Кодекс

Откриениот Амијатински кодекс (почеток на VIII век). Страницата со каноните целосно е обоена со пурпурна боја. Книгата содржи 1029 пергаментни листа, има дебелина поголема од 20 см и тежи околу 30 кг

Кодекс (латински: сōdех — „труп“, „пен“, односно дрвени плочи за пишување) — една од историските видови книги.

Современите книги имаат облик на кодекс. Технички, кодексот е свиток од листови за пишување, свиткани на половина и сошиени по преклопот, врзани во мек или тврд повез (изработен од дрвени плочи).

Првите кодекси се појавиле во источните провинции на Римското Царство. Првично биле изработувани од папирус и пергамент. Во првите векови од новата ера, кодексите почнале да се користат кај римските правници и раните христијани, бидејќи биле покомпактни од свитоците и овозможувале полесно пребарување на содржината.

Од VI–VII век, кодексот станува доминантен облик на книгите; со неговото оформување се појавуваат повезот, украсувањето и графичката структура на страниците. Средновековната традиција на украсување на ракописните кодекси имала големо влијание врз изгледот и оформувањето на печатените книги.

Појава на кодексот

Најраспространетиот облик на книга во древноста бил папирусниот свиток, кој, според археолошките податоци, целосно доминирал до III век. Преодот кон кодексот во книжевноста обично се поврзува со ширењето на пергаментот. Античките автори тврделе дека пергаментот се појавил како замена за папирусот, па затоа најстарите пергаментни книги требало да имаат облик на свиток. Меѓутоа, не е зачуван ниту еден текст запишан на пергаментен свиток од антиката; спомнувања за такви свитоци се ретки, но постојат до VII век. За пергаментни свитоци пишувале Улпијан (Dig., XXXII, 52) и Исидор Севилски во своите „Етимологии“ (VI, 11, 2). Плиниј Постариот во „Природознание“ (VII, 21, 85), повикувајќи се на Цицерон, опишувал пергаментен свиток што ја содржел целата „Илијада“. Наводно, бил толку тенок што можел да се смести во лушпа од орев.

Принципот на поврзување на листовите потекнува од восочните плочи. Тие се користеле во антиката за секојдневни и деловни записи, најчесто биле направени од дрво и имале испакнати рабови во облик на рамка, кои ја заштитувале восочната површина за да не се избрише напишаното. На едниот крај се дупчеле две или три дупки, низ кои плочите се врзувале со конец или метални прстени. По истиот принцип се изработувале и книгите — кодекси. Првите кодекси најверојатно биле составени од исечени папирусни свитоци, бидејќи оштетените свитоци не можеле да се виткаат и одвиткуваат без дополнително уништување. Подоцна, кодексите се изработувале намерно, најпрво од папирус. Најстарите зачувани кодекси се составени од папирусни листови, сите пронајдени во Египет, а постојат и спомнувања за нив во античките извори. На пример, Касиодор им го оставил на своите браќа од Вивариум папирусниот кодекс (лат. codex chartaceus), кој ја содржел целата Библија. Од VI век потекнува и папирусен кодекс со латински превод на „Јудејските древности“, зачуван во Амброзијанската библиотека, со текст запишан на двете страни од листот. Најстарите остатоци од пергаментни кодекси пронајдени во Египет се датирани во II век.

Коптски текст на дрвени плочи. Римски период, Ел Харга, археолошки музеј.

Кодексот имал две непобитни предности во однос на свитокот. Прво, овозможувал значителна заштеда на простор. Марцијал пишувал (XIV, 190) дека на мали пергаментни листови можел да го собере целокупното творештво на Тит Ливиј, за кое инаку немало место во неговата библиотека („Историја на Рим“ содржела 142 книги-свитоци). Втората предност, која ја препознале римските правници и раните христијани, била клучна: кодексот бил многу попрактичен за често навраќање на различни делови од обемниот текст, бидејќи овозможувал лесно пребарување и означување на важните делови. Христијаните брзо сфатиле дека во еден кодекс можат да ги сместат сите четири Евангелија и другите значајни библиски текстови, кои редовно се користеле во богослужението.

