Носии од Полог
_08.JPG)
|
|
| ||
Женска носија од Долни полог изложена во Музејот на Подмочани
|
Невестинска носија од Горни Полог
|
Носија од с. Челопек, Подгора
|
Носиите од Полог се носеле во Полошката котлина и се разликуваат три главни вида: носијата од Долни Полог, носијата од Горни Полог и носијата од селата под планината Сува Гора. Носиите од Долни и Горни Полог се разликуваат меѓусебно по составот, кројките, техниката и материјалите на украсување. Покрај нив, во пределот Подгора – региониран во само пет села под Сува Гора, се среќава уште една носија која се разликува од споменатите две, како по општиот изглед и композиција, така и по начинот, техниката и колоритот на украсувањето.[1]
Носија од Долни полог
[уреди | уреди извор]Женската носија
[уреди | уреди извор]Женската Долнополошка носија во некои украсни елементи и везбени декорации има сличности со таа во Скопска Црна Гора. Впечатлива е белата долга и тешка кошула, богато извезена со црн релјефен вез и окца од срмен тел по целиот долен дел, повеќе од задната а помалку од предната страна, која е покриена со две скутини - голема завјачка и мало скутинче опашани една врз друга.
Горните облеки од бела клашна или платно, диференцирани по возраст - саја голема, салтафере, клашеник салтафере, горник, шубаре - имаат одредена функционална намена во одредени возрасти на жената, а секоја од нив има свои естетски одлики. Невестинската носија е дополнета со бројни декоративни елементи - срамуалка, појас со с'скавци, додатни ракавчиња завраќалке, украсни вотузи и разновиден накит, кои на носијата и придаваат специфична одлика и посебен естетски ефект.
На главата се носел фес со подгушник, сокајче, а се покривал со бела крпа, по која соседите на жените од Долни Полог им го дале етнонимот белокрпки. Невестинството се одбележувло со бела покривка за глава - крпка чкораа, извезена со геометриски мотиви од свилени конци, и наплитци-низа од плетенки од црна волна.[2] Основата на оваа носија кон крајот на 19-ти и почеток на 20ти век ја сочинувале кратко кошулче и долга кошула, која според везот се делела на два вида: салте настан - везена само назад и све около - везена напред и назад. Посебна невестинска кошула била вејке, со „црвени рукае“ што се носела само првата година по свадбата. Врз кошулата се носел јелек и двоен појас – волнен со китки и срмен. На градите се носела мала скутина со срма и лскавци. Горна облека била горник, а на колковите се прицврстувале шамија со паре. Невестите се украсувале со ѓердани од златни или сребрени монети (сриче, сара), а фесот на главата се украсувал со монети и златен алтан. Од него висела плитанца, а сè придржувал со вотус. Над фесот се поставувала везената покривка чкораа крпа со виљдуши или позната како ка рогое. На нозете се носат плетени чорапи и влечки, подоцна заменети со кондури.[3]
Машката носија
[уреди | уреди извор]Мажите од овој предел (со исклучок на селата Јеловјане и Урвич со горанско население) на голо тело носеле кошула од памучно платно со широки ракави, кои биле заменети на краевите со манжетни „запески“, и гаќи од исто платно, кои во летото се носеле како горна облека, а во зимата се носеле гаќите под панталони тн. „чашире“.
Тие биле изработени првин од бела клашна, а подоцна биле прифатени и во црна и кафеава боја. Истите се притегнувале со врвца „учкир“ околу половината. Чаширите кои биле изработени во потемните бои биле најчесто носени од постари лица, опточени со три реда гајтани, а помладите лица и младоженци облекувале бели чашири со пет реда гајтани. Се мисли дека темните чашири биле прифатени подоцна од белите чашири.
