Матеј Ненадовиќ

Од Википедија — слободната енциклопедија
Портрет на Прота Матеја Ненадовиќ (Урош Кнежевиќ, 1852)
Портрет на Прота Матеја Ненадовиќ (Урош Кнежевиќ, 1852)

Прота Матej Ненадовиќ (Бранковина, 26 февруари 1777 - Ваљево, 11 декември 1854) бил војвода од Првото српско востание, прв претседател на Управниот совет и дипломат. Тој бил син на кнезот Алекса Ненадовиќ, кој бил погубен во Колењето на кнезовите. Со својот вујко Јаков го кренал Првото српско востание во Ваљевската и Шабачката околија. Преговарал со Турција и Русија и со тоа ги воспоставил првите дипломатски контакти на српските востаници со странски држави. Неговите „Спомени“, покрај книжевна вредност, се и вреден документ од тоа време.

Биографија[уреди | уреди извор]

Ран живот[уреди | уреди извор]

Роден е на 26/10 февруари, 1777 година, во селото Бранковина кај Ваљево,[1] како син на Алексо Ненадовиќ, кнез на Ваљевската Тамнава и Посавина[2] и мајка Јована, р. Џелмашевиќ од Гвозденовиќ.[3] На крајот на 17 век, неговите предци прво се преселиле од Бирца кај Никшиќ во Осечина во подножјето на кнежевството Ваљево Нахија, а во средината на 18 век се преселиле во Бранковина. Неговиот татко Алексо бил погубен во 1804 година, како жртва на колежот на принцовите што било причина за издигнувањето на Првото српско востание.[1]

Се школувал во родното место, кај семејниот парохиски свештеник, папата Станој, од кога научил да чита и пишува. По падот на Кочина Краина, неговото семејство побегнало во Срем, па го продолжил образованието во Купиново. Студирал црковно пеење и теологија во Асања.[4] Подоцна се вратиле во Бранковина, а на шеснаесет години станал свештеник (1793), а набргу потоа и прота(1795).[4] Како свештеник, во Бранковина вовел ред во црковните обреди, по примерот на црковниот живот во Срем.

Првото српско востание[уреди | уреди извор]

Татко му го испратил да се подготви за востанието, а во 1803 година го испратил во Сараево да преговара за проширување на востанието.[2] По колењето на принцовите во 1804 година, кога неговиот татко бил убиен, тој ја напуштил куќата. По пристигнувањето на веста за востанието во Шумадија,[2] меѓу првите се приклучил на движењето и го подигнал целото Ваљево.[2] Со својот вујко Јаков бил еден од иницијаторите на Првото српско востание. Целиот регион почнал да се крева, а на 27 февруари на ридот над Бранковина било поставено знаме со три бои со три крста.[5] Започнале собири околу знамето, а во еден ден таму се собрале 700 востаници. Прота ги оставил востаниците на својот вујко Јаков Ненадовиќ, а тој самиот отишол во Земун да земе барут.[5] Покрај барут и муниција, тој го зел и Дел Ахмет, бомбаш и син на Хаџи Мустафа Паша од Земун. Везирот Хаџи Мустафа Паша бил убиен од Дахиите во 1801 година. Прота лажел и го подигна народот попат, тврдејќи дека султанот не бил против Србите, туку дека синот на Хаџи-Мустафа ја подигнал војската за да им се одмазди на Дахиите, а Дел-Ахмет го потврдил сето тоа.[6]

Учествувал во ослободувањето на Ваљево и Шабац (1804), Карановац, Ужице и Смедерево (1805) и Белград. Особено бил истакнат во битката кај Мишар (1806),[4] кога со својата чета ја нападнал турската заднина и предизвикал голема збунетост меѓу нив. Кога во јуни 1807 г. Ранетиот Јаков Ненадовиќ, командант на западната востаничка војска, бил сменет со Прота.

За време на востанието бил првиот претседател на Одборот - Управниот совет, од 1805 до средината на 1807 година. Потоа го подготвил казнениот законик за Србија.[7]

Прота Матеј Ненадовиќ.

Покажал посебен талент во административните и дипломатските работи, кои ги стекнал со својот татко.[4] Тој исто така бил еден од луѓето кои биле најмудрите и знаеле да преговараат со Турците.[2] Тој отпатувал во Русија во 1804 година со Петро Чардаклија и Јован Протиќ за да ја придобие нивната влада во востанието и да побара помош. Оттаму се вратил на почетокот на 1805 година. Од Срем со помош на тамошните познаници обезбедувал оружје и муниција за востаниците. Во февруари 1806 г. во Виена престојувал кај Божо Грујовиќ и Милош Урошевиќ за да добие дозвола за увоз на храна и оружје во Србија, но не постигнале голем успех. Во Босна преговарал и за примирје со тамошните Турци.[7]

Назначен е за војвода на Ваљево во 1811 година и под негова управа добил 34 села и два мали града, Уб и Палеж.

