Кновиз култура

Кновиз култура

Географски опсег	Средна Европа
Период	Европа во бронзено доба
Датуми	1300–1025 п.н.е. (Кновиз), 1025–750 п.н.е. (Штитари)
Главни локалитети	Кновиз, Обори, Плешивец
Предходник	Култура на тумул

Културата на Кновиз (чешки: Knovízská kultura) била горнодунавска подгрупа од културата на Урнфилд од доцно бронзено време, лоцирана главно во Чешка, Тирингија и Баварија. Истоименото место за оваа култура, чешкото село Кновиз, се наоѓало во близина на Прага. Културата на Кновиз била слична на соседната култура Милавце, освен погребните обреди, во кои имало повремени скелетни погребувања, како и кремирање.

Кновиз културата има посебен тип на коњ, кој може бил претходник на таканареченото „келтско“ или „германско“ пони. Постојат докази дека луѓето од оваа култура практикувале човечки жртви и канибализам. Археолошките и генетските докази укажуваат на тоа дека луѓето од културата Кновиз вероатно биле етнички келти.

Историја на истражување

Меѓу 1892 и 1893 година, археолозите Ј.Л. Пич и Јири Фелкман ископале дел од населба од доцното бронзено време во близина на селото Кновиз. Подоцна било дознаено дека наодите од оваа населба имале слични карактеристики со оние на другите локалитети, и така Кновиз станал истоимениот тип на локација за културата од доцното бронзено време, главно центрирана во Централна и Северозападна Бохемија. Првично, сличноста на културата Кновиз и Лужица довела до претпоставката дека овие цивилизации биле етнички обединети, и на почетокот било предложена идејата дека Кновиз културата произлегла од лужичката култура.

Потекло

Културата на Кновиз се појавила од претходната Могилна култура на почетокот на периодот Бз Д. Храла наведува дека материјалниот и етничкиот континуитет на културата Кновиз со културата Тмулус е без какво било сомневање.

Хронологија

Следната хронолошка табела се заснова на Куна (2008 г.), Храла (1973 г.) и Боузка (1962 г.):

Година п.н.е	Рајнеке	Храла	Боузка
1300–1200 г.	Бз Ц2/Д	Кновиз I	КI
			К II
1200–1100 г.	Ха А1	Кновиз II	К III
			К IV
1100–1025 г.	Ха А2	Кновиз III	К V
1025–925 г.	Ха Б1	Штитари I	К VI
			Шт I
925–750 г.	Ха Б2	Штитари II	Шт II
	Ха Б3		Шт III

KI (Бз Ц2 / Бз Д)

Периодот К I го започнал преминот помеѓу претходната Могилна култура и Кновиз културата и се карактеризира со жлебови амфори со рачки на рамениците, украсени чинии и чаши со стапала и најраните двоконусни садови.

K II (Бз Д)

Од оваа фаза се среќаваат амфори со цилиндричен врат. Биконичните садови од овој период имале карактеристичен ѕид на садот, со остра промена на аголот во горниот дел, кој бил вертикален. Помалите контејнери, слични на амфори, имале жлебна декорација, додека поголемите сè уште наликувале на оние од културата Тумулус.

K III (Бз Д–Хa A1)

Фазата К III го означува преминот кон стилот Ха А. Амфорите имале малку вдлабнат врат. Двете рамнини на биконични садови имале помалку остар агол. Садовите од амфорите имале цилиндричен врат. Во оваа фаза бокалите биле во облик на чаша со вовлечен и благо свиткан врат. Саксиите обично имале двојни уши.

K IV (Ха А1–Ха А2)

Амфорите најчесто имале зголемен врат со кривина под работ. Чашите биле направени во два дела со конусно дно и поотворен врат. Контејнерите во форма на амфори имале малку конусен или цилиндричен врат.

К V (Ха A2 / Ха Б1)

Типични биле двокатни амфори со низок, вертикално набиен долен дел. Биконичните садови имале профил 'С', и повремено хоризонтално жлебови. Садовите во форма на амфори имале изразен отворен врат во облик на инка.

Постепената транзиција кон стилот Ха Б започнала во оваа фаза. Чашите и контејнерите добиле врат во облик на инка, а биконичните садови биле со континуиран профил, без голема промена на аголот.

Шт I (Ha Б1)

Двокатните амфори повеќе не се среќавале во оваа фаза. Керамиката опфаќала чинии со заоблено тело, асиметрични чаши, саксии со тесен врат и амфори со низок и широк врат. Грнчарството обично се измазнувало со дрвен алат. Производството на керамика почнало да изгледа професионално, што веројатно укажува на специјализирано производство.

Št II (Ha B2–3)

Средната фаза на перидот Штитари се карактеризирала со поостри, поцврсти керамички профили од претходните периоди. Керамиката вклучувала чинии со широко отворени конусни вратови, асиметрични чаши, широки урни и саксии со рачка на дното на вратот.

Шт III (Ha Б3–Ha Ц)

Основните облици на садовите останале исти, