Српски ајдуци
Српските ајдуци биле разбојници (бандити) и герилски борци за слобода (бунтовници) низ целиот Балкан и Србија, под контрола на Османлиите, организирани во банди на чело со харамбаша („бандитски водач“), кој се спуштал од планините и шумите и ги ограбувал и напаѓал Османлиите. Тие често биле потпомогнати од странски сили, Република Венеција и Хабсбуршката монархија, за време на поголеми конфликти.
ајдуците се сметаат за дел од српскиот национален идентитет. Во приказните, ајдуците биле херои; тие ја играа улогата на српската елита за време на отоманското владеење; тие ги бранеа Србите од османлиското угнетување, се подготвуваа за национално ослободување и придонесоа за тоа во Српската револуција.[1] Четниците се гледале себеси како ајдуци, борци за слобода.[2]
Ајдучкото движење е познато како ајдучија или ајдуковање. Во чиновите влегувале булук-паша и харамбаша, усвоени од Османлиите.
16 век[уреди | уреди извор]
Старина Новак (1530–1601), воен командант во влашка служба, се вели дека била најстариот ајдук.
Дели-Марко (ф. 1596–1619), ајдук и воен командант во хабсбуршката служба.
18 век[уреди | уреди извор]
На 26 ноември 1716 година, австрискиот генерал Настиќ со 400 војници и 500 ајдуци го нападнаа Требиње, но не го зазедоа.[3] Здружена австро-венецијанско-хајдучка сила од 7.000 стоела пред ѕидините на Требиње, бранени од 1.000 Османлии.[3] Османлиите биле зафатени во близина на Белград и со напади на ајдук кон Мостар, и затоа не биле во можност да го засилат Требиње.[3] Освојувањето на Требиње и Попово Поле биле откажани за борба во Црна Гора.[3] Венецијанците ги зазеле Хутово и Попово, каде веднаш воено регрутирале од населението.[3]
Кралството Србија (1718–39)[уреди | уреди извор]
Србите основале хајдучка војска која ги поддржувала Австријците.[4] Армијата била поделена на 18 чети, во четири групи.[5] Во овој период, најзабележителни оборкапетани биле Вук Исаковиќ од Црна Бара, Младишума од Крагуевац и Коста Димитријевиќ од Параќин.[4]
Најзабележителни оборкапетани биле Вук Исаковиќ од Црна Бара, Младишума и Коста Димитријевиќ од Параќин.[6] Освен обор-капетаните, други значајни команданти биле капетаните Кежа Радивојевиќ од Грочка и Сима Витковиќ од Ваљево.[6] Во Крагуевац имало две чети од по 500 војници. Со својата милиција го освоил Крушевац и носел многу добиток.[7] Полковникот Лентулус наредил дел од добитокот да му се врати на населението, вториот дел бил испратен во Секендорф, третиот што го држел полковникот за потребите на неговата војска.[7]
19ти век[уреди | уреди извор]
Голема источна криза[уреди | уреди извор]
За време на Големата источна криза, поттикната од српското востание против Отоманското Царство во 1875 година во Босна и Херцеговина (Херцеговско востание), принцот Петар го усвоил името на ајдукот Петар Мркоњиќ од Рагуза и им се придружил на бунтовниците на босанските Срби како водач на герилска единица.[8]
Српска револуција[уреди | уреди извор]
Меѓу српските револуционери кои биле активни ајдуци пред револуцијата биле Станоје Главаш, ајдук-Вељко, Стојан Чупиќ, Лазар Добриќ и други.
Список на значајни ајдуци[уреди | уреди извор]
Ова е список на значајни луѓе:
Ран период[уреди | уреди извор]
- Грујица Жеравица (сл. 1645), ајдук од Херцеговина и јужна Далмација за време на Венецијанско-отоманската војна (1645-1649)
- Старина Новак (~ 1530–1601), командант во влашката служба
- Сава Темишварац (ф. 1594–1612), хабсбуршка служба
- Дели-Марко Шегединац (ф. 1596–1619), хабсбуршка служба
- Петар Рац (сл. 1596), хабсбуршка служба
- Ѓорѓе Рац (сл. 1596), хабсбуршка служба
- Михаило Рац (ф. 1596), хабсбуршка служба
- Кузман Рац (сл. 1596), хабсбуршка служба
- Никола Рац (сл. 1596), хабсбуршка служба
- Вук Рац (ф. 1596), хабсбуршка служба
- Ѓорѓе Сланкаменац (сл. 1596), хабсбуршка служба
- Живко Црни
- Грдан (ф. 1596–д. 1612)
- Теодор од Вршац, Сава Бан и Веља Мирониќ го кренале востанието во Банат
- Јован Рац (сл. 1653)
- Бајо Пивљанин (пол. 1669 – починал 1685), командант во венецијанската служба за време на Критската војна
- Јован Монастерлија (сл. 1689–1706), командант во австриската служба
- Арнолд Паоле (р. 1726), милиција во австриска служба, забележан како наводен вампир
- Вук Исаковиќ (ф. 1696–1759), командант во австриската служба
- Никац Томановиќ (ф. 1695–1755), командант во Црна Гора
- Коча Анѓелковиќ (1755–1789), командант во австриската служба, го предводел пограничниот бунт на Коча
- Станко Арамбашиќ (1764–1798), командант на српските офицери во османлиската служба
- Лазар Добриќ (сл. 1790),
Српска револуција[уреди | уреди извор]
- Караѓорѓе (1768–1817), водач на Првото српско востание и основач на модерна Србија
- Станоје Главаш (1763–1815), војвода во Првото српско востание
- Стојан Чупиќ, војвода во Првото српско востание
- Ѓорѓе Ќурчија (р. 1804), војвода во Првото српско востание
- ајдук Вељко (околу 1780–1813), војвода во Првото српско востание
- Стојан Абраш (1780-1813) учествувал како еден од водачите во Првото српско востание
- Павле Ириќ
- Јован Миќиќ
- Петроније Шишо
Бунтовници во Босна и Херцеговина[уреди | уреди извор]
- Јован Шибалија (1804–15), востанички водач во Дробњаци, учествувал во Првото српско востание.
- Шујо Караџиќ (сл. 1804–15), востанички водач во Дробњаци, учествувал во Првото српско востание
- Јоко Кусовац (г. 1863), свештеник, сердар и востанички водач
- Петар Поповиќ–Пеција (1826–1875), ја предводел Долјанската буна (1858) и Босанскокрајнското востание (1875–78)
- Лука Вукаловиќ (1823–1873), го предводеше Херцеговското востание (1852–62)
- Миќо Љубибратиќ (1839–1889), учествувал во Херцеговското востание (1852–62)
- Перо Тунгуз (сл. 1875),
- Лазо Шкундриќ (сл. 1875),
- Петко Ковачевиќ (сл. 1875),
- Продан Рупар (1815–1877), водач на Херцеговското востание (1875–77)
- Драга Мастиловиќ (г. 1877), востанички водач
- Голуб Бабиќ (1824–1910), водач на бунтовниците во Западна Босна.
- Стојан Ковачевиќ (1821–1911),
Бунтовници во Стара Србија и Македонија[уреди | уреди извор]
- Чакр-паша
- Велика Беговица
- Спиро Црне
- Мицко Крстиќ
- Глигор Соколовиќ (1872–1910), во османлиска Македонија
Литература[уреди | уреди извор]
Ајдуците во епската поезија[уреди | уреди извор]
Во српската епска поезија, ајдуците се негуваат како херои, борци за слобода против османлиската власт. Има цел циклус околу ајдуците и ускоците. Меѓу најзабележителните ајдуци во еповите биле Старина Новак, Мали Радоица, Стари Вујадин, Новак, Грујица Жеравица итн.
Романи[уреди | уреди извор]
Ајдуците се тема на многу романи, како ајдуци на Бранислав Нушиќ (1955), Миљанов и др. Српски ајдуци (1996) итн.
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ Edited by Norman M. Naimarkand Holly Case; Norman M. Naimark (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. стр. 25–. ISBN 978-0-8047-8029-2.CS1-одржување: излишен текст: список на автори (link)
- ↑ That was Yugoslavia. Ost-Dienst. 1991. стр. 15.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Mihić 1975.
- ↑ 4,0 4,1 Душан Ј Поповић (1950). Србија и Београд од Пожаревачког до Београдског мира, 1718-1739. стр. 42–43.
- ↑ Radovan M. Drašković (1987). Valjevo u prošlosti: prilozi za zavičajnu istoriju. Milić Rakić. стр. 22. ISBN 9788671730082.
Хајдучка војска била је подељена на 18 компанија, које су се распореЬивале у 4 групе.
- ↑ 6,0 6,1 Поповић 1950.
- ↑ 7,0 7,1 Istorijski muzej Srbije 1984.
- ↑ Franjo Jež (1931). Zbornik Jugoslavije: njenih banovina, gradova, srezova i opština. Matica živih i mrtvih s.h.s. стр. 43.
опевани приморски ју- нак Петар (или Перо) Мркоњић
Дополнително читање[уреди | уреди извор]
- Коциќ, М. (2013). Венеција и ајдуци во доба Морејског рата.
- Милошевиќ, М. (1988). ајдуци во Боки Которској 1648–1718. Титоград, ЦАНУ.
- Стојановиќ, М., & Самарџиќ, Р. (1984). ајдуци и клефти у народном песништву. Српска академија наука и уметности, Балканолошки институт.
- Поповиќ, диџеј (1930). О ајдуцима (том 1). Народна штампања.
- Жаниќ, И. (1998). Преварена повијест: гусларска естрада, култ ајдука и рат во Хрватској и Босни и Херцеговини, 1990-1995. господин. Дурие.
- Bracewell, W. (2005). „ајдуци како хероји во балкански политички и култури“ (превод од „Гордото име на ајдук“).