Сомалиски јазик

Од Википедија — слободната енциклопедија
Сомалиски
Af-Soomaali
اللغة الصومالية
Застапен воСомалија, Етиопија, Џибути
ПодрачјеАфрикански Рог
Говорници15 милиони  (2007)[1]
Јазично семејство
афроазиско
Писмолатиница (службено), арабица, османија, борама
Статус
Службен во Сомалија
 Сомалиленд
Признаен како малцински во Кенија
Регулативен органРегионална академија за сомалиски јазик
Јазични кодови
ISO 639-1so
ISO 639-2som
ISO 639-3som
{{{mapalt}}}
Говорното подрачје на сомалискиот јазик

Сомалискиот јазик (изворно: Af-Soomaali; арапски: اللغة الصومالية) е јазик од низинска источнокушитска гранка на афроазиското семејство. Најсродни јазици се афарскиот и оромскиот. Сомалискиот е најдобро документиран кушитски јазик,[2] со академски трудови пред 1900 г.

Горворници, застапеност и статус[уреди | уреди извор]

Сомалискиот е државен и службен јазик на Сомалија почнувајќи од 1972 г., со неговата стандардизација и усвојувањето на латиницата. Јазикот го говорат Сомалијци во Сомалија, Етиопија, Џибути, Јемен и Кенија, како и од сомалиската дијаспора низ светот. Точниот број на говорници е непознат. Според еден извор, јазикот го говорат 7,78 милиони жители во самата Сомалија и уште 12,65 милиони ширум светот.[3] Според други извори,[4], сомалискиот го владеат 13 милиони луѓе, но често се среќава бројката од 25 милиони лица.[5]

Наречја[уреди | уреди извор]

Јазикот има три наречја: северно, бенадирско и мајско. Стандардниот јазик се води според северносомалискиот говор. Бенадирското (крајбрежно) наречје е застапено во приморските подрачја на Бенадир, од Кадалеј на југ до Марка, вклучувајќи го Могадишу и непосредната околина. Овие крајбрежни говори имаат фонеми што не постојат во стандардниот јазик.

Фонолошки особености[уреди | уреди извор]

Сомалискиот јазик има 22 согласки, со барем по една во секое место на творба[6] освен надгласилното. Постојат пет основни самогласки, секоја со предна и задна, како и кратка и долга варијанта. Со тоа јазикот има вкупно 20 чисти самогласни гласови. Покрај тоа, постојат три тона: висок, низок и надолен.

Согласки[уреди | уреди извор]

Согласни фонеми
  Дво-
уснени
Уснено-
забни
Забни Венечни Преднеп.-
венечни
Свиени Предно-
непчени
Задно-
непчени
Ресично-
надглас.
Голтнички Гласилни
Носни m         n                            
Избувни   b               ɖ     k ɡ q͡ʡ       ʔ  
Слеани                                          
Струјни     f       s   ʃ           x~χ       ħ ʕ h  
Трепетни             r                            
Приближни             l         j w            

/ɖ/ е звучна свиена избувна согласка. Понекогаш се изговара како едноударната согласка [ɾ] помеѓу самогласки.

Безвучните избувни согласки /t/ и /k/ секогаш се приздивни.

Ресичната струјна согласка /χ/ честопати се изговара како [x], т.е. безвучна заднонепчена струјна согласка. Сите зборови со оваа фонема се усвоени од арапскиот. Може да претрпат „сомализација“ со нивна замена со избувната согласка /ɢ/.

/ʕ/ (звучна готлничка струјна согласка) може да има крут глас.

/r/ честопати се изговара со глас и може да биде делумно обезвучена. Помеѓу самогласки може да има еден удар.

Самогласки[уреди | уреди извор]

Сомалискиот има пет самогласни творби. Сите пет разликуваат дишна и груба варијанта и имаат долги и кратки облици. Со издолжувањето не се менуваат останатите одлики на самогласката.

Постојат пет дифтонзи, и сите се јавуваат во преден и заден и долг и краток облик, освен /ɞi/ кој не се јавува како заден.

