Народноослободителна борба во Босна и Херцеговина

Срушен мост на Неретва кај Јабланица, симбол на битката на Неретва

За време на окупацијата на Југославија во 1941 година, Босна и Херцеговина била припоена кон Независната Држава Хрватска. Усташите го ставиле српското население надвор од законот и започнале да го прогонуваат и масакрираат. Таквата состојба создала услови за вооружено востание на дел од населението во БиХ. Првото масовно востание избувнало на 27 јули 1941 година во близина на Босанско Грахово и набргу се проширило низ Босанска Краина. Во поголемиот дел од војната, Босна и Херцеговина била место на најтешките битки и повеќето окупациско-соработнички офанзиви, како што се Козара 1942, Неретва и Сутјеска 1943 година и Дрвар 1944 година. За време на војната, во БиХ се случиле клучни политички настани за формирање на новата Југославија, како што се Првото и Второто заседание на АВНОЈ. Борбата за ослободување на Босна и Херцеговина започнала во јули 1944 година и завршила на 1 мај 1945 година.

Окупација и припојување кон НДХ

За време на окупацијата на Југославија во 1941 година, територијата на Босна и Херцеговина била припоена кон новоформираната Независна Држава Хрватска. Демаркационата линија, со која Италија и Германија ги утврдиле своите сфери на интерес во Независна Држава Хрватска, поминувале низ БиХ. Линијата се движела од Босански Нови преку Сански Мост, Мркоњиќ-Град, Доњи Вакуф, јужно од Сараево, преку Устипрака до Рудо.

Усташите воспоставиле власт во цела БиХ до јули 1941 година. Територијата на Независна Држава Хрватска, била поделена на големи жупании, а некои опфаќале делови од територијата на Хрватска и БиХ со цел да се елиминира уникатноста на БиХ и да се афирмира тезата за тоа како историски дел на Хрватска. Веднаш по прогласувањето на Независната Држава Хрватска, усташите вклучиле муслимани во хрватскиот национален корпус, пропагирајќи ја идејата за хрватското потекло на муслиманското население и, од друга страна, истребување на српското и еврејското население. Наскоро, 1.300.000 Срби во БиХ, од вкупно 2.850.000 жители на БиХ, биле ставени надвор од законот. Најпрвин биле нападнати припадниците на српската буржоазија, а потоа следувало масовно протерување кон Србија, апсења и убиства. Српското население започнало да бега на планините, а на почетокот на јуни 1941 година во источна Херцеговина избувнало востание, кое следело по германскиот напад на СССР од 22 јуни. Тоа добило масовен карактер и дури со нападите на италијанските трупи на почетокот на јули, тоа започнало да стивнува.

Развој на востанието до почетокот на 1942 година

Организацијата на КПЈ во БиХ започнала со интензивни подготовки за вооружената ослободителна борба по мајската конференција на Централниот комитет на КПЈ во 1941 година. Во првата половина на мај, бил формиран Воен комитет во рамките на покраинскиот комитет на КПЈ за БиХ, а потоа и воени комитети под регионалното и пониско раководство на КПЈ, кои организирале собирање оружје, подготвувале персонал за вооружена борба, организирале разузнавачка служба, медицински курсеви и многу повеќе. Во тоа време, провинциската организација на КПЈ во БиХ броела околу 830 членови, а СКОЈ околу 4.000 од нив. Главниот дел од членството на КПЈ и СКОЈ бил во Сараево, Тузла, Мостар, Бања Лука, Зеница и Дрвар.

