Турско национално движење

Од Википедија — слободната енциклопедија
Истакнати националисти на Сивашкиот конгрес. Од лево кон десно: Музафер Килич, Рауф Орбај, Беќир Сами Кундух, Мустафа Кемал Ататурк, Рушен Ешреф Унајдин, Џемил Џахит Тојдемир, Џеват Абас Ѓурер.

Турското национално движење (турски: Türk Ulusal Hareketi) — национално движење кое ги опфаќа политичките и воените активности на турските револуционери кои резултирале во создавање и обликување на модерната Република Турција, како последица на поразот на Отоманското Царство во Првата светска војна и последователното окупација на Цариград и поделба на Османлиското Царство од страна на Сојузниците под условите на договорот од Мудрос. Османлиите го сметале движењето како дел од меѓународен заговор против нив[1]. Турските револуционери се побуниле против оваа поделба и против договорот од Севр, потпишан во 1920 година од отоманската влада, кога цела Анадолија била поделена на сојузнички региони.

Ваквото воспоставување на сојуз на турските револуционери за време на поделбата резултирало со започнување на Турската војна за независност, укинување на османлискиот султанат на 1 ноември 1922 година и прогласување на Република Турција на 29 октомври 1923 година. Движењето се изјаснило дека единствениот извор на управувањето за турскиот народ ќе биде демократско Големо национално собрание на Турција.

Движењето било создадено во 1919 година преку серија договори и конференции низ цела Анадолија и Тракија. Процесот имал за цел да обедини независни движења низ целата земја за да изгради заеднички став на чело со Мустафа Кемал Ататурк[2] кој станал главен портпарол, јавна личност и воен водач на движењето.

Договорот од Амасија, јуни 1919[уреди | уреди извор]

Договорот од Амасија бил важен во многу аспекти. Тоа бил првиот повик кон националното движење против окупаторските сили. Се состоел од разговори за национална независност, засновани на провинции, а не врз основа на раса.

  • Единството на татковината и националната независност се во опасност.
  • Владата на Истанбул не е во состојба да ги изврши своите одговорности.
  • Само преку напор и решеност на нацијата ќе се добие национална независност.
  • Неопходно е да се формира национален комитет, ослободен од сите надворешни влијанија и контрола, кој ќе ја разгледа националната состојба и ќе му ги даде на светот на знаење народите што сакаат за правда.
  • Одлучено е да се одржи Национален конгрес веднаш во Сивас, најбезбеденото место во Анадолија.
  • Тројца претставници од секоја провинција треба да бидат испратени веднаш на Конгресот на Сивас.
  • За да бидат подготвени за секоја евентуалност, овој предмет треба да се чува како национална тајна.
  • На 10 јули ќе има конгрес за источните провинции. Делегацијата од Конгресот во Ерзурум ќе замине за да се приклучи на генералниот состанок во Сивас.

Овој договор го потпишале Мустафа Кемал Ататурк, Рауф Орбај, Али Фуат Џебесој, Рефет Беле и подоцна Ќазим Карабекир во Ерзурум.

Конференции[уреди | уреди извор]

Конгрес од Ерзурум[уреди | уреди извор]

На американски мандат: На 1 август 1919 година, Комисијата се обидела да контактира со големи групи на заинтересирани страни во Цариград (Отоманска контрола), за да ги добие своите позиции со цел да ги пријави на Париската мировна конференција. Ќазим Карабеќир дознал дека меморандумот е донесен со спојување на политички групи во Цариград и, следствено Ерзурумскиот конгрес, кој испратил меморандум за американскиот претседател Вудро Вилсон во истиот ден за нивен мандат. Веројатно требало да ги потсети сите други партии на 14-те точки на Вилсон и фактот дека националистите биле свесни за нив. Меѓу целите на националистите, била да се сигнализира решеноста на националистите пред заинтересираните страни и да се покаже нивната намера дека не толерираат недискриминирачки политички притисок. Она што започнало како предлог на националистите да го прифатат американскиот мандат во времето на Ерзурумскиот Конгрес, станало голема акција веднаш потоа.

