Инсекти

Инсекти

Инсекти Период: ран Девон – денес
Од горе-лево, па на десно: мува танчарка (Empis livida), долгоносен чурилкар (Rhinotia hemistictus), австралиски ровец (Gryllotalpa brachyptera), германска оса (Vespula germanica), евкалиптен молец смолар (Opodiphthera eucalypti), бубачка грабливец (Harpactorinae)
Научна класификација [ у ]
Царство:	Животни
Тип:	Членконоги
Поттип:	Шестноги
Класа:	Инсекти Linnaeus, 1758
Поткласи и редови
Двозглобни инсекти Крилести инсекти Еднозглобни Старовилични

Инсектите (научно: класа Insecta, од лат. insectum, позајмено од грч. entomon - "рассечи на делови") се група на членконоги кои имаат хитински надворешен скелет, триделно тело (глава, торакс и абдомен), три пара на членести екстремитети, сложени очи и две антени. Тие се една од најразнообразните групи на животни на планетава, со преку милион опишани видови и сочинуваат повеќе од половина од сите познати живи суштества. Бројот на рецентни видови се проценува на шест и десет милиони, и веројатно претставуваат над 90% од различните животински форми на Земјата. Инсектите може да се најдат во речиси сите животни средини, иако само мал број на видови се среќаваат во океанот, станиште во кое доминира друга членконожна група — раковите.

Животните циклуси на инсектите се различни, но повеќето се изведуваат од јајца. Растот на инсектите е ограничен од страна на нееластичниот надворешен скелет (егзоскелет), при што во текот на развитокот тие неколку пати го преслекуваат. Незрелите стадиуми можат да се разликуваат од возрасните по својата градба, навики и станишта каде живеат и може да се претставени со пасивен куклен стадиум кај оние групи кои подлежат на целосна метаморфоза. Инсектите може да подлежат и на нецелосна метаморфоза, при што недостасува куклениот стадиум, а возрасните единки се развиваат преку последователни ларвални стадиуми. Повисоките врски во групата Hexapoda се нејасни. Фосилизирани инсекти со огромна големина се најдени од Палеозоикот, како на пример, џиновски вилински коњчиња со должина на крилата од 55 до 70 cm. Најразновидните групи на инсекти коеволуирале со цветните растенија.

Морфологија и анатомија

Еволуцијата произвела голем вариетет на инсекти. Ова се некои од можните форми на антени.

Анатомија на инсект
A- Глава   B- Торакс   C- Абдомен
1. антена
2. очели (долни)
3. очели (горни)
4. сложено око
5. мозок (церебрална ганглија)
6. проторакс
7. дорзална артерија
8. трахеални цевчиња (труп со спиракули)
9. мезоторакс
10. метаторакс
11. предни крила
12. задни крила
13. средно црево (желудник)
14. срце
15. овариум
16. задно црево (црево, ректум & анус)
17. анус
18. вагина
19. нервно ткиво (абдоминална ганглија)
20. Малпигиеви цевчиња
21. перница
22. канџи
23. тарзус
24. тибија
25. фемур
26. трохантер
27. предно црево (жлездест и мускулест желудник)
28. торакална ганглија
29. кокса
30. плунковна жлезда
31. подголточна ганглија
32. усни делови

Кинеска богомолка, ред Orthoptera.

Должината на инсектите е мошне варијабилна, од пердувокрилестата џуџеста буба, која одвај се гледа со голо око (долга е 0,25 mm), па сѐ до подвижниот стап на Југоисточна Азија, кој е долг до 50 cm кога неговите екстремитети се испружени. Меѓутоа, најголемиот број од инсектите се големи меѓу 6 и 25 mm. Најтешкиот член во светот на инсектите е Африканската Голијат буба, која тежи околу 85 g, неколку пати повеќе отколку тежината на некои помали птици.

Независно од нивната големина, сите возрасни инсекти имаат сличен план на градба на телото, кој вклучува егзоскелет, глава, торакс и абдомен. Егзоскелетот го заштитува инсектот, давајќи ја формата на телото и ги прицврстува неговите мускули. Главата ги содржи повеќето од сетилните органи на инсектот, како и неговиот мозок и устата. Тораксот, односно телесниот сегмент за кој се прицврстуваат крилата и екстремитетите, е центар за движење на инсектот. Издолжениот и голем абдомен на инсектот е местото каде храната се обработува и каде се наоѓаат репродуктивните органи.