.png)
Над сите облеки можеле да носат: елек (безракавен) од црна клашна, со црни гајтани по рабовите кој се преклопува и закопчува, подоцна заменат со џамадан од ригесто памучно платно/темноцрвена чоја/плиш, а бил украсен со жолта срма и црни свилени гајтани, и минтан од црна клашна кој се преклопувал и закопчувал, подоцна изработен од пругаста памучна ткаенина која била опточена со црни гајтани или од ригеста ткаенина опточена со срма. Над сите облеки се нослело црно клашнено гуњиче со куси ракави до лактите, долго до појасот, и со правоаголно парче кое се користи како ќулавка. Гуњичето е исто така украсено со црни гајтани по работ. Над сите облеки, сточарите носеле безракавна клашнена гуња/зубан во зимско време.
Околу половината над чаширите и кошулата се обвиткувал волнен појас кој бил 3-4 метри долг и 20см широк, четворно-ткаен на темноцрвена основа со реси на крајот, а бил украсен со срма за младите мажи. На нозете носеле волнени чорапи кои биле куси до листовите и опинци од свинска или говедска кожа со врвци „опути“ за врзување, а за празнични прилики носеле кондури. Над нив понекогаш носеле калчиње/калчинки – вид на црни клашнени подколеници кои биле украсени со црни гајтани, и истите се закопчувале со копци. Исто така над нив можеле да носат и тозлуци од чоја кои се заврзувале под колената со тесно ткаено појасче тн. „каница/дизгија“. На главата, мажите носеле или шапка од бела или црна јагнешка кожа, или пак крзнена шубара која ја купувале од градот. [4][5][6][7]
Носија од Горни полог
[уреди | уреди извор]
Женската носија
[уреди | уреди извор]Женската носија во Горни Полог се издвојува како посебна со појавата на облеки со карактеристичен крој (многу клинеста широка кошула) и поинаков начин на украсување (везови и украси од срма), како и застапеноста на две скутини од кои предната опрегач преен е подолга, украсена со вез во разни бои и рески, а задната опрегач заѓен, е покуса, црна и многу набрана.
Невестинската носија од Горни Полог до крајот на XIX век го достигнала врвот на својот естетски развој и се вброила во најубавите и најбогато украсени народни костуми во Македонија. Невестите од овој регион, во периодот на невестинството, се однесувале со голема почит кон новото семејство и повозрасните во куќата во која влегуваат, што се одразило и во нивната облека. Сите делови од носијата носеле ознака „гувеалски", како гувеалска кошула, гувеалски клашеник и гувеалски опрегач, што укажувало на нивната поврзаност со скромноста и почитувањето.[3] За големото руо - невестинско, била наменета најубавата и најшироката кошула - кошула кенарлија, онаа со 30 клинови, киндои, потоа р'каи - кусо кошулче со ракави, сето извезено со бела срма и разнобојна каделка (индустриски предени волнени конци), потоа клашеник - горна облека од бела клашна, богато и раскошно украсена со разновидни мотиви од бела срма.
Се опашувале со појас - колун со китки, со долги разнобојни рески и срмени тркалца, кои при опашувањето паѓаат на колковите, и и придаваат на оваа носија посебен декоративен и впечатлив изглед. Покрај срмениот сокај - врски, и богато извезената со срма покривка за глава - преврзок, со венец, невестите во своето големо гувеалско руо носеле и многу накит гердани, наметушки, тепелаци, ушници.
Оваа богата носија, изобилно украсена со вез од срма, срмени ширити, гајтани и многу накит е една од најскапите носии во Македонија, а има и податоци дека некои нејзини делови се набавувале, непосредно или посредно, дури од Левант. [2]
Машката носија
[уреди | уреди извор]
Мажите во овој дел од Полог носеле бела платнена кошула со рамни и широко-отворени ракави, или набрани со манжетни. Над неа носеле разни допојасни облеки од „алаџа“: антерија (со срмен вез), минтан (со гајтани) и „јелек“ од црвено кадифе со срмен вез. На нозете носеле црни/бели клашнени чакшири со црни гајтани, кои во овој регион биле наречени „беневрици“. Над се носеле црна клашнена џулија, допојасна облека со куси ракави и правоаголна јака која се формирала јака по потреба. Половината се опашувала со појас „арчлија“ од купечки памук.
