Хамлет

Актерот Дејан Лилиќ во улогата на Хамлет.

Трагичната повест на Хамлет, Принцот Дански, или скратено Хамлет, е трагедија од Вилијам Шекспир, за која се верува дека ја напишал во периодот помеѓу 1599 и 1601 година. Драмата, која се случува во Kралството Данска, раскажува за начинот на кој принцот Хамлет му се одмаздува на вујко му Клавдиј, поради убиството на стариот крал Хамлет (братот на Клавдиј и татко на принцот Хамлет) и наследување на круната, како и поради венчавката со Гертруда (вдовицата на кралот Хамлет и мајка на принцот Хамлет). Драмата живописно ги отсликува вистинското и одглуменото лудило, од неизмерна тага до зовриен гнев, и ги истражува темите на предавство, одмазда, инцест и морално пропаѓање.

Опстанати се три различни и рани верзии на драмата, познати се како:

• првото кварто (Q1)
• второто кварто (Q2) и
• првото фолио (F1).

Во секоја од нив има стихови, па дури и сцени, кои ги нема во другите верзии. Шекспир ја напишал Хамлет врз основа на легендата за Амлет, сочувана од летописецот во 13 век, Саксон Граматик, во неговата неговото дело „Дела на Данците“ (Gesta Danorum), прекажано во 16 век од научникот Франциск де Белефорест. За него се тврди дека можеби и се инспирирал од, или дека дури и напишал порана (хипотетичка) елизабетанска драма, денес позната како Ур-Хамлет.

Структурата на драмата и нејзиното длабоко навлегување во карактерите инспирирале многу критички набљудувања, од кои едно е повеќевековна дебата околу двоумењето на Хамлет да го убие вујко си. Некои сметаат дека тоа е дел од заплетот за да се продолжи дејствието, а други сметаат дека е резултат на притисокот извршен од страна на сложените филозофски и етички прашања, кои се поврзани со ладнокрвното убиство, испланираната одмазда и оневозможените желби. Од неодамна, психоаналитичките критичари ги анализирале несвесните стремежи на Хамлет, а феминистичките критичари ги преиспитале и рехабилитирале често оцрнетите ликови на Офелија и Гертруда.

Хамлет е најдолгата драма на Шекспир, како и меѓу најмоќните и највлијателни трагедии во англиската литература. Поседува приказна што може „бескрајно да се прераскажува и приспособува од други.“ Во времето на Шекспир, таа била една од неговите најпопуларни дела, а и денес се уште стои високо на листата негови најиграни драми; на пример, на првото место е на листата на „Кралската дружина на Шекспир“ уште од 1879 година. Инспирирала писатели како Гете и Дикенс, па сè до Џојс и Мурдок, и е опишана како „најфилмуваната приказна во светот по Пепелашка“.

Главната улога речиси сигурно била создадена за Ричард Барбиџ, најпознатиот актер-трагичар во времето на Шекспир. Во наредните 400 години, таа улога ја глумеле светски признати актери и актерки од секоја последователна доба.

Ликови во драмата

• Кралот Клавидиј - кралот на Данска
• Принцот Хамлет - син на поранешниот крал и внук на сегашниот крал
• Гертруда - кралицата на Данска и мајка на Хамлет
• Полониј - управник на кралскиот имот
• Офелија - ќерка на Полониј
• Хорациј - пријател на Хамлет
• Лаерт - син на Полониј
• Волтиманд, Корнелиј - дворјанини
• Розенкранц, Гилденстерн - дворјанини, пријатели на Хамлет
• Осрик - дворјанин
• Марсел - службеник
• Бернардо - службеник
• Франциско - војник
• Рејналдо - слуга на Полониј
• Духот на таткото на Хамлет
• Фортинбрас - норвешкиот принц
• Гробар
• Кловн

Содржина

Дејството на драмата се одвива во Елсинор, на дворот на данскиот крал Клавдиј, кој по смртта на претходниот крал Хамлет (татко на принцот Хамлет) се оженил со неговата жена, кралицата Гертруда.

Прв чин

Во кралството владее немир, зашто се очекува напад од синот на покојниот норвешки крал. Веќе три ноќи по ред, стражарите го забележуваат духот на мртвиот крал (таткото на Хамлет) како шета по тврдината облечен во воен оклоп. Тие му ја соопштуваат веста на Хамлет, кој е многу тажен поради смртта на татко му и потиштен поради бракот на неговиот стрико и мајка му. Истовремено, Хамлет покажува наклонетост кон Офелија, ќерката на дворскиот советник Лаерт. Братот на Офелија заминува во Франција, а нејзиниот татко ја советува да се држи подалеку од Хамлет. Следната ноќ, духот се покажува повторно и му ја кажува на Хамлет вистината за смртта на татко му: додека спиел во градината бил отруен од својот брат. Притоа, духот го повикува Хамлет на одмазда, но со молба да ја поштеди мајката. Хамлет ги повикува другарите да се заколнат дека нема да го предадат, кажувајќи им дека може да се случи тој да започне да се однесува чудно во идниот период.

Втор чин

Полониј го испраќа својот слуга во Франција за да дознае како се однесува син му. Офелија му кажува на својот татко дека ја посетил Хамлет со многи необично однесување и Полониј помислува дека Хамлет полудел поради невозвратената љубов. И кралот и кралицата мислат дека Хамлет полудел, но тие ја бараат причината во неговата тага поради смртта на татко му. Полониј им го кажува своето објаснување, а во разговорот со него Хамлет се прави луд. Во дворецот доаѓаат и верните пријатели на Хамлет, Розенкранц и Гилденстерн, кои се повикани од кралот за да му помогнат на Хамлет да ги оттргне лошите мисли. Најпосле, во дворецот пристигаат глумци кои треба да го орасположат Хамлет. Тој ги замолува да одиграат претстава во врска со убиство во која ќе изрецитираат еден говор што ќе го напише тој самиот.

