на смрта и веруваа дека крајот на светот била блиску како никогаш до порано.“ Тонот на овој извадок одекнуваше низ целата Европа. Имаше такви кои веруваа дека оваа катастрофа навистина ќе го означи крајот на светот. Дури и кога кризата помина, и светот остана да постои, некои се прашуваа зошто Бог толку го казни светот.

Ефекти во уметноста

Тонот на очај на крајот се појавува во уметноста на тоа време, иако не веднаш. Во подоцнежните 1300, кога многу делови од Европа беа посетени два или трипати од епидемијата, се појавуваше еден вид на морбиден хорор. Како главен пример можат служат скулптурите. Големиот Бог била погребан во ковчег. Ковчегот била со камена обвивка, која била вообичаено украсена. Страните беа украсени со религиозни резби, Но капакот на гробот начесто личел како на оние за погреб. Како што претходно овие скулптури го покажаа Бог во неговиот оклоп со меч и штит, или дама во нејзината најдобра облека, околу 1400 година се забележуваат вознемирувачки промени во уметноста. Некои скулптури покажуваа половина распаднати тела со јасно видливи делови на скелетот. Облеката била драпирана со крпи, некои биле со глисти и полжави закопани во трупот. Тоа била и е грозоморна глетка. Гробот на витезот е сигурен доказ за порекнување на смртта.; лицето му било целосно и добро составено, како лична униформа за брзиот живот. Но гробот на кардиналот покажува брутална вистина, секое тело е трева. Нормално, ние би претпочитале да ги затвориме очите пред ова, но вајарскиот стил не ни го дозволува тоа. Потресно да се гледа, но исто така потресна е самата мисла дека ваква безмисленост се пронашла на место како уметничко дело. Danse macabre (Танцот на смртта) Исто така се појавија и слични брутални слики. Тука, стилот има име – danse macabre (танцот на смртта). Содржините покажуваа скелети кои се мешаа со луѓето во секојдневието. Гледаме селани на жетва, работници на градилиште, или ловци во шума. И во секоја сцена поврзана со животот, има скелети: скелети од коњи коишто носат трупови од на лов; селски девојки играат со смртта; скелет држи дете од изворот на крштевање. Рапоредот бил шокантен, ги опфаќале највеселите моменти и не потсеќаат на хоррор и загуба. Тоа е сурова уметност. Уште позастрашувачки е кога ќе сфатиш дека сето ова се случувало. Ова не се слики изнудени од измачените изолирани души. Ова се дела направени на барање од црквите или монасите или од градските совети и биле изложувани на јавни места. Не правеле само уметниците вакви застрашувачки слики, нивните господари плаќале за нив, ги изложувале и нарачувале уште повеќе. Ништо подобро не ја демонстрира Црната Смрт во Европа од овие уметнички дела.

Политички ефекти

Чумата немала постојан ефект на текот на политиката, но и го одзела патот. Клалот Алфонсо XI од Кастиља бил единствениот владеечки монах којшто умрел од чумата, но умреле и многу помалку знајчајни, вклучувајќи ги кралиците од Арагон и Франција и синот на Византискиот владетел. Собранијата биле здружени кога чумата имала замав, со што продолжиле со работа. Стогодишната војна била суспендирана во 1348 затоа што многу војници загинале. Но набрзо потоа, повторно започна. Ефектот на локално ниво била уште потешко. Градските совети беа опустошени. Цели семејства на локалните благородништва беа збришани. Судовите беа затворени. Меѓутоа, новите судови беа формирани. Предизвиканиот хаос од толку многу смртни случаи на крајот се реши и политичкиот живот продолжи понатаму. Сепак, често може да се прочита дека одредена опсада била укината заради епидемијата, или некои кнежевства се нашле во неред, бидејќи кнезот починал од црната смрт.

Историско време на чумата

Самата чума била доволно катастрофална, особено во појавата на повеќе од една форма во текот на истата епидемија. Средината на XIV век била лошо време за Европа. Европската економија веќе поминуваше низ тешкотии. Таа ги поврзувала проширените граници, на границата и на вратената земја од шумата и мочуриштата. Доаѓањето на Монголците и Османлиите ги прекинаа трговските патишта и одредени области на Европа беа на раб на депресија. Уште полошо, климата се менувала, со поладно и поветровито време, создавајќи се помалку култури како што се наголемувала популацијата. Во раните 1300 години, имаше појава на голем глад. Исто така и црквата била во лоша состојба. Папите престојувале во Авињон, а не во Рим. Ереси можеа да се сретнат во Англија и Бохемија и во јужна Франција, а црквата не била во можност да го контролира тоа. Светата земја била изгубена во 1290тите и напорите за враќање завршија со неуспех. Стогодишната војна додаде војна на чума и глад. Само две години пред тоа, Англичаните и задаваат голем пораз на Франција. Наскоро ќе се појават маршути, платени армии коишто служеле еден или друг крал, кога ниеден крал нема да плати тие талкале од едно село до друго и пљачкосувале. Тешкотиите настанати од војната и ограничената економија се влошуваат со појавата на црната смрт. Се разбира, тука постои меѓусебна врска. Ефектите на чумата беа влошени заради овие и други проблеми, а и самите проблеми беа дуплирани заради чумата.

Враќање на чумата

Еден од најлошите ефекти на чумата била тоа што таа постојано се реинкарнираше. Таа никогаш не била толку лоша како првиот пат. Во некои случаи чумата била смртоносна, но поограничена во географските подрачја. Неколкупати ја покриваше Европа, но не со толкаво уништување. Тоа била ова повторување што толку ја намали популацијата на Европа, бидејќи земјите никогаш немаа шанса да се обноват пред чумата повторно да се појави. Во текот на втората половина од XIV век, секоја генерација била посетена од страна на чумата. Се појави повторно, и повторно во XV век, но не толку зачестено. Тоа беа најлошите векови, но имаше локални епидемии двесте години потоа. Делови од Европа никогаш не го постигнаа бројот на жители кој бил пред чумата се сè до XVII век.