На нозете носеле чорапи од волнена преѓа, орнаментирани во комбинација со златна срма на црвена и зелена основа, најорнаментирани од кои се зетовските чорапи; а на главата носеле црвен турски фес без чалма, заменат со „качула“ од црна јагнешка кожа, како вид на шубара. Сточари над се носеле кожен кожув, долг до колената и со куси ракави.[6]
Носија од селата под Сува Гора
[уреди | уреди извор]Народната носија од Подгора во Полог е застапена само во овие пет села: Челопек, Милетино, Блаце, Жеровјане, Теново и Радиовце, кои се расположени во подножјето на Сува Гора. Женската носија од овој крај е мошне декоративна и богато украсена со прекрасен вез и разни други украси, кои многу потсетуваат на некогашните средновековни болјарски носии што се среќаваат фреските од 14 век по македонските манастири.
Долгата бела платнена туниковидна кошула е украсена со богат и декоративен вез во густа гобленска и ажурна техника. Облеките што се облекуваат врз кошулата - елек од пругасто шарен материјал, саја од бело домашно платно со поткити од свилени конци и срма салтафере од бела клашна со везени украси, потоа ткаениот појас и плетените волнени чораби по начинот на украсување се складни со стилското единство, со карактеристични темни бои и акценти од бели ситни декоративни елементи - извезени, вткаени или вплетени, што на деловите од оваа носија им придава украсен мозаичен ефект.
Најмногу украсена и најдекоративна е носијата за невести со која, покрај богатството на извезените и вткаените мотиви и другите украсни додатоци се носи и многу монистрен и метален накит - кустек, узобразнице, подбрадник, ушници, пиришани, венец, китка.[2] Основниот дел од облеката ја сочинувала кратка кошулка, врз која се носела невестинската венчална кошула – венчајнца. Од горната облека се издвојувале свилениот јелек и памучната саја р'кае, а половината се опашувала со појас, над кој се поставувала богато изработена скутина со срмени конци. Дополнително се додаваат декоративни елементи како шамија, ќустек, китка, и копан со чапраге. Невестите носеле горник препашан со сребрен колан, а во раце држеле страмуалка. Со почетоците на индустријализацијата кон крајот на 19 век, се појавиле нови елементи, како носење чадор за време на селски собири, иако сè уште изработени во духот на традицијата. Косата се плетела во една плетенка со приле на крајот, а главата се покривала со гламна и побраник, украсени со сокај и прениз, фиксирани со венче – ќукале и сребрени игли. Од пренизот виселе украсни узобраски. На нозете се носеле везени калчини - калчини големи ситни и традиционални влечки наречени цревје.[3]
Машката носија ја изоставаме бидејки е скоро иста со онаа од Долни Полог.[6]
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Makedonski folklor: Le Folklore macédonien, Band 21,Ausgaben 41-42
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Томовски, Крум (1996). Етнологија на Македонците. Скопје: МАНУ. стр. 147. ISBN 9989-649-25-1.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Јаневски, Владимир (2024). Македонски народни носии. Скопје: Здружение на етнокореолози на Македонија. стр. 55. ISBN 978-608-65803-2-2.
- ↑ Видиниќ, Горданче (2011). Носијата во Долни Полог – Тетовско. Скопје: Музеј на Македонија. стр. 56 до стр. 62. ISBN 978-9989917-51-6.
- ↑ Лешок и околните села - духовна и материјална култура (PDF). Скопје: Здружение Лешок. 2005. стр. 185. ISBN 9989-2507-0-7. Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-12-11. Посетено на 2023-06-15.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Здравев, Ѓорѓи (1996). Македонски Народни Носии I. Скопје: Матица Македонска. стр. 61. ISBN 9989-48-009-5.
- ↑ Петров, Ѓорче (1896). Материјали по изучувањето на Македонија (PDF). Софија: Печатница „В'лков“. стр. 443.
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Музеј на Подмочани
- Блесокот на "белокрпката" од Тетовско Архивирано на 4 март 2016 г. - Вест, ноември 2005
- „Придонес за зачувување на фолклорните вредности во регионот на Тетово“ - опис на албанската и македонската носија од Долни Полог (Тетовско)
Галерија
[уреди | уреди извор]-
Семејство во носии од с. Старо село, Долни Полог (1920)