Трет чин

Полониј му мести средба на Хамлет со Офелија со цел да ја открие причината на неговото лудило. Вообичаено, Хамлет зборува збркано и ја советува Офелија да оди во манастир. Започнува претставата во која се игра сцена иста како убиството на татко му на Хамлет. Вознемирен, кралот ја напушта претставата и додека го прогонуваат тешки мисли, Хамлет има прилика да го убие, но во последен миг се воздржува. Кралот одлучува да го испрати Хамлет во Англија. Неговата мајка го повикува на разговор, а скриениот Полониј го слуша разговорот. Хамлет ја обвинува мајка си за гревовите, а потоа го убива Полониј.

Четврти чин

Кралицата ми кажува на кралот за убиството на Полониј, кого набрзина го погребуваат. Кралот го испраќа Хамлет во Англија, а на Розенкранц и Гилденстерн им дава налог Хамлет да биде убиен штом стапнат на англиската почва. Разочарана од смртта на својот татко и од невозвратената љубов од Хамлет, Офелија полудува. Во дворецот пристигнува Лаерт кој дознал за убиството на татко му и бара одмазда, а кралот го обвинува Хамлет за убиството на Полониј. Хорацио добива писмо во кое Хамлет го известува дека бродот со кој патувал за Англија бил нападнат од пирати и дека Розенкранц и Гилденстерн се мртви. Кралот го наговара Лаерт со лукавство да го убијат Хамлет. Растроената Офелија извршува самоубиство.

Петти чин

Двајца гробари копаат гроб за Офелија, а тука доаѓа и Хамлет. Кога Офелија ја погребуваат, Лаерт влегува во гробот, а по него и Хамлет и двајцата почнуваат да се борат. Хамлет му кажува на Хорацио како успеал да се спаси: тој го открил писмото на кралот во кое наредува Хамлет да биде убиен, а потоа го заменил со фалсификувано писмо во кое се бара да бидат убиени Гилденстерн и Розенкранц. Кралот се обложува дека Лаерт не може да го победи Хамлет во мечување и започнува натпреварот меѓу нив. Хамлет му се извинува на Лаерт за убиството на татко му, но не знае дека кралот и Лаерт се договориле да го отрујат во текот на натпреварот. Кралицата по грешка пие од пехарот и умира отруена, а во текот на борбата Хамлет и Лаерт си ги заменуваат мечовите и двајцата паѓаат ранети со отровниот меч. Пред да умре, Хамлет го убива кралот. Во дворецот доаѓа норвешкиот принц Фортинбрас кој станува крал на Данска, а Хорацио ја кажува вистината за сите настани.

Извори

Многу легенди, слични на Хамлет, се најдени на толку многу места (на пример во Италија, Шпанија, Скандинавија, Византија и Арабија), што основната тема се смета дека има индо-европско потекло. Препознаени се повеќе древни пишани претходници на Хамлет. Првиот е анонимното, скандинавско дело Сагата на Хролф Краки. Во ова дело убиениот крал има два сина, Хродгар и Халга, кои најголем дел од времето го поминуваат под маски и со лажни имиња, наместо да глумат лудило, во низа настани кои се разликуваат од оние кај Шекспир. Вториот претходник е римската легенда за Брут, зачувана во две посебни латински дела. Херојот во неа, Лусиј („блескав, светол“), го менува името и ликот во Брут („тап, глупав“), и глуми будала со цел да ја избегне судбината на својот татко и браќа, и на крајот го убива убиецот на неговото семејство, кралот Таркиниј. Нордиски научник во 17 век ги споредил исландскиот херој Амлоди и шпанскиот херој, принцот Амбалес (од Сагата Амбалес), со шекспировиот Хамлет. Дел од сличностите се глумењето лудило на принцот, неговото случајно убивање на советникот на кралот во спалната на неговата мајка, и на крајот, убивањето на неговиот вујко.

Изведби на „Хамлет“ во Македонија

За првпат, претставата „Хамлет“ е поставена во Македонија во 1966 година, на сцената на Народниот театар во Битола, а во режија на Љубиша Георгиевски. Истиот театар, со истиот режисер, во 1988 година по вторпат ја поставиле претставата. Во 1977 година, „Хамлет“ бил поставен во Драмскиот театар во Скопје, во режија на Слободан Унковски, а подоцна, уште двапати, овој театар ја поставувал оваа претстава, и тоа: во 1998 година, во режија на Владо Цветановски и во 2010 година, во режија на Дејан Пројковски.

Првиот македонски актер кој го играл Хамлет бил Ацо Стефановски, кој се одликувал со спокојна, медитативна игра. Потоа, во Народниот театар во Битола, улогата на Хамлет ја играл Владимир Талевски, кој доживеал, во московскиот театар „Мала сцена“ една постара жена да се искачи на сцената, да му се поклони и да му подари цвеќе. Во Драмскиот театар во Скопје, првиот Хамлет бил Мето Јовановски, кој доминирал со својата вдаховеност и творечки агенс. По него, оваа улога ја играл Ѓорѓи Јолевски чија игра се одликувала со емоционална задлабоченост, консеквентност и широчина. Третиот Хамлет во Драмскиот театар бил Дејан Лилиќ кој во март 2015 година ја одиграл јубилејната 50. улога во оваа претстава.