Прејди на содржината

Парашќеви Ќиријази

Од Википедија — слободната енциклопедија
Парашќеви Ќиријази
Парашќеви Ќиријази
Роден(а)27 мај 1886(1886-05-27)[1]
Битола, Битолски вилает, Отоманска империја
Починал(а)17 декември 1970(1970-12-17) (возр. 84)
Тирана, Албанија
ПочивалиштеТирана, Варезат е Шарес
НационалностАлбанка
Други имињаПараскеви Д. Киријас
ДржавјанствоОтоманско, албанско
Алма матерАмериканскиот колеџ за девојки во Константинопол, Оберлински колеџ
Занимањеедукатор, издавач
Значајни делаYll'i Mëngjezit (Утринска Ѕвезда), Бостон, 1917–1920
РодителиДимитар Ќиријази, Марија Ќиријази (Водица)
Роднинисестра на Ташко Ќиријази, Костандин Ќиријази, Теофанија "Фанка" Ќиријази (Трајан), Ѓерасим Ќиријази, Ѓерѓ Ќиријази, Севасти Ќиријази, Кристо Ќиријази, Наум Ќиријази, и Перикли "Панди" Ќиријази[2][3]
Награди Народен учител
Честа на нацијата
Орден за патриотска дејност

Потпис

Парашќеви Ќиријази (позната и како Парасќеви Д. Киријас; 27 мај 1886 – 17 декември 1970) – албанска учителка од семејството Ќиријази која го посветила својот живот на албанската азбука и на наставата на пишан албански јазик. Таа била учесник на Битлоскиот конгрес, каде се одлучило за формата на албанската азбука,[4] и била основач на женското здружение Yll' i Mengjesit.[5] Парашќеви била учесник и на Париската мировна конференција во 1919 година како член на албанско-американската заедница.[6] Таа е сестра на Севасти Ќиријази, која била директорка на првото албанско училиште за девојчиња во Корча, отворено во 1891 година.[7]

Биографија

[уреди | уреди извор]

Парашќеви била родена во Битолскиот вилает, во Отоманската империја (денешна Битола). Кога имала само 11 години, таа почнала да им помага на својот брат Ѓерасим Ќиријази и сестра Севасти Ќиријази да ги учат девојчињата писмен албански јазик во првото училиште за девојчиња во Албанија, Девојското училиште (албански: Shkolla e Vashave),[4] кое било отворено на 15 октомври 1891 година.[8]

Таа подоцна студирала на Американскиот колеџ за девојки во Константинопол. По дипломирањето отишла во Корча да работи како учителка во основно училиште заедно со нејзината сестра Севасти во Месоњаторија, во првото албанско училиште, отворено во 1887 година.[9]

Во 1908 година, таа била учесничка на Битолскиот конгрес, единствената жена која била учесник.[4]

Во 1909 година, таа објавила буквар за основните училишта. Иако Битолскиот конгрес веќе одлучил за новата азбука, две верзии на азбуката сепак биле претставени во нејзиниот буквар, што покажува колку сè уште бил слаб консензусот на Конгресот. Меѓутоа, заедно со букварот, таа објавила и некои многу познати стихови за одбраната на новата албанска азбука:[10]

Букварот на Парашќеви Ќиријази
албански јазик македонски јазик
Armiqëtë o shqipëtarë,

Po perpiqenë
Shkronjat turçe dhe greqishte,
të na apënë;
Le t'i mbajnë ata per vetëhe;
Kemi tonatë.

Непријателите на Албанците,

Се обидуваат
Турски и грчки букви,
Да ни дадат;
Нека ги чуваат тие букви;
Ние имаме наши.

Парашќеви е позната и по тоа што организирала настава за деца и ноќни школи во други села во јужна Албанија и по нејзината улога при организацијата на локалните библиотеки.[9]

Таа придонела за основањето на здружението Утринска Ѕвезда (на албански: Yll' i Menjesit) во 1909 година[11] и подоцна, кога мигрирала во САД, продолжила да издава истоимено списание во периодот од 1917 до 1920 година.[5] Списанието излегувало на секои две недели и вклучувало статии за албанската политика, општество, историја, филологија, литература и фолклор.[9]

Во 1914 година, како последица на грчката окупација на градот, таа ја напуштила Албанија за Романија заедно со нејзината сестра.[8]

Подоцна отишла во САД и станала член на албанско-американската заедница, во чие име учествувала на Париската мировна конференција во 1919 година за да ги застапува правата на Албанците.[4][12]

Парашќеви се вратила во Албанија во 1921 година, по што со интерес ги следела политичките случувања таму, без да ги изгуби од вид националните аспирации. Таа била една од основачите и директорките на женската институција по име „Киријас“, именувана по нејзиното семејство, во Тирана и Камза, во соработка со нејзината сестра Севасти и Кристо Дако.[13]

Во октомври 1928 година, на иницијатива на Министерството за внатрешни работи, во Тирана била основана организацијата „Gruaja Shqiptare“ („Албанската жена“) со планови за создавање ограноци на национално ниво и во дијаспората. Била основана под покровителство на кралицата мајка и на сестрата на кралот Зогу, принцезата Саније. Организацијата имала за цел да ги промовира образованието, хигиената и добротворните активности, како и да ги подигне Албанките на повисоко културно ниво. Како добро образована жена, Парашќеви успеала да се стекне со лидерска позиција во оваа организација. Помеѓу 1929 и 1931 година, организацијата го објавувала своето периодично списание Shqiptarja („Албанката“), во кое биле објавени голем број написи од Парашќеви и нејзината сестра Севасти. Списанието се спротивставувало на конзервативното размислување, застапувајќи го женското движење и неговите барања.[14]

Парашќеви била антифашист во текот на Втората светска војна, почнувајќи од италијанската инвазија во 1939 година. Поради нејзините антифашистички ставови, таа, како и нејзината сестра, била испратени во логорот Анхалтелагер Дедиње во близина на Белград од страна на пронацистичките единици предводени од Џафер Дева.[15][13]

Парашќеви преживеала и се вратила во Тирана по војната, но таа и семејството на нејзината сестра по враќањето се соочиле со натамошно прогонство. Поради неговата поранешна поврзаност со Зогу, Кристо Дако бил постхумно оцрнет од комунистичкиот режим, и семејството Ќиријази било принудено да ја напушти Тирана. Двајцата внуци на Парашќеви (синовите на Севасти) биле затворени, а на крајот еден од нив починал во затвор.

Напорите на албанскиот научник Скендер Луараси и политичарката Вито Капо евентуално довеле до делумна рехабилитација на сестрите Ќиријази.[15] Парашќеви починала во Тирана на 17 декември 1970 година.

Објавени дела

[уреди | уреди извор]

Познато е дека следните дела се напишани од Парашќеви Ќиријази:

  • „Албанското женско училиште во Корча“. Живот и светлина за жената XXXV, бр. 8 (Бостон: Женски одбор на мисии, август 1905 година).
  • „Развојот на училиштата во Турската Империја и идеалниот систем на образование за Албанија“, во Албанија, Главниот клуч за Блискиот Исток (Бостон: EL Grimes, 1919), стр. 248-266. (Реобјавено 2020 година, IAPS,ISBN 978-1-946244-29-1).
  • Abetare për shkollat e para. (Манастир: Башкими и Комбит, 1909).

Наследство

[уреди | уреди извор]
  • Парашќеви Ќиријази и нејзината сестра Севасти Ќиријази се познати во Албанија како „Сестрите Ќиријази“ (албански: Motrat Qiriazi). Тие се сметаат за „мајки на албанското образование“.[16]
  • Неколку образовни институции и организации во Албанија и Косово го носат нивното име.
  • Во 2017 година, бил отворен колеџ што го носи името Ќиријази[17] на имотот на оригиналниот институт Киријас (1922–1933) во Камза, Албанија.
  • Албанско-американска женска организација (AAWO) во Њујорк го носи името на сестрите.[18]

За понатамошно читање

[уреди | уреди извор]