Одлуки на Централниот комитет на КПЈ од 4 јули 1941 година по повод започнувањето на вооружената борба за ослободување била пренесена до Покраинскиот комитет на КПЈ за БиХ од делегатот на Централниот комитет на КПЈ Светозар Вукмановиќ Темпо. Било заклучено дека прогонетото српско население е подготвено да го прифати повикот на КПЈ за востание, но исто така било одлучено да стори сé што е можно за вклучување на Хрватите и муслиманите во борбата. Било одлучено поранешните партиски регионални раководства (Бања Лука - Босанска Краина и Централна Босна; Тузла - Источна Босна; Мостар - Херцеговина ; Сараево - пошироко опкружување) да формираат регионални воени штабови како водечки центри на востанието. Секретарот на Комунистичката партија на Југославија за БиХ Иса Јовановиќ бил испратен во центарот во Сараево, Ѓуро Пупар во Бања Лука, Углеша Даниловиќ во Тузла и Авдо Хумо во Мостар.

На почетокот на востанието, поради слабите врски со високото раководство, регионалното раководство, а често и локалното раководство, ги решавале проблемите на организирање на востаничките сили и ослободените територии по сопствена иницијатива во некои востанички жаришта. Во некои области, каде што немало посилно влијание на КПЈ, веста за востанието довела до спонтано востаничко движење на српското население. Во такви услови, востанието го воделе поединци кои преку своите националистички ставови ги охрабрувале одмаздните кампањи против хрватското и муслиманското население. Усташите исто така го охрабрувале овој процес, ширеле пропаганда за четничкиот карактер на востанието, вооружувајќи ги хрватските и муслиманските села итн. КПЈ во БиХ се борела против националистичките склоности кај српските востанички маси и против курсот на НДХ да ги придобие хрватското и муслиманското население кон себе.

По неуспешниот обид на усташите да го разбијат востанието, кон крајот на август 1941 година, италијанските трупи ја окупирале Втората, демилитаризирана зона и започнале офанзива под изговор за заштита на српското население. Под таа пропаганда, некои од борците го оставиле оружјето и се вратиле дома. До крајот на септември италијанските трупи ја окупирале Втората, а до средината на октомври Третата зона. Во тоа време, востанието во источна Босна било многу интензивно, што го искористил Дража Михаиловиќ, кој испратил некои поранешни југословенски офицери да ја преземат командата со востаниците. Во септември 1941 година, неговиот главен делегат за источна Босна, мајор Јездимир Дангиќ, се прогласил за командант на планинскиот штаб на босанските четници.

На 26 септември 1941 година во Столице се одржала конференција на која се донеле одлуки врз основа на кои се спроведувала организацијата на партизанските вооружени формации. Во тоа време, на територијата на БиХ биле формирани 10 партизански одреди. До крајот на 1941 година, биле формирани селски, градски и многу општински комитети за народно ослободување на сите слободни територии. На 21 декември 1941 година била формирана Првата пролетерска бригада во Источна Босна.

Во октомври 1941 година пропаднале напорите на КПЈ да воспостави соработка со четничките единици во источна Босна во борбата против окупаторите. Извршувајќи ја наредбата на Драгољуб Михаиловиќ, четниците ја воделе акцијата за разбивање на партизанските одреди. Со цел да се спречат овие настани, Врховниот штаб на НОПОЈ ја испратил Првата пролетерска бригада во источна Босна на крајот на декември 1941 година и ги пренела своите штабови таму. Со цел да се стабилизира Народно-ослободителното движење во БиХ и да се потисне четничката акција, во Иванчиќи се одржала провинциска конференција на 7 и 8 јануари 1942 година, на која учествувале и Јосип Броз - Тито и неколку членови на Централниот комитет на КПЈ. Нешто подоцна, Врховниот штаб донел одлука да се формираат волонтерски одреди на луѓе кои се колебале помеѓу партизаните и четниците и кои биле подготвени да ги бранат своите места од окупаторскиот усташки терор. За време на престојот на Врховниот штаб на НОП и ДВЈ во Фоча, од 25 јануари до 10 мај 1942 година. години биле утврдени, т.н. Фочански прописи врз основа на која се развил системот на народно управување за време на војната.

