Баскиски јазик: Разлика помеѓу преработките

Од Википедија — слободната енциклопедија
[проверена преработка][проверена преработка]
Избришана содржина Додадена содржина
с r2.7.1) (Бот Брише: ilo:Basque
с r2.7.2) (Бот Додава: az:Bask dili
Ред 370: Ред 370:
[[an:Idioma vasco]]
[[an:Idioma vasco]]
[[ast:Vascu]]
[[ast:Vascu]]
[[az:Bask dili]]
[[be:Баскская мова]]
[[be:Баскская мова]]
[[bcl:Basko]]
[[bcl:Basko]]

Преработка од 15:13, 12 јули 2011

Баскиски јазик
Euskara
Зборуван во: ШпанијаШпанија
ФранцијаФранција 
Регион: БаскијаБаскија
Вкупно говорници:
Јазично семејство: изолирани
 Баскиски јазик
 
Статус
Службен во: Баскиска автономна заедница и Навара
Регулиран од: Euskaltzaindia
Јазични кодови
ISO 639-1: eu
ISO 639-2: baq (B)  eus (T)
ISO 639-3: id=eus eus
Баскиска говорна територија
Локација на баскиските покраини во Франција и Шпанија

Баскискиот јазик (Euskara) е изолиран јазик што го зборуваат Баскијците во Баскија во североисточна Шпанија и во југозападна Франција. Јазикот го зборуваат околу четвртина од баскиците. Пред да се воведе во образовниот систем не бил зборуван во Алава, во западен Бискај или во јужниот дел на Навара. Од околу 3.000.000 баскици, околу 1.063.000 луѓе го зборуваат јазикот. Од вкупниот број на луѓе што го зборуваат јазикот 566.000 живеат во шпанскиот регион на Баскија, а остатокот во Франција[1] .

Стандардната форма на баскискиот јазик се вика Батуа и била создадена на крајот од 20 век. Оваа стандардна верзија е воглавно користена во шпанскиот дел на Баскија. Покрај оваа стандардна верзија, има шест баскиски дијалекти: бизкаијански, гипузкоански, горнонаварски, долнонаварски, лапурдски и зубероански (во Франција). Политичките граници не ги делат дијалектите што е случај со повеќето јазици како во Европа така и на Балканот.

Име

Во Баскија, името на јазикот е „Euskara“ покрај локалните дијалекти. Моментално, има три етимолошки теории што се поврзани со етимологијата на името што се разгледани сериозно од лингвистите и теоретичарите.

На француски јазик јазикот е познат како basque или во поново време како euskara. Има повеќе шпански имиња за јазикот. Денес, во Шпанија најчесто се наречени како el vasco, la lengua vasca или el euskera. Двата термина, vasco и basque доаѓаат од етнонимот vascones.

Терминот „Vascuence“ доаѓа од латинскиот термин vasconĭce[2] кој се користел во негативна конотација и се тежнее да не се користи и не е посакуван од баскиците. Неговата употреба е документирана најрано од 14 век кога се донел закон во Хуеска во 1349 кој велел: Item nuyl corridor nonsia usado que faga mercadería ninguna que compre nin venda entre ningunas personas, faulando en algaravia nin en abraych nin en basquenç: et qui lo fara pague por coto XXX sol - користењето на арапи, евреи или Васкенс (Баскици) со глоба од 30 сол.

Историја и класификација

Баскискиот јазик е изолиран јазик иако е опколен со индоевропски јазици и е последен останат праиндоевропски јазик во Европа[3]. Како резултат на тоа, не може да се реконструира неговата праисторија со методи на споредување освен со вметнување и разгледување на внатрешните дијалектолошки разлики. Малку се знае за неговото потекло но неговата рана форма на баскискиот јазик бил присутен во Западна Европа пред почетокот на индоевропската ера.

Латинскиот натпис од Аквитанија зачувал повеќе броеви со реконструираниот прото-баскиски јазик, како на пример личните имиња „Нескато“ и „Косон“ (значат младо девојче и маж во денешен баскиски[4]). Овој јазик најчесто се нарекува аквитански и се верува дека се зборувал пред освојувањето на територијата од Римската Империја. Аквитанскиот јазик успеал да опстане додека тартесинскиот и иберскиот јазик исчезнале. Поради долговековниот контакт со романските јазици, баскискиот прифатил поголем број на романски зборови. На почетокот тоа бил латинскиот јазик, а подоцна од дијалектите на окситанскиот и шпанскиот јазик.

