Севернопокраински дијалект

Севернопокраински дијалект — дијалект на полскиот јазик, кој некогаш се користел во северните предели на Полска. Овој дијалект претставува група на сосема различни дијалекти кои се појавиле постепено по Лублинската Унија во 1569 година во областите на Големото Литванско Кнежевство и постои до денес. Одликите на овој дијалект се резултат на преклопување говори помеѓу полскиот јазик и белорускиот јазик со литвански супстрати. Според звучноста најмногу е сличен на дијалектот на Бјалисток.

Генеза на дијалектот[уреди | уреди извор]

Два значајни феномени играат голема улога во процесот на оформување на северниот покраински дијалект:

Прилив на луѓе со потекло од Мазовјецката област, особено по 1569 година на областа на Големото Литванско Кнежевство; и
Полонизација на древните народи од Литванија и Белорусија.

Процесот на населувањето во Литванија се случува во разни бранови од областа на Мазовија и Подласија, односно се населиле занаетчии, малостопанственици, свештеници, правници и војници, за време на Полско-литванската Државна Заедница во XVI-XVIII век, иако исто така имало и претходни бранови населување од периодот XIII-XV век. Разните населби кои настанале во овој предел го зборувале северниот дијалект на полскиот јазик.

Вториот дел од процесите на создадениот северен дијалект на полскиот јазик е познат под името полонизација на феудалните слоеви на Полско-литванската Државна Заедница. Феудалниот слој во неколку полски и литвански градови бил подложен на полонизација пред склучувањето на Лублинската Унија, како што е прикажано од Маќеј Мјеховита (1517) и Августин Мелецки (1576). Голема улога овде игра Католичката црква, која потекнувајќи од Католичката црква во Полска и Хоределската Унија од 1413 година, поради паганските племиња населени во 1387 година, додека племињата од 1413 година биле прифатени како полски племиња. Во полскиот град Хородло прифаќањето на племињата од полскиот род, не ги опфатило оние племиња на православните болјари рутенијански.

Во рутенските предели на Полско-литванската Државна Заедница, процесот на усвојување на полската култура голем интензитет се појавил во Лублинската Унија во 1569 година, иако почетокот на овој феномен достигнал реформација и на територијата на денешна Белорусија. Сериозен центар за развивање и реформација на полски јазик над 30 година бил градот Кенигсберг XVI век, а подоцна и замокот на семејството Раџвилови, чија благодарност е објавувањето на Библијата на полски јазик во 1563 година наречена Бжеска, а неколку години подоцна и Библијата на Нишвиска (1572). Сепак, сѐ до средината на XVII век, книжевноста на полски јазик во Полско-литванската Државна Заедница била ограничена на тесен слој магнати за богатата и благородничката класа. Огромното мнозинство од популацијата на селаните и благородниците во Полско-литванската Државна Заедница, покрај полскиот јазик зборувале и на руски јазик и литвански јазик. Сепак едно од главните промени на северниот дијалект на полскиот јазик во Полско-литванската Државна Заедница е влијанието на старобелорускиот јазик. Сепак недостатокот на широката читателска публика се главна причина за пишување книги на полски јазик. Тоа е сепак јасен напредок во споредба со првата половина на шеснаесеттиот век, кога Францишек Скарина објавувал дела на старобелоруски јазик и старополски јазик. Новата фаза во ширењето на полскиот јазик во Полско-литванската Државна Заедница ги отворил видиците за контрареформација на јазиците. Во Вилнус во 1579 година полскиот јазик на академско ниво кој бил грант на интелектуалните елити во Полско-литванската Државна Заедница.

Големо значење за ширење на северниот дијалект на полскиот јазик се два клучни историски настани: Формирањето на Брестовската унија и војната со Русија во 1654-1667. Настанувањето на меѓуверската заедница во Брест во 1596 година отвори нов период на полонизација православните благородници на територијата на Полско-литванската Државна Заедница. Како резултат на тоа, во првата половина на седумнаесеттиот век значителен дел од просечното благородништво е подложено на полонизација. Спротивно на тоа во периодот од 1654-1667 настанува геноцид предизвикан од страна на царската политика врз благородниците и селаните кои биле истребување или депортирани на московска територија. По завршувањето на непријателските зулуми на полската територија се појавуваат кои ги населуваат напуштените области.

Ова ја предизвикува полонизацијата на благородниците во периодот на 60-тите години на XVII век сè до средината на 90-тите години на XVIII век. Во овој период се полонизира голем дел од благородничкото население на Полско-литванската Државна Заедница. Во 1697 година рускиот јазик бил отстранет од судскиот регистар и останатите институции во Полско-литванската Државна Заедница. Во исто време на рутенската територија се одвива процес на населување на селаните.

До средината на XIX век северниот дијалект бил културен јазик на високите претставници на буржоазијата на Полско-литванската Државна Заедница додека останатиот дел кој зборувал руски и литвански јазик бил лишан од оваа културна можност.

Настанување на народните говори во северно покраинскиот дијалект[уреди | уреди извор]

Голем прелом настанува при ширењето на северниот полски говор меѓу селското население во 1864 година. Популацијата од руралните средини го преземаат северниот дијалект на полскиот јазик за да се доближат до полонизираните благородници. Подлогата на полскиот јазик се простига низ целата територија на Полско-литванската Државна Заедница.