Надворешен скелет (егзоскелет)

Како и кај другите членконоги, егзоскелетот на инсектите се состои од полуригидни плочки и цевчиња. Кај инсектите, овие плочки се состојат од пластиковиден материјал наречен хитин кој е во комбинација со протеин. Водоотпорна восочна покривка ги обложува плочките и превенира исушување на внатрешните ткива.

Глава

Еден инсект добива важни информации за околината во која се наоѓа преку своите антени. Тие се протегаат од предниот дел на главата, обично меѓу и нешто над очите на инсектот. Иако антените некогаш се наречени чувствувачи, нивната првична улога е осетување на мирисот. Антените се обрабени со бројни олфакторни нерви, преку кои инсектот намирисува храна и ги детектира феромоните или молекулите кои носат мирис, ослободени од потенцијалните партнери. На пример, некои инсекти, како мравките и медоносните пчели, ги допираат антените меѓусебно за да ги разликуваат партнерите од натрапниците и за да делат информации за извори на храна или опасност. Антените на комарците можат да детектираат звуци и ароми.

Торакс

Тораксот, кој се наоѓа веднаш после главата, е место за кое се припојуваат екстремитетите и крилата на инсектот. Возрасните инсекти можат да имаат еден или два пара на крила, или пак тие да отсуствуваат, но тие речиси секогаш поседуваат шест екстремитети. Кај некои инсекти, како тврдокрилците, екстремитетите се практично идентични, но кај други инсекти секој пар е со малку поразлична форма. Сепак, некои инсекти имаат специјализирана структура на екстремитетите. Пример за тоа се богомолките кои имаат предни екстремитети за раскинување и прободување, вооружени со летални боцки; како и штурците и болвите, кои имаат големи, мускулести задни екстремитети кои ги катапултираат во воздухот. Предните нозе на молците се модифицирани за копање, а грбнопливачите имаат задни нозе дизајнирани за пливање.

Абдомен

Зад тораксот се наоѓа абдоменот, дел од телото чија функција е поврзана со дигестијата и репродукцијата. Абдоменот содржи два дела од дигестивниот тракт: средното црево, кое го вклучува и желудникот, и задното црево. Кај сите инсекти има Малпигиеви цевчиња кои лежат меѓу средното и задното црево. Овие цевчиња ги отстрануваат екскретите од крвта и ги предаваат на цревата.

Таксономија

Голијат буба (Goliathus regius).

Collembola.

Protura.

Ephemeroptera.

Chorthippus biguttatus, штурец.

Ова е листа на редови и повисоки таксони на инсекти.

Во поттипот шестоноги, неколку групи како земјините болви (Collembola), обично се третираат како инсекти; меѓутоа некои автори ги третираат како различни од инсектите бидејќи тие имаат различно еволутивно потекло. Ова е случај и со останатите членови на внатрешноусните (Entognatha): безантенците (Protura) и двоопашестите (Diplura).

Вистинските инсекти, тие од класата Insecta, се разликуваат од сите други членконоги по тоа што имаат ектогнатни или изложени (надворешни) усни делови и единаесет абдоминални сегменти. Поради ова, вистинските инсекти често се нарекуваат и како Ectognatha (надворешноусни). Многу групи на инсекти крилати како возрасни единки. Егзоптериготниот дел од Neoptera понекогаш се дели на Orthopteroida (каде се присутни церци) и Hemipteroida (каде отсуствуваат церци).

Поткласа Apterygota (бескрилни инсекти)

• Archaeognatha (боцкоопашести)
• Thysanura (праменоопашести)
• Monura - изумрен

Поткласа Pterygota (инсекти со крила)

• Инфракласа Paleoptera (може да е парафилетска)

• Ephemeroptera (еднодневки, водни цветови)
• Palaeodictyoptera - изумрен
• Megasecoptera - изумрен
• Archodonata - изумрен
• Diaphanopterodea - изумрен
• Protodonata - изумрен
• Odonata (вилински коњчиња)

• Инфракласа Neoptera

Суперред Exopterygota

• Caloneurodea - изумрен
• Titanoptera - изумрен
• Protorthoptera - изумрен
• Grylloblattodea (мразоползачи)
• Mantophasmatodea (гладијатори)
• Plecoptera (каменолетки)
• Embioptera (боцкомрежци)
• Zoraptera (инсекти ангели)
• Dermaptera (уволажи)
• Orthoptera (штурци итн.)
• Phasmatodea (стапчести инсекти)
• Blattodea (бубашваби)
• Isoptera (термити)
• Mantodea (инсекти со мантија)
• Psocoptera (книжни вошки)
• Thysanoptera (трипси)
• Phthiraptera (вошки)
• Hemiptera (вистински бубачки)