Во јуни 2006, Елисео Гил тврдел дека пронашол епиграфски сет во Ируња-Велеиа со околу 270 баскиски натписи и цртежи од третиот век.[5] Некои од зборовите и фразите пронајдени биле многу слични со денешен баскиски јазик и се потврдиле како прва пишана форма на јазикот. По некое време археолозите излегле со сомневање кон ваквото откритие и поставиле голем број на прашања како тоа дали тоа е фасификувано[6][7]

Хипотези за поврзаност со други јазици

Невозможноста на поврзување со останатите индоевропски јазици довело до истражување на роднините на баскискиот јазик пошироко. Покрај голем број псеудонаучни споредувања, довело до поголем број на обиди за поврзување на јазикот со географски подалечни јазици. Сите хипотези се контраверзни и предложените докази не се во целост прифатливи. Некои од хипотезите се следните:

  • Иберски: друг антички јазик некогаш зборуван на полуостровот, покажува неколку сличности со аквитанскиот и баскискиот јазик.[8]
  • Грузиски: Поврзувањето на баскискиот со јужните кавкаски јазици е се повеќе дискредитирано. Хипотезата била инспирирана од постоењето на Кавкаската Иберија.
  • Североисточни кавкаски јазици, како на пример чеченскиот јазик, се сметаат од повеќе лингвисти како можни блиски роднини на јазикот.[9]
  • Дене-кавкаски јазици: базирано на можната кавкаска врска, некои лингвисти го вметнуваат баскискиот јазик во оваа група, но оваа фамилија на јазиви вклучува и јазици од Америка и Евроазија.[10]
  • Васконски јазици: Оваа теорија, предложена од германските лингвисти, тврдат дека има доволно докази за да се докаже дека баскискиот е единствениот преживеан јазик од оваа фамилија.[11]

Распространетост

Провцент на зборуваност на јазикот во Баскија.
Процент на зборуваност во Навара.

Регионот каде се зборува баскискиот јазик е мал во споредба со територијата на Баскија. Баскиските топоними покажуваат дека јазикот се зборувал пошироко одколку територијата на Баскија. Како доказ на ова е долината Аран што на баскиски јазик значи „долина“. Како и да, големото влијание на латинскиот јазик започнал да го поместува баскискиот јазик во планинските венци.

За време на Реконквиста, јазикот бил секојдневен јазик додека шпанскиот, францускиот и латинскиот јазик биле јазици на администрацијата и образованието. Во 1800-те сѐ помалку јазикот го зборувале. Со појавувањето на баскискиот национализам сѐ повеќе народ го зборувал јазикот. Преку образованието јазикот се натенал и на повеќе население и денес се зборува од повеќе население отколку пред да биде воведен во образованието.


Официјален статус

Официјален статус на баскискиот во Навара.

Историски, латинскиот и романските јазици имале официјален статус во регионот. Покрај нив, баскискиот набрзо бил признат во регионот, како пример на тоа е дозволата официјално да се користи баскискиот јазик во 13 и 14 век.

Денес баскискиот јазик е официјален јазик во шпанските покраини: целосно официјален во Баскиската автономна заедница и во некои делови од Навара. Баскискиот јазик нема официјален јазик во баскиските територии во Франција и не им се дозволува на луѓето да го користат јазикот на официјално ниво.

Така, законот за употреба на баскискиот јазик ја поделила Навара на три јазични заедници: баскиски регион во Навара, небаскиска заедница и мешана заедница.

Дијалекти

Карта на баскиските дијалекти од Луис-Лусиен Бонапарт од 1869.

Денешните баскиски дијалекти имаат голема различитост и понекогаш има потешкотии за разбирање на дијалектите. Така на пример најнеразбирлив дијалект е зубероанскиот дијалект.

Помеѓу 6[12] и 9[10] дијалекти се дели баскискиот јазик:

Фонологија

Согласките во баскискиот јазик
Лабијални Коронални Дорзални Глотални
Билабијални Лабиодентални Ламинални Апико-алвеоларни Посталвеоларни Непчани Веларни
Носни m
/m/
n
/n/
ñ, -in-
/ɲ/
Плозивни p
/p/
b
/b/
t
/t/
d
/d/
tt, -it-
/c/
dd, -id-
/ɟ/
k
/k/
g
/g/
Африкативни tz
/ʦ̻/
ts
/ʦ̺/
tx
/ʧ/
Фрикативни f
/f/
z
/s̻/
s
/s̺/
x
/ʃ/
j
/ʝ~x/
h
∅, /h/
Латерални l
/l/
ll, -il-
/ʎ/
Ротички Трилни r-, -rr-, -r
/r/
Вевни -r-
/ɾ/

Азбука

Баскискиот се пишува со латинската азбука. Покрај стандардната латинска азбука, баскискиот користи и специјални букви ñ; ç и ü. Во баскикиот јазик не се користат Cc, Qq, Vv, Ww, Yy освен за странски позајмени зборови но и покрај тоа тие се вметнати во азбуката.[13]Дифтонзите се сметаат за двојни букви.

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

Влијание врз други јазици

Иако околните јазици имале големо влијание врз баскискиот, особено врз лексиконот и фонологија, и баскискиот јазик имал повратно влијание на околните јазици. Така на пример баскиските дијалекти имале влијание врз шпанскиот јазик.