Конгрес од Сивас[уреди | уреди извор]

членови на движењето на конгресот во Сивас

На конгресот во Сивас за првпат четиринаесет водачи на движењето седнале да разговараат под еден покрив. Овие луѓе формирале план помеѓу 16 и 29 октомври. Тие се согласиле парламентот да се состане во Цариград, дури и да било очигледно дека овој парламент не може да функционира под окупација. Тоа било голема шанса да се изгради основата и легитимноста. Тие решиле да формализираат „Претставнички комитет“ што ќе се справи со распределбата и спроведувањето, што лесно може да се претвори во нова влада доколку Сојузниците решат да ја распуштат целата отоманска управувачка структура. Мустафа Кемал воспостави два концепта во оваа програма: независност и интегритет. Мустафа Кемал ја поставил основата за услови што ќе ја легитимизираат оваа организација. Овие услови биле споменати и во Вилсоновиот правилник.

Мустафа Кемал го отворил Националниот Конгрес во Сивас, во кој учествувале делегати од целата нација. Резолуциите на Ерзурум биле претворени во национален апел и името на организацијата се сменило во Друштво за одбрана на правата и интересите на провинциите во Анадолија и Румелија. Резолуциите на Ерзурум биле потврдени со мали додатоци, кои вклучуваат нови клаузули, како што е член 3, во кој се вели дека формирањето на независни грчки територии во Ајдин, Маниса и Балекешир е неприфатливо. Конгресот на Сивас во суштина го засилил ставот заземен на Конгресот во Ерзурум. Сите овие биле извршени додека Харбордската комисијата пристигнала во Цариград[3].

Големо национално собрание[уреди | уреди извор]

Биле направени планови за организирање на нова влада и парламент во Анкара, а од султанот било побарано да го прифати нејзиниот авторитет. голем број на приврзаници се преселиле во Анкара. Меѓу нив биле Халиде Едип Адивар, нејзиниот сопруг Аднан Адивар, Исмет Инону, најважните сојузници на Кемал во Министерството за војна и последниот претседател парламентот, Џелалетин Ариф. Последното дезертирање на главниот град било од големо значење. Легално избран претседател на последниот претставник на отомански парламент, тој тврдел дека истиот бил распуштен нелегално, со кршење на Уставот, овозможувајќи му на Кемал да преземе целосни владини овластувања за режимот на Анкара.

Во март 1920 година, тој објавил дека турската нација формира свој парламент во Анкара под името Големо национално собрание. Околу 100 членови на отоманскиот парламент успеале да избегаат од сојузниците, и им се придружиле на 190 пратеници избрани низ целата земја од националната група за отпор. На 23 април 1920 година, новото Собрание за првпат се собрало, со што Мустафа Кемал станал прв претседател и Исмет Инону, станал началник на Генералштабот.

Заклучок[уреди | уреди извор]

По воспоставувањето на движењето и успешната Турска војна за независност, револуционерите го укинале османлискиот султанат на 1 ноември 1922 година и ја прогласиле Република Турција на 29 октомври 1923 година. Движењето го прекинал договорот од Севр и преговарало за договорот од Лозана, осигурувајќи го признавањето на националните граници.

Националните сили биле обединети околу раководството на Мустафа Кемал Ататурк и надлежноста на Големото национално собрание основано во Анкара, кое ја водело Турската војна за независност. Движењето се собрало околу прогресивно дефинираната политичка идеологија која генерално се нарекува „Кемализам“. Неговите основни принципи ја нагласуваат републиката како форма на влада што ја претставува моќта на електоратот, секуларната администрација, национализмот, мешаната економија со државно учество во многу сектори (наспроти државниот социјализам) и националната модернизација.

Турските револуционери главно биле под влијание на идеите што цветале во периодот на Танзиматот. Револуционерите не треба да бидат поврзани со движењето на Младотурците од истата ера, кое било цврсто врзано за Отоманската држава и идеалите на османлизмот. Турските револуционери навистина не биле хомогена група на луѓе, бидејќи тие ималее различни идеи за социјални и политички теми. Имало години во кои повеќето не комуницираа едни со други, иако тие претседавале со најголемите социјални и политички институции. Заедничката идеја што ги држело заедно било имањето суверена нација.

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. British Views of the Turkish National Movement in Anatolia (1919-1922) by A. L. Macfie
  2. Atatürk and the Turkish Nation Source US Library of Congress
  3. Finkel, Caroline, Osman's Dream, (Basic Books, 2005), 57; "Istanbul was only adopted as the city's official name in 1930..".

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

  •  „Turkey“ . Енциклопедија Британика (12.. изд.). 1922.