Свитокот доста брзо бил заменет со кодекс во книжевноста и правото, но неговиот облик продолжил да се користи за документи сè до Новиот век. Свитокот имал една значајна предност во однос на кодексот, бидејќи спречувал заменување на листовите, а текстот се сметал за завршен и заверен со потпис и печат. Карактеристично е што во грчките и латинските документи редовите се пишувале вертикално на должината на свитокот, додека во книжевните дела текстот бил организиран во колони, постранично. Според египетските наоди, во првите векови од нашата ера книжевните свитоци сосуштествувале со кодексите, при што до III век кодексите сочинувале само 6 % од книжевниот фонд. Меѓутоа, потоа свитоците брзо ја изгубиле својата доминација: во IV век кодексите сочинувале 65 %, во V век — 89 %, а до VII век книгите во облик на свиток целосно излегле од употреба. Во овој процес постоела и идеолошка гледна точка: античките книжевни дела во IV–V век сè уште се зачувувале во облик на свиток, додека новите, христијански книги, биле создадени како кодекси, поради што овој вид започнал да се поврзува со нивната содржина.

Видови ракописни книги

До XIII век се оформуваат три основни видови ракописни книги, определени според нивната функционална намена и, соодветно, квалитетот на материјалот и уредувањето.

1. Раскошни книги, препишани од познати калиграфи и опремени со уметничко уредување. За нив се користеле висококвалитетни пергаменти, текстот бил придружуван со илустрации, кориците биле обвивани со кожа и често украсувани со скапоцени камења и метали. Овие книги најчесто служеле како престижни подароци и биле наменети за највисокото благородништво, понекогаш и за многу богатите претставници на третиот сталеж.
2. Обични книги, изработени на пергамент или хартија со јасен ракопис, обично скромно украсени. Овие книги претставуваат главен дел од кодексите, на нив се развивале начините на поставување на текстот, како и облиците и одликите што се својствени за книгите во целост. Овие книги ги задоволувале потребите на средновековната интелигенција: универзитетски професори и студенти, наставници, лични писари, свештенство, писмени витези и буржоазија. Од оваа средина подоцна произлегле сите главни потрошувачи на печатените книги.
3. Евтини (едноставни) книги, изработени од пониски видови пергамент и хартија, често разнобојни и неформатни. Овие книги се пишувани со закосен ракопис и главно биле наменети за лична употреба. Првично ги изработувале студенти и професори на универзитети за лични потреби. Овие книги најчесто воопшто немале украсување (исклучоци се иницијалите и заглавието). Дел од овие евтини книги биле наменети за сиромашните и полуписмени селски свештеници, а во печатен облик тие довеле до развој на евтината книжевност.

Надворешни врски

• „Centre for the History of the Book“. Архивирано од изворникот на 2008-06-24. Посетено на 2025-03-26.
• „The Codex and Canon Consciousness – Draft paper by Robert Kraft on the change from scroll to codex“.
• „The Construction of the Codex In Classic- and Postclassic-Period Maya Civilization .Maya Codex and Paper Making“. Архивирано од изворникот на 2002-10-17. Посетено на 2025-03-26.CS1-одржување: бот: непознат статус на изворната URL (link)
• „Scroll and codex“. Encyclopaedia Romana.
• Hanson, K. C. „Catalogue of New Testament Papyri & Codices 2nd—10th Centuries“.
• „Medieval and Renaissance manuscripts, including Vulgates, Breviaries, Contracts, and Herbal Texts from 12 -17th century“. Center for Digital Initiatives, University of Vermont Libraries. Архивирано од изворникот на 2011-02-18. Посетено на 2025-03-26.CS1-одржување: бот: непознат статус на изворната URL (link)