Зборовен фонд

Контактот со соседните народи придоло до преземање на повеќе странски зборови од шпански, латински и гасконски јазик. Има повеќе латински зборови што биле превземени како на пример:lore ("цвеќе", од florem), errota ("воденица", од rotam, "воденичарско тркало"), gela ("соба", од cellam).

Броеви

Системот на броеви на баскискиот е вигесимал.

0 zero, или huts
1 bat
2 bi
3 hiru
4 lau
5 bost
6 sei
7 zazpi
8 zortzi
9 bederatzi
10 hamar
11 hamaika
12 hamabi
13 hamahiru
14 hamalau
15 hamabost
16 hamasei
17 hamazazpi
18 hemezortzi
19 hemeretzi
20 hogei
21 hogeita bat
22 hogeita bi
23 hogeita hiru
30 hogeita hamar (hogei-ta-hamar = 20+10)
31 hogeita hamaika (hogei-ta-hamaika = 20+11)
40 berrogei (ber-hogei = 2×20)
50 berrogeita hamar (ber-hogei-ta-hamar = 2×20+10)
60 hirurogei (hirur-hogei = 3×20)
70 hirurogeita hamar (hirur-hogei-ta-hamar = 3×20+10)
80 laurogei (laur-hogei =4×20)
90 laurogeita hamar (laur-hogei-ta-hamar = 4×20+10)
100 ehun
200 berrehun
300 hirurehun
1000 mila
2000 bi mila
1,000,000 milioi bat
број_____ _____ zenbaki (train, bus, etc.)
половина erdi
помалку gutxiago
повеќе gehiago

Примери

  • Bai = да
  • Ez = не
  • Kaixo! = здраво
  • Agur! / Aio! = Догледање!
  • Ikusi arte = Ќе се видиме!
  • Eskerrik asko! = Благодарам!
  • Egun on = Добро утро (буквално: Добар ден)
  • Egun on, bai = Стандарден одговор на добро утро
  • Arratsalde on = Добра вечер
  • Gabon = Добра ноќ
  • Mesedez = Молам
  • Barkatu = Извинете (ме) (кога прашуваш нешто)
  • Barkatu = Се извинувам.
  • Aizu! = Слушај! (Не е учтиво, за пријатели или сл.)
  • Kafe hutsa nahi nuke = Може да добијам кафе?
  • Kafe ebakia nahi nuke = Може да добијам макијато?
  • Garagardoa nahi nuke = Може да добијам пиво?
  • Komunak = тоалети
  • Non dago komuna? = Каде се тоалетите?
  • Non dago tren-geltokia? = Каде е железничката станица?
  • Non dago autobus-geltokia? = Каде е автобуската станица?
  • Ba al da hotelik hemen inguruan? = Дали има хотел во близина?
  • Zorionak = Среќни празници (за време на Божиќ или Нова Година), честитки или може да значи среќен роденден.
  • Zer moduz? = Како си?

Наводи

Надворешни врски

Речници

Етимолошки речници

  • M. Löpelmann, Etymologisches Wörterbuch der baskischen Sprache, Berlin, 1968.
  • R.L. Trask Etymological Dictionary of Basque edited for web publication by Max W. Wheeler (University of Sussex, 2008). An edition of the unfinished etymological dictionary of the late R. L. Trask.

Граматика

Класификација

Пишување

Баскиски медиуми

Библиографија

  • BENGTSON, John D., 2004. "Some features of Dene-Caucasian phonology (with special reference to Basque)." Cahiers de l'Institut de Linguistique de Louvain (CILL).
  • BENGTSON, John D., 2006. "Materials for a Comparative Grammar of the Dene-Caucasian (Sino-Caucasian) Languages."
  • BENGTSON, John D., 1997. Review of "The History of Basque". London: Routledge, 1997. Pp.xxii,458" by R.L. Trask.
  • BENGTSON, John D., 1997. "Ein Vergleich von Burushaski und Nordkaukasisch". In "GEORGICA (Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens)."
  • BENGTSON, John D., 1996. "A Final (?) Response to the Basque Debate in Mother Tongue 1."
  • HUALDE, José Ignacio & ORTIZ DE URBINA, Jon (eds.): A Grammar of Basque. Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. ISBN 3-11-017683-1.
  • MORVAN, Michel, 1996. The linguistic origins of basque (in French). Bordeaux: Presses universitaires. ISBN 2-86781-182-1
  • ORPUSTAN, Jean-Baptiste, 1999. The basque language in the Middle Ages (in French). Baigorri. ISBN 2-909262-22-7.
  • SOTA, M. de la, et alii, 1976: Diccionario Retana de autoridades de la lengua vasca: con cientos de miles de nuevas voces y acepciones, Antiguas y modernas, Bilbao: La Gran Enciclopedia Vasca. ISBN 84-248-0248-9.
  • TRASK, R. Larry: History of Basque. New York/London: Routledge, 1996. ISBN 0-415-13116-2.
  • MORVAN, Michel: Etymological Dictionary of the Basque Language (forthcoming).

Предлошка:Link FA Предлошка:Link FA