Учествувал заедно со Милош Обреновиќ и Стојан Чупиќ во битката на Равна, кога Србите им го пружиле последниот отпор на Турците на запад.[4] Меѓу последните, во есента 1813 година, се засолнил во Срем, поминувајќи ја Сава кај Купиново. Потоа првпат се сретнал со Караѓорѓе, во манастирот Фенек. За време на емиграцијата (1813-1815) тој работел на интересите на големите сили, а особено на Русија, за судбината на Србија. Тој не ја напуштил австриската престолнина за време на Конгресот во Виена. Тој преговарал со рускиот цар во Виена за помош на востаниците.[8]

Уште едно српско востание[уреди | уреди извор]

По избувнувањето на Второто српско востание во 1815 година, тој се обидел да им покаже на странските сили ново движење, како дело на конечниот протест на несреќниот народ, а потоа повторно се преселил во Србија да му помогне на кнезот Милош, исто како што му помагал на Караѓорѓе.[9]

Ослободена Србија[уреди | уреди извор]

Прота Матеј Ненадовиќ.

Бидејќи на почетокот добро се согласувал со принцот, добил многу важни и доверливи работни места и продолжил да работи дури и кога нивните односи веќе не биле толку добри. Во ослободената Србија бил кнез на Ваљево Нахија и седел во Народната канцеларија во Белград.[8] Но, бидејќи не му било секогаш лесно со принцот, тој паднал во немилост во неколку наврати, а потоа повторно бил повикан.[10] Тој бил обвинет во 1817 година за заговор против кнезот Милош и отстранет од кнежевската функција, но следната година бил вратен во него. Во периодот 1821-24 г. живеел повлечено во Бранковина, со ограничување да не се меша во политиката. Потоа, во ноември 1827 година, тој започнал да работи на управата на кнежевството Посавина и повторно се пензионирал во декември 1831 година.[7]

Едно од последните работни места било во судот во Ваљево, каде што поднел оставка, по што заминал во пензија, примајќи пензија, со ослободување од плаќање на даноци.[8]

Од 1832 до 1838 година, тој живеел повлечено во Бранковина, подучувајќи ги своите деца и пишувајќи мемоари, најверојатно во 1826 година.[8] Потоа изградил училиште и нова црква. Како пензионер, тој поотворено пристапил кон опозицијата против принцот, барајќи да му се ограничи личното самоволие. Кога бил основан Државниот совет во 1838 година, тој станал еден од истакнатите бранители на уставот и поддржувач на русофилската политика. Бил член на комисијата што го подготвувала Уставот на Србија, а во 1839 г. станал член на Државниот совет.[11]

Заедно со Том Вучиќ Перишиќ и Аврам Петронијевиќ бил протеран од Србија во 1840 година. Морал да побара заштита во Цариград, што го ставило во многу тешка положба. Незадоволен од непријатните искуства се вратил во Србија, повторно како пензионер. По соборувањето на династијата Обреновиќ, во 1842 година повторно станал државен советник. Тој му направил голема услуга на принцот Александар со задушување на Катанската буна со своите луѓе во 1844 година.[10]

Надгробна плоча на Прота Матеј во портата на црквата Свети Архангел во Бранковина .

Станал член на Друштвото за српска литература на 22/10 февруари 1845 година.

Учествувал на Мајскиот собор во 1848 година во Сремски Карловци и кратко време бил член на воениот и народниот одбор. Се пензионирал во 1852 година, кога побарал пензија и отишол во Ваљево. Починал на 29 ноември /11 декември 1854 година во Ваљево, и свечено бил погребан во Бранковина, во семејната гробница.[7]

семејство[уреди | уреди извор]

Се оженил двапати. Во првиот брак, со Мирјана Хаџиќ,[1] сестра на Којо Ивановиќ од Свилево, имал десет деца, сите рано починале, а во 1808 година останал вдовец. Со одобрение на принцот, и покрај тоа што бил протагонист, по втор пат се оженил, веројатно во 1816 година, со вдовицата Јованка - Јока Милиќевиќ[12] од Раиловиќ. Од вториот брак ја добил ќерката Марија - Мара (1817-1908), која се омажила со Јеремија Станојевиќ, Светозар, државен службеник, Александар (1820—1842), Љубомир, писател и Михаило.[7]

Во спомен[уреди | уреди извор]

Протa Матеј Ненадовиќ, слика од 1841 година од Георги Бакаловиќ (1786-1843)

Тој бил со умерена висина, влакнест, ќелав и соубава брада. Тој многу го почитувал свештеничкиот чин, а свештеничкиот костум го носел до својата смрт. Неговиот автентичен лик се среќава во повеќе уметнички дела. Го насликале Јован Исајловиќ (1844-45 или 1848-49), Јохан Бес насликал две слики (1846), Анастас Јовановиќ направил цртежи и литографии (1850), Урош Кнежевиќ (1852), Моша Пијаде направил цртеж со мастило Караѓорѓе и Прота Матеј“.

Во Ваљево е поставен споменик на вајарот Миломир Јевтиќ (1984), а Милован Данојлиќ во стихови ја претставил својата визија за неговите дипломатски дејствија во Русија и Виена.

Тој напишал книга со своите мемоари, „Мемоари“. Неговите „Спомени“, покрај книжевна вредност, претставуваат вреден документ од тоа време.

Во неколку градови има улици кои го носат неговото име, како и основно училиште во неговата родна Бранковина.

Бил одликуван со турски орден на славата.[13]

- Отец Матија Ненадовиќ, за првата седница на Управниот совет одржана во манастирот Вољавча .

Интересни факти[уреди | уреди извор]

Глумецот Бранимир Брстина ја играл улогата на Матеј Ненадовиќ во телевизиската продукција „Вук Караџиќ“. Ненадовиќ не го знаел подоцнежното име на Првото српско востание, а тој настан го нарекол „Караѓорѓев рат“.[14]

Галерија[уреди | уреди извор]

  • Споменик во Ваљево
    Споменик во Ваљево
  • Сабја на Протеј Матеја Ненадовиќ
    Сабја на Протеј Матеја Ненадовиќ
  • Трезорот во црквата во Бранковина со подароците што ги доби отец Матеја
    Трезорот во црквата во Бранковина со подароците што ги доби отец Матеја

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Марија Делић, 2013, стр. 26
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Народна енциклопедија, 1928, стр. 52
  3. ↑ „KOLUBARA Izdavačko društvo * Valjevo, Srbija“. knjige.kolubara.info. Посетено на 2021-07-24.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Знаменити Срби XIX века, 1901, стр. 61
  5. ↑ 5,0 5,1 Мемоари, 1969, стр. 97
  6. ↑ Мемоари, 1969, стр. 99
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 „Матија Ненадовић“. Српска енциклопедија (српски). 2017-10-31. Посетено на 2021-07-24.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Знаменити Срби XIX века, 1901, стр. 62
  9. ↑ М. Ђ. Милићевић, 1888, стр. 410
  10. ↑ 10,0 10,1 Народна енциклопедија, 1928, стр. 53
  11. ↑ М. Ђ. Милићевић, 1888, стр. 412
  12. ↑ Марија Делић, 2013, стр. 27
  13. ↑ Acović, Dragomir (2012). Slava i čast: Odlikovanja među Srbima, Srbi među odlikovanjima. Belgrade: Službeni Glasnik. стр. 81.CS1-одржување: ref=harv (link)
  14. ↑ Ненадовић, Матија (1947). Мемоари. Београд: Просвета. стр. 31.

Литература[уреди | уреди извор]

  • Народна енциклопедија српско – хрватско – словенска, Белград, 1924.3 (В. Ќоровиќ).
  • Enciklopedija Jugoslavije, Загреб, 1955–1971. 5.
  • В. Алексијевиќ: Современици и последици на Доситеј Обрадовиќ и Вук Стеф. Караџиќ : био-библиографски материјал. Ракописот се чува во Одделот за посебни фондови на Народната библиотека во Белград. Ρ 425/7 (В. Алексијевиќ).
  • Лексикон на југословенските писатели, Нови Сад 4, 674–676
  • Прота Матија Ненадовиќ, Знаменити Срби XIX век, број 1, уредник Матија Ненадовиќ, Дигитална Народна библиотека Србија, Загреб, 1901 година, ул. 61-62
  • М. Ђ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi srpskog naroda novijega doba, Белград, 1888, ул. 408-412
  • Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, broj 3, N-R, urednik Stanoje Stanojević, Bibliografski zavod d.d., Zagreb, 1928, str. 52-53
  • Прота Матија Ненадовиќ, Мемоари, уредник Живан Милисавац, Матица српска, Српско книжевно друштво, Дигитална национална библиотека, Белград, Нови Сад, 1969 г.
  • Марија Делиќ, Прота Матија Ненадовиќ, основач на модерната српска дипломатија, Историја, бр. 43, уредник Момчило Каран, 2013, ISSN 1821-4096
  • Милорад Радевиќ, Изданија на „Мемоарите“ од Матија Ненадовиќ, Зборник на трудови на Историскиот музеј на Србија, бр. 8-9, Историски музеј на Србија, Белград, 1972 г.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Матеј_Ненадовиќ&oldid=4986041“