Нов органон

Од Википедија — слободната енциклопедија

Нов органон или упатства за толкување на природата (латински: Novum Organum, sive indicia de interpretatione naturae) е книга на англискиот филозоф Френсис Бејкон. Таа била замислена како втор дел на делото на Бејкон, „Големата обнова“ (Instauratio magna). Главниот дел од „Нов органон“ Бејкон го завршил и го објавил во 1623 година, а првата скица се појавила во 1612 година, со наслов „Мислења и погледи“ (Cogitata et visa).[1]

Содржина[уреди | уреди извор]

Ставовите на Бејкон за целта на научното сознание најјасно се изразени во првиот дел на „Нов органон“. Во тој поглед, Бејкон вели: „Вистинската и правилната цел на науката не е ништо друго, туку човечкиот живот да се снабди со нови пронајдоци и добра.“ Исто така, во повеќе други дела, тој повторува дека целта на науката е „да им служи на човечките добра“ (commodis humanis inservire), „со успех да служи на тоа да се отстранат тешкотиите на човечкиот живот“ (tefficaciter operari ad sublevanda vitae humanae incommoda), „постојано да го збогатува човечкиот род со нови дела и сили“ (genus humanum novis operibus et potestatibus continuo dotare) итн.[2]
Иако Бејкон никогаш не покажал поголем интерес за природата на битието, во „Новиот огранон“ тој изложува и некои материјалистички погледи, велејќи дека „никаков пожар, никаква тежина или притисок, никакво насилство, најпосле, никакво време, независно колку долго, не може да ја претвори во ништо макар и најситната честичка на материјата; таа секогаш ќе биде нешто и ќе зазема некое место.“[3]

Методот на научното истражување[уреди | уреди извор]

Своето учење за методот Бејкон го изложил во делото „Нов органон“, во кое тој остро ја критикува схоластичката логика, обвинувајќи ја дека служи „повеќе за зацврстување на заблудите, кои се темелат врз вообичаените поими, отколку за истражување на вистината“. Главната задача на научниот метод е да ни овозможи вистинити и јасни поими, а тоа е можно само со помош на емпирискиот метод. Но, тоа не може да биде старата Аристотелова индукција по пат на едноставно набројување )per enumerationem simplicem), ниту пак индукцијата којашто од поединечните факти веднаш преминува на општи заклучоци, туку е потребна нова форма на систематска индукција која поаѓа од осетите и од поединечните факти и постојано се воздигнува кон најопштите заклучоци. Бејкон цврсто инсистира дека разумот не треба туку-така да скока од поединечните факти кон општите заклучоци, велејќи дека „на човечкиот разум не треба да му се дадат крила, туку подобро олово и тегови, за да спречат секаков скок и лет.“ Според тоа, Бејкон ја нагласува потребата да се пронајде нов вид индукција, но претходно треба да се исчисти човечкиот дух, т.е. треба да се пресметаме со „идолите“ - предрасудите, заблудите и лажните поими коишто се вгнездиле во човечкиот разум. Притоа, тој смета дека постојат четири вида идоли:[4]

  • Идоли на племето (idola tribus), т.е. заблудите коишто имаат корен во човечката природа. Тој вели дека „човечкиот разум е како нерамното огледало за зраците на нештата, кое својата природа ја меша со природата на нештата, па ја искривува и расипува“. Имено, често, човекот ги споредува нештата со себе и така носи погрешни заклучоци, а освен тоа, многу заблуди потекнуваат и од ограниченоста на сетилата, од влијанието на емоциите врз разумот, од наклонетоста на умот кон апстрактно мислење итн.
  • Идоли на пештерата (idola specus), т.е. заблудите на поединечниот човек. Имено, секој човек има свои посебни одлики, телесни и духовни, стекнати или вродени, т.е. „секој човек има своја посебна пештера, којашто ја крши и расипува светлоста на природата“, па тоа води кон заблуди и невистини.
  • Идоли на плоштадот (idola fori), коишто потекнуваат од тоа што луѓето живеат во заедница и се разбираат со помош на зборови, а зборовите настанувале стихијно низ вековите при што водат кон многу заблуди.
  • Идоли на театарот (idola theatri), кои се вовлекле во човечката душа „од разни филозофски догми, како и од погрешните закони на докажување“. Зборувајќи за нив, Бејкон ги дели сите дотогашни филозофи во три групи: рационалисти или софисти, кои сакаат да ја откријат вистината само преку размислување (на пример, Аристотел); емпиристи, кои извлекуваат заклучоци врз основа на случајно набљудување (како Хилберт); филозофи кои се под влијание на религијата или празноверието (како Питагора и Платон). Сите овие филозофии Бејкон ги отфрла како лажни.