Наводи

[уреди | уреди извор]
  1. ↑ U.S. Department of Labor Naturalization Service, Declaration of Intention, 1918, p. 315, no. 88315 (signed by Paraskevi Kyrias 12 December 1918).
  2. ↑ Elsie, Robert (2001). A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture. Library of Congress: New York University Press. стр. 97–212. ISBN 0-8147-2214-8. Посетено на 2014-10-22.
  3. ↑ Sevasti Qiriazi-Dako. Jeta ime (Shkup: ITSHKSH, 2016), p. 327–330
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 „Parashqevi Qiriazi“. www.kolonja.com. Архивирано од изворникот на 2011-03-24. Посетено на 2025-04-03.. www.kolonja.com. Archived from the original Архивирано на 24 март 2011 г. on 24 March 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 Prifti, Peter (1978). Socialist Albania since 1944: domestic and foreign developments, Volume 23. The MIT Press. стр. 90. ISBN 0-262-16070-6. Посетено на 2010-10-05.
  6. ↑ Toska, Teuta. Parashqevi Qiriazi dhe viti i saj 1919. Tirana: ISSHP, 2020, ISBN 978-9928-4519-7-2
  7. ↑ Young, Antonia; Hodgson, John; Bland William B.; Young Nigel (1997). Albania. National Library of Australia: Clio Press. стр. 48. ISBN 1-85109-260-9. Посетено на 2014-10-22.
  8. ↑ 8,0 8,1 de Haan, Francisca; Daskalova Krasimira; Loutfi Anna (2006). A Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries. Central European University Press. стр. 454–457. ISBN 9789637326394. Посетено на 2014-10-22.de Haan, Francisca; Daskalova Krasimira; Loutfi Anna (2006). A Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries. Central European University Press. pp. 454–457. ISBN 9789637326394. Retrieved 22 October 2014.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 „Parashqevi Qiriazi“. www.kolonja.com. Архивирано од изворникот на 2010-01-27. Посетено на 2025-04-03.. www.kolonja.com. Archived from the original Архивирано на 27 јануари 2010 г. on 27 January 2010.
  10. ↑ Lloshi, Xhevat (2008). Rreth Alfabetit i Shqipes [About the Albanian Alphabet] (албански). National Library of Albania: Logosa. стр. 183. ISBN 978-9989-58-268-4. Посетено на 2014-10-22.
  11. ↑ Universiteti Shtetëror i Tiranës (1975). Problems of the struggle for the complete emancipation of women. National Library of Albania. стр. 127. Посетено на 2014-10-22.
  12. ↑ Ingrid Sharp, Matthew Stibbe (14 February 2011). Aftermaths of War: Women's Movements and Female Activists, 1918–1923. History of Warfare. 63. BRILL. стр. 184. ISBN 978-9004191723. Parashqevi Qiriazi was a member of the delegation the organization sent to Paris
  13. ↑ 13,0 13,1 Sabile Keçmezi-Basha, Parashqevi Qiriazi, diplomatja e vetme grua në Konferencën e Paqes në Paris (албански), kosova-sot.info, Архивирано од изворникот на 27 September 2015, Посетено на 2014-10-22, Parashqevi Qiriazi, u kthye në atdhe më 1921, edhe më tej ajo ndoqi me interes dhe mbështeti zhvillimet politike në Shqipëri, pa pushuar së shkruari për çështjen kombëtare. Në ndërkohë u bë një nga themelueset dhe drejtueset kryesore të Institutit Femëror "Kyrias" në Tiranë e Kamëz (1922–1933), duke e shndërruar institucionin në një nga shkollat e mesme më serioze në Shqipëri. Për shkak të qëndrimit të saj antifashist, më 15 tetor 1943 u internua nga Gestapoja në kampin Anhalt (Banjicë). I mbijetoi vdekjes dhe pas mbarimit të luftës u kthye në atdhe. Më 17 dhjetor 1970, vdiq në Tiranë. Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help)
  14. ↑ Ingrid Sharp, Matthew Stibbe (14 February 2011), Aftermaths of War: Women's Movements and Female Activists, 1918–1923, History of Warfare, 63, BRILL, стр. 191–192, ISBN 978-9004191723
  15. ↑ 15,0 15,1 Luarasi, Petro, Familja atdhetare Qiriazi dhe mjeshtri i madh i turpit (T.B.) (албански), PrishtinaPress, Архивирано од изворникот на 1 February 2014, Ndonëse të moshuara ( Sevasti Qiriazi- Dako 73 vjeç dhe Parashqevi Qiriazi 63 vjeç) për veprimtarinë e tyre patriotike dhe antifashiste ato u denoncuan tek gestapoja gjermane. Më 1943 tok me pjesëtarë të tjerë të familjes u arrestuan nga gjermanët dhe milicia e Xhaferr Devës dhe u dërguan në kampin e përqëndrimit '’Anhaltlager- Banjica'’të Beogradit, Jugosllavisë...
    Si rezultat i kësaj të motrat dhe familjet e tyre u bënë object përndjekjesh nga ana e regjimit. Dy djemtë e Sevastisë u burgosën si spiunë. Djali i vogël, Gjergji, duke mos u bërë dot ballë torturave, vrau veten më 1949. Pak më vonë vdiq edhe Sevastia, nga hidhërimi i thellë për humbjen e të birit.[As a result of this both sisters and their families became target of persecution from the regime. Both sons of Sevasti were imprisoned as "spies". The younger son, Gjergj, not resisting to the tortures, killed himself in 1949. Soon after Sevasti died, from the big despair of losing her son...]
  16. ↑ „Nënat e kombit, historia e motrave Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi“ [Mothers of the nation: History of sisters Parashqevi and Sevasti Qiriazi] (албански). "Bota Sot" Online. 2012-03-30.
  17. ↑ „Kolegji Universitar Qiriazi“. Архивирано од изворникот на 2016-09-16. Посетено на 2025-02-15.
  18. ↑ „AAWO "Motrat Qiriazi"“. AAWO "Motrat Qiriazi" PO Box 1881, New York NY 10021 Phone: 212-244-8440 motratqiriaziaawo@gmail.com.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Парашќеви_Ќиријази&oldid=5355656“