Суперред Endopterygota

• Hymenoptera (мравки, пчели итн.)
• Coleoptera (бубачки или тврдокрилци)
• Strepsiptera (извитканокрилни паразити)
• Raphidioptera (змијолетки)
• Megaloptera
• Neuroptera (мрежокрилци)
• Mecoptera (скорпиолетки)
• Siphonaptera (болви)
• Diptera (вистински муви)
• Protodiptera изумрен

Суперред Amphiesmenoptera

• Trichoptera (водни молци)
• Lepidoptera (пеперутки, молци)

Incertae sedis

• Glosselytrodea изумрен
• Miomoptera изумрен

Еволуција

Пеперутка Junonia villida.

Инсектите најверојатно еволуирале од некој примитивен член од надкласата Myriapoda за време на Силур (пред околу 400-440 милиони години). Во овој период од геолошката историја, васкуларните растенија тукушто започнале со освојување на копното. Овие растенија несомнено претставувале нов и огромен неексплоатиран извор на храна и засолниште, а е евидентно од раните фосилни пронајдоци дека инсектите биле брзи во искористувањето на овој нов ресурс. Нивниот штотуку стекнат успех во овие суви, копнени услови се должел најмногу на егзоскелетот со надворешен слој од восочна кутикула за да се минимизира десикацијата.

Иако не постојат фосилни пронајдоци за првите инсекти, разумно е да се шпекулира дека инсектите еволуирале независно од другите шестоноги (споредба на главени структури и усни делови). Како што и претходно се спомена, сите примитивни инсекти имаат ектогнатни усни делови (мандибулите и магзилите не се затворени со главената празнина). Овие усни делови се најчесто насочени надолу од вентралната страна на главата (хипогнатни) отколку нанапред од предниот дел на главата (прогнатни) како кај другите хексаподи. Инсектите исто така еволуирале со додатен склерит (клипеус) на предната површина од главената капсула. Мускулите се протегаат од клипеусот до горните ѕидови на предусната празнина (цибариум) зад усните делови. Кога овие мускули се контрахираат, цибариумот се зголемува и ја цица храната кон устата.

Најраните фосилни инсекти се пронајдени во девонските карпи. Тие се неверојатно слични со инсектите кои денес ги нарекуваме праменоопашести. Овие ,,најпримитивни‘‘ инсекти се членови на поткласата Apterygota (бескрилци). Тие се без крилја и имаат аметаболен развиток. Во минатото, ентомолозите ги групирале сите примитивни бескрилни инсекти во еден ред (Thysanura). Но, од неодамна, оваа класа е поделена на три реда: Archaeognatha, Thysanura и Monura. Од сите овие, Archaeognatha и Thysanura преживеале до денес. Овие аптериготни редови делат неколку ,,примитивни‘‘ особини со многуногите и неинсектските хексаподи. Прво, тие продолжуваат да се преслекуваат дури и како адулти. Некои Thysanura, на пример, можат да живеат и до неколку години и да се преслечат 40-50 пати. Второ, аптериготните инсекти имаат кратки и сегментирани телесни додатоци долж страните на абдоменот. По се изгледа дека овие структури се хомологни со екстремитетите за одење на многуногите. Трето, мажјаците произведуваат сперматофори кои се положуваат на земјата и подоцна се собираат од женката (надворешно оплодување). Некои видови развиле елаборирани ритуали на парење кои ја осигуруваат брзата и ефикасна размена на сперматофори.

Инсектите како тема во уметноста и во популарната култура

• „за карактерот на инсектите“ - кус расказ на македонскиот писател Хигсов Бозон од 2011 година.
• „Комарци“ - кус расказ на македонскиот писател Климент Булоски (под псевдонимот Дозгулпмус) од 2008 година.
• „Долгонога мува“ (Long-Legged Fly) - песна на англискиот поет В. Б. Јејтс.
• „Тавтабити“ - расказ на полскиот писател Бруно Шулц.
• „Пеперутка“ (Butterfly) - песна на германската рок-група „Кен“ (Can) од 1968 година.
• „Пеперутки“ (Butterflies) - песна на британската рок-група „Калт“ (Cult) од 1984 година.
• „Таму каде што се мувите“ (англиски: Where The Flies Are) - песна на британската поп-рок пејачка Дениел Дакс (Danielle Dax) од 1987 година.
• „Мува“ (The Fly) - песна на ирската рок група „У2“ (U2) од 1991 година.