Бејкон смета дека сите идоли „мора да бидат отфрлени и напуштени со цврста и свечена одлука и разумот мора да биде потполно ослободен и исчистен од нив“, но во предговорот на „Големата обнова“ признава дека искоренувањето на стекнатите идоли (idola theatri) е тешко, а искоренувањето на вродените идоли (останатите три групи) е невозможно. На тој начин, Бејкон само го посочил проблемот, но не понудил никакво решение. Навистина, на едно место, тој вели: „Останува само тие да се покажат и таа непријателска сила на разумот да се забележи и разобличи“, а луѓето да сфатат дека „разумот не може да суди поинаку, освен преку индукцијата во правилна форма“, но тоа никако не може да се смета за успешно решение, зашто то аподразбира дека душата најпрвин треба да се исчисти од идолите (значи, пред да се примени методот на индукција), а истовремено индукцијата е средство за чистење на душата. Меѓутоа, наспроти тоа, учењето на Бејкон за идолите е општествено прогресивно, зашто ги отфрла схоластичките предрасуди, како и филозофски плодно, зашто тој посочил на еден важен филозофски проблем.[5]
Зборувајќи за индуктивниот метод како основен метод на филозофското проучување, во „Новиот органон“ Бејкон ги споредува емпиристите со мравките, коишто се неспособни да создадат нешто оригинално, зашто само ја собираат и ја трошат храната, додека рационалистите ги споредува со пајакот, којшто самиот од себе ја преде својата преѓа, тврдејќи дека вистинското филозофско делување е слично на работата на пчелите. Имено, како што пчелата го собира својот материјал во полските цвеќиња, но го преработува и така создава мед, така и филозофијата треба да ги обедини експерименталното прибирање на материјалот и нејзиното рационално преработување во духот.[6]

Учењето за спознавање на природата[уреди | уреди извор]

Според Бејкон, основната задача на науката е да се спознае природата со помош на индуктивниот метод, а вистинското сознание е она во кое се откриваат причините на појавите. Тука, Бејкон ги дели причините на: материја, форма, дејствувачка причина и цел. Сепак, во учењето на Бејкон поимот на формата не е целосно определен. Најчесто, Бејкон ја изедначува формата со законот, како на пример во првиот дел на „Нов органон“, каде тој вели: „Треба повеќе да се проучува материјата, нејзината внатрешна структура и промените на структурата (ejus schematismi et meta-schematismi), чистото дејствување (actus purus) и законот на дејствувањето или движењето; зашто формите се измислици на човечката душа, ако како форми не се наречат тие закони на дејствувањето“. Слично на тоа, во вториот дел на „Нов органон“, Бејкон вели дека под форма не мисли на „формите и идеите кои се апстрактни или оние кои се неодредени или лошо одредени во материјата“, туку „законите (leges) и одредувањата (determinationes) на чистата дејност, кои ја уредуваат и творат некоја едноставна природа“. Притоа, според Бејкон, формата на топлината е исто што и законот на топлината, т.е. изразот „форма или закон“ се среќава на повеќе места во неговите дела.[7]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 15-16.
  2. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 16-18.
  3. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 32.
  4. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 19-21.
  5. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 21-22.
  6. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 32.
  7. „Francis Bacon“ во: Gajo Petrović, Engleska empiristicka filozofija: Odabrani tekstovi filozofa. Zagreb: Matica Hrvatska, 1955, стр. 23-24.