Покрај културалноста на северниот дијалект во полскиот јазик постојат и народни дијалекти. Ова претставува многу важен факт бидејќи полскиот јазик станува службен јазик на полското и останатото словенско население на територијата на Полско-литванската Државна Заедница. Денес, полскиот јазик е еден од службените јазици на Европската Унија.

Ситуацијата на северниот дијалет е целосно спротивна на онаа ситуација во која се наоѓа јужниот дијалет на полскиот јазик. Покрај фактот дека голема група грчки и италијански благородници биле подложени на полонизација, поголемиот дел од народот на целата територија на Полско-литванската Државна Заедница го прифатил и рускиот јазик како нов официјален словенски јазик на оваа територија.

Во периодот на 1848 година во Источна Галиција селаните не го прифатиле полскиот јазик бидејќи биле спречени од рускиот и украинскиот национализам. Полскиот јазик цврсто се задржал само во некои југоисточни градови помеѓу полско-украинската територија.

Јазикот на Лауда, односно Каунас[уреди | уреди извор]

Третата област во Литванија e територијата во која во 1864 години се зборувал полски јазик е Лауда. Тоа всушност претставува област помеѓу Паневежис и Каунас речниот слив на реката Невежис. Во 1920 година на оваа област живееле над 200.000 жители со полско потекло, што всушност претставувал 55 проценти од населението.

За разлика од процесите на полонизаци полскиот јазик од Лауда не се проширил врз литванскиот белоруски пограничен регион, туку во срцето на етничката Литванија. Во потеклото на северниот дијалект има густа мрежа зборови со литванско потекло кои биле користени од страна на селаните. Социојазичаричката ситуација на литванскиот јазик е различна од онаа на полскиот во периодот на Полско-литванската Државна Заедница. Всушност селаните по прифаќањето на полскиот јазик, стануваат монолингвални, но литванскиот јазик се смета за службен јазик на целата територија. Во Лауда во голема мера се одржува двојазичноста поврзана со мешани полско-литвански бракови. Ова и овозможува на литванската влада во 1920-1940 година повторно да ја замени селската популација која била претходно полонизирана со нова национална стратегија. Од друга страна пак исчезнувањето на полскиот јазик е тогашната земјоделската реформа. Во Втората Полска Република, губењето на дипломатските односи со Република Литванија во 1938 година значи и губење на полскиот јазик во неколку градови во денешна Литванија.

Позиција на северниот дијалект според измените во полскиот јазик[уреди | уреди извор]

Северниот покраински дијалект не се сметал за дијалект на полскиот јазик, туку јазик на народот и на благородничките класи или варијанта културен јазик. Според теоријата на јазичарите кон крајот на XIV век се развила двојазична заедница користејќи два јазика: белоруски јазик и полски јазик. Оваа јазична група е релативно мала и нема посебен израз во Полско-литванската Државна Заедница. Во 1569 година покрај приливот на Мазовјецкиот брај се создава склоп со доминантниот елемент на полскиот јазик со дополнувачкиот супстрати од белорускиот јазик и литванскиот јазик.

Северниот дијалект содржел значајни иновации создадени под влијание на другите присутни словенски јазици на територијата на Полско-литванската Државна Заедница но главна основа бил полскиот јазик. Тој е карактеризиран како севернополски дијалект или општ јазик и полски етнички дијалекти). Тоа се три типа на јазични одлики: полски, белоруски и литвански.

Одликите на северниот полски дијалект според потеклото вклучуваат:

изговор на именките czapkie, wstęgie наместо czapkę, wstęgę;
изговор на именките cierpieć, pasierb sierb како cierzpieć, pasierzb, sierzp;
изговор на тврд n наместо ń , како што е panstwo наместо państwo
изговорот од типот на paciorek (мушичка), wójsko (армија), dóm (куќа);
машколични форми и кај именките кои означуваат именки: konie uszli наместо konie uszły;

Значењето на дијалектот и неговиот моментален статус[уреди | уреди извор]

Северниот покраинскиот дијалект имал влијание врз полскиот литературен јазик од средината на XVIII век до почетоците на XIX век и меѓувоениот период. Имено северниот дијалект бил употребуван од страна на Тадеуш Кошќушко, Адам Мицкевич, Станислав Мониузско, Јозеф Пилсудски и целиот студентски круг. Универзитетот Вилнус и Вилнусовскиот зборник, се во сферата на јазичното влијание.

По депортациите на полското население во Русија и иселениците во Полска во 1944-1959 година, особено интелектуалците, која е главна потпора на северниот дијалект ослабува присуството во градовите кои граничат со Полска во Литванија и Белорусија.

Денес, новиот бран на полските интелектуалци создава културен јазик заснован на западословенскиот звук. Од друга страна, народните дијалекти на северните покраини сè уште постојат додека најистакнати се во Вилнус, Литванија и Гродно, Белорусија).

Библиографија[уреди | уреди извор]

Х. Турска, За создавањето на полските јазичарички области во регионот на Вилнус (1939-1982 година)
З. Курцова, полски јазик од регионот на Вилнус и североисточни погранични региони , ед. 1992-1993, (2006 година)
К. Нич, Полски јазик на регионот Вилнус (1925)
М. Szpiczakowska, Северна полски дијалект против општополскиот јазик и полски етнички дијалекти