За тоа време во Босанската Краина, процесот на стабилизација на Народно-ослободителното движење, кој започнал во есента 1941 година, бил продолжен во првата половина на 1942 година. Италијанско-четничката акција за расчистување на теренот била неуспешна. Четниците во овој период успеале да создадат свои вооружени формации и политички упоришта во Змијање и Мањача, околу Мркоњиќ Град и делумно околу Гламоч и Грахово. По ослободувањето на Приедор и Љубија, на 21 мај била формирана Првата краинска бригада и развиен систем на народна власт на ослободената територија на Босанска Краина.

Втора и трета непријателска офанзива

По офанзивата во Србија во есента 1941 година, Германија го пренасочила фокусот на своите активности во сопствената окупациона зона во Југославија, во која спаѓала и Босна, со цел да обезбеди важни индустриски компании, рудници и комуникации загрозени од акциите на партизанските единици. Следувала офанзива против востанието во источна Босна од 15 јануари до 23 февруари 1942 година, а потоа од почетокот на април до средината на јуни 1942 година, офанзивни операции во источна Босна и Херцеговина, и во периодот од јуни до јули 1942 година следувала битката на Козара. Овие операции го прекинале развојот на вооружено востание во источна Босна и Херцеговина, во кое, под притисок на окупаторските единици, доброволните и повеќето партизански единици се распаднале, а ослободената територија била повторно окупирана.

Период на Република Бихаќка

Зградата во Бихаќка каде што се одржало Првото заседание на АВНОЈ

Карта на Република Бихаќка во окупирана Југославија

Од крајот на јуни до почетокот на август, група пролетерски бригади марширале во босанската Краина под директна команда на Врховниот штаб на НОП и ДВЈ, а победите биле постигнати во втората половина на 1942 година, што резултирало првенствено со создавање на Народноослободителната армија на Југославија и Основачкото собрание на АВНОЈ. Со уништувањето на окупаторско-квислиншките гарнизони на повеќе места и демонтирање на главните четнички формации и упоришта, поголемиот дел од територијата на западна и централна Босна била ослободена и поврзана со ослободената територија во соседните области на Хрватска.

Со одлука на Врховниот штаб во ноември 1942 година биле формирани Четвртата и Петтата дивизија на Краина и Првиот босански корпус на НОВЈ. Во тоа време, на територијата на БиХ биле формирани Првата и втората пролетерска и трета ударна дивизија со одлука на Врховниот штаб, во која биле вклучени, покрај Групата на пролетерски бригади, и Третата краина и Десеттата херцеговинска пролетерска ударна бригада. На територијата на источна Босна на 2 август 1942 година била формирана Шеста источна босанска бригада.

Обидите на германските, италијанските и усташките сили во октомври 1942 година преку офанзива да постигнат некакви резултати, останале неуспешни. Затоа, Германската врховна команда донела одлука за прогласување на територијата на Независна Држава Хрватска јужно од Сава за оперативна област за германските трупи, а во декември 1942 година. и одлуката за зимските операции против НОВ и ПОЈ на големата ослободена територија на Босна и Хрватска.

До крајот на 1942 година, организациите на КПЈ биле обновени и формирани партизански единици во Херцеговина. Победата на Шестата источна босанска бригада и Сремскиот партизански одред над четничките сили на Мајевица во ноември 1942 година претставуваледен од клучните моменти за Народно-ослободителното движење во источна Босна.

Централниот комитет на КПЈ и Врховниот штаб донеле мерки и одлуки кои биле од клучно значење за политичките основи на НОП, спроведени на голема слободна територија со центар во Бихаќ од ноември 1942 до јануари 1943 година. Резултат на силниот развој на НОП биле Основачкото собрание на АВНОЈ (Бихаќ, 26 / 27 ноември 1942), Основачката конференција на Антифашистичкиот фронт на жените на Југославија (Босански Петровац, 6 - 8 декември 1942) и Основачки Конгрес УСАОЈ (Бихаќ, 27-29 1942 година).

Големи победи и влијанието на НОП во летото и есента 1942 година предизвикале пад на четничкото влијание и до поголем пристап на Хрватите и муслиманите во партизанските единици. Влијанието на НОП било зацврстено и во некои центри на градот.

Четврта и петта непријателска офанзива

Партизанските сили маршираат за време на Битката кај Сутјеска

Во првата половина на 1943 година, БиХ бил сцена на борбите со четвртата и петтата непријателска офанзива. Во четвртата офанзива, од 20 јануари до почетокот на март 1943 година, единиците на НОВ и ПОЈ спречиле брзо продирање на окупаторските единици, обезбедувајќи го потребното време за контра-офанзива на оперативната група на дивизии во долина Неретва и за евакуација на Централната болница НОВ и ПОЈ. По Битката кај Неретва и поразот на мнозинството четнички сили на Дража Михаиловиќ, од почетокот на март до средината на април 1943 година бил ослободен значителен дел од источна Босна и Херцеговина.

Во средината на април 1943 година, во пресрет на продорот на Оперативната група на дивизии во Санџак и Црна Гора, Шестата источна босанска и Првата мајевичка бригада биле вклучени во нејзиниот состав по наредба на Врховниот штаб, така што пет бригади од НОВ и ПО БиХ учествувале во Битката кај Сутјеска. Текот и резултатите од овие битки го означиле почетокот на етапата во која имало пресвртница на југословенското бојно поле во корист на Народно-ослободителното движење.

Со одлука на Врховниот штаб од 11 мај 1943 година бил основан Петтиот босански корпус, кој ја започнал поделбата на оперативната група низ источна Босна по Битката кај Сутјеска, преку формирање на Шеснаесетта војводинска и седумнаесетта источнобосанскадивизија, на територијата на Босна.

Ситуација до крајот на 1943 година. години

Од јули 1943 година, фокусот на НОВ и ПОЈ бил пренасочен кон зоната на италијанската окупација, а силите на Првиот и Вториот босански корпус развиле офанзивни операции низ БиХ. За време на овие акции до крајот на 1943 година, целата територија на БиХ била ослободена, освен Сараево и неколку градски центри по важните комуникациски патишта. До крајот на 1943 година, силите на НОВ и вооружените сили на Босна и Херцеговина имале два корпуси со седум дивизии, 24 бригади и 25 партизански одреди. Седиштето на Централниот комитет на КПЈ, Извршниот одбор на АВНОЈ и Врховниот штаб на НОВ и ПОЈ се наоѓале во Јајце од 24 август до крајот на 1943 година.

На иницијатива на Покраинскиот комитет на КПЈ за БиХ, во септември 1943 година, започнале подготовките за свикување на Основачкото собрание на ЗАВНОБиХ. На првото заседание во Мркоњиќ Град, на 25 и 26 ноември 1943 година, ЗАВНОБиХ бил конституиран како највисок политички орган на НОП во БиХ и прогласен за федерална организација на државната унија на народите на Југославија. Веднаш потоа, во Јајце се одржало Второто заседание на АВНОЈ, со чии одлуки биле поставени темелите на нова Југославија.

Шеста офанзива и конституирање на ЗАВНОБиХ

Тито со членовите на Врховниот штаб пред Дрвар, мај 1944 година.

Од почетокот на декември 1943 година до средината на февруари 1944 година, германските сили, во духот на директивата на Врховната команда за обезбедување на одбрана на Балканот во случај на англо-американска инвазија, извршиле неколку офанзиви на територијата на БиХ. Особено тешки борби се случиле во декември 1943 година во централното подрачје на источна Босна, во декември 1943 година и јануари 1944 година во јужниот дел на босанска Краина и од почетокот на јануари до средината на февруари 1944 година во поголемиот дел од централна Босна и дел од босанската Краина. Во раната пролет на 1944 година, германските сили го принудиле НОВЈ да се повлече јужно од линијата Тузла- Зворник, каде продолжиле борбите во кои тие успеале да спречат продирање на Шеснаесеттата и Седумнаесеттата дивизија на НОВЈ од Босна во Србија.

Во босанската Краина, германските сили ја извеле својата последна офанзивна операција, која започнала на 25 мај со воздушно слетување на Дрвар, кој од јануари 1944 година бил центар на Централниот комитет на КПЈ, Врховниот штаб, Претседателството на АВНОЈ и НКОЈ. Во десетдневните битки на единицата на Првиот пролетерски корпус и делови на Петтиот и Осмиот корпус на НОВЈ, тие го спречиле планот на германската команда за уништување на раководството на новата Југославија, која го пренела седиштето на Вис.

Врз основа на одлуките на АВНОЈ, ЗАВНОБиХ, на своето второ заседание во Сански Мост на 30 јуни 1944 година, го сочинувала највисокото законодавно и извршно тело на федерална БиХ, донесувала одлуки за организација и работа на Националните ослободителни комитети и Народноослободителните собранија, Декларацијата за правата на народот на БиХ и ја одобрил работата на делегацијата на БиХ на Второто заседание на АВНОЈ. На основачкото собрание во селото Здена кај Сански Мост на 3 јули 1944 година бил избран Главниот одбор на ЈНОФ за БиХ и покренал иницијатива за избори на локални одбори.

Конечни борби за ослободување на БиХ

Во првата фаза од последните операции за конечно ослободување на Југославија, од јули до крајот на 1944 година, на територијата на БиХ, силите на НОВЈ ја задржале иницијативата и спровеле успешни напаѓачки акции, проширувајќи ја ослободената територија. За време на подготовките за операциите на НОВЈ за ослободување на Србија од мај до август 1944 година. особено жестоки битки се воделе во источна Босна со големи германски сили кои се обидиле да спречат навлегување на Дванаесеттиот војводински корпус преку Дрина во Србија.

Во операциите за конечно ослободување на Србија, Македонија, Црна Гора, Косово, Метохија и Далмација, единиците на Третиот и Петтиот корпус и на 29-та Херцеговинска дивизија конечно ослободиле поголем дел од територијата на БиХ. Со конечното ослободување на 17 ноември 1944 година., Тузла станала многу важна поддршка за воените операции на единиците на Третиот корпус на НОВЈ.

На почетокот на 1945 г. Германските и квислиншките сили ги држеле Мостар, Сараево и долината на реката Босна, каде се повлекле единиците на германската армиска група Е и северниот дел на БиХ по линиите на Бјелина, Добој, Дервента, Бања Лука, Босански Нови, Бихаќ. Во операцијата Мостар, од 6 до 14 март 1945 година, единиците на Осмиот корпус и 29-та херцеговинска дивизија ги ослободиле Мостар, Невесиње, Широки Бријег и Коњиќ. Во втората половина на март, на почетокот на последната офанзива на ЈА, Бихаќ бил ослободен, а на 6 април Сараево. Во борбите до 1 мај 1945 година, целата територија на БиХ била ослободена.

Дури и пред крајот на воените операции во БиХ, во Сараево од 26 до 28 април 1945 година се одржало Третото заседание на ЗАВНОБиХ, на кое ЗАВНОБиХ била прогласена за Национално собрание и била формирана првата влада на БиХ.

Истакнати личности на НОП и национални херои на БиХ

• 
  Зградата во Јајце каде се одржало Второто заседание на АВНОЈ
• 
  Пештерата на Тито кај Дрвар
• 
  Вечен оган, споменик на ослободителите на Сараево во 1945 година.

Литература

• Енциклопедија на Југославија (книга втора). „Лексикографски институт на Сојузна народна Република Југославија“, Загреб 1956 година години.
• Воена енциклопедија (книга прва). Белград, 1970 година години.
• Енциклопедија на Југославија (книга втора). „Југословенски лексикографски институт“, Загреб 1982 година. години.