Монофтонзи
  Предни Задни
кратки долги кратки долги
Затворена предна незаоблена /
Речиси затворена речиси предна незаоблена
i ɪ ɪː
Полузатворена предна незаоблена /
Полуотворена предна незаоблена
e ɛ ɛː
Речиси отворена предна незаоблена /
Отворена задна незаоблена
æ æː ɑ ɑː
Полуотворена заоблена од сред. ред /
Полуотворена задна заоблена
ɞ ɞː ɔ ɔː
Затворена заоблена од сред. ред /
Затворена задна заоблена
ʉ ʉː u

Дифтонзи
Првиот елемент е напред Првиот елемент е назад
кратки долги кратки долги
æi æːi ɑɪ ɑːɪ
æʉ æːʉ ɑu ɑːu
ei eːi ɛɪ ɛːɪ
ɞi ɞːi ɔɪ ɔːɪ
ɞʉ ɞːʉ ɔu ɔːu

Граматика[уреди | уреди извор]

Јазикот е аглутинативен, со различни додавки за падеж, род и број. Забележителна разлика помеѓу сомалискиот и највеќето индоевропски јазици е постоењето на повеќе облици кај личните заменки, употреба на честички во реченицата за укажување на задршката (фокусот), широка употреба на тонови за означување на падеж и број, како и поларитет на родот (еден ист збор има различен род во еднина и множина).

Лексика[уреди | уреди извор]

Најважните лексички заемки во јазикот се преземени од арапскиот јазик. Ова се должи на вековните врски на Сомалијците со соседните арапски народи на општествен, културен, трговски и верски план. Денес се забележани 1.436 арапски заемки,[7], а се смета дека порано арабизмите биле уште позастапени.[8]

Постојат и извесни заемки од италијанскиот и англискиот стекнати во колонијалниот период. Со осамостојувањето на земјата, создадени се и многу неологизми, за претставување на поими од областа на управувањето и образованието.

Писмо[уреди | уреди извор]

Сомалиско-арапска плоча (XIV век).

Во подалечното минато, сомалискиот се пишувал со древно писмо.[9] Оттогаш наваму, јазикот се пишува со повеќе разни писма. Од нив најзастапена е сомалиската латиница, прогласена за службена во 1972 г.[10] Азбуката ги содржи сите букви од англиската освен p, v и z. Има 21 согласка и 5 самогласки. Не се користат надредни други посебни знаци, со исклучок на апострофот, кој ја претставува гласилната согласка (не стои на почеток на зборот). Постојат три согласни диграфи: DH, KH и SH. Писмото исто така не го бележи тонот и положбата на самогласките (задна или предна).

Низ историјата јазикот се пишувал на разни писма како арабицата итн. Вададово писмо.[11] Во XX век се осмислени и неколку матични сомалиски писма: „османија“, „борама“ и „кадаре“, наречени по нивните автори.[12]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. „Сто најголеми јазици на светот во 2007 г.“ (Världens 100 största språk 2007) — Национална енциклопедија на Шведска
  2. „A software tool for research in linguistics and lexicography: Application to Somali“. Архивирано од изворникот на 2020-03-27. Посетено на 2013-03-24.
  3. Сомалија - Ethnologue (англиски)
  4. Gordon (2005)
  5. „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2010-12-30. Посетено на 2013-03-24.
  6. согласно табелата на МФА
  7. Soravia (1994) од речникот на Агостини (1985)
  8. Versteegh, Kees (2008). Encyclopedia of Arabic language and linguistics, Vol. 4. Brill. стр. 273. ISBN 9004144765.
  9. Ministry of Information and National Guidance, Somalia, The writing of the Somali language, (Ministry of Information and National Guidance: 1974), стр. 5
  10. Economist Intelligence Unit (Great Britain), Middle East annual review, (1975), стр. 229
  11. „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2009-04-03. Посетено на 2013-03-24.
  12. David D. Laitin, Politics, Language, and Thought: The Somali Experience, (University Of Chicago Press: 1977), стр. 86-87
  1. Diriye Abdullahi, Mohamed. 2000. Le Somali, dialectes et histoire. Ph.D. dissertation, Université de Montréal.
  2. Saeed, John Ibrahim. 1987. Somali Reference Grammar. Springfield, VA: Dunwoody Press.
  3. Saeed, John Ibrahim. 1999. Somali. Amsterdam: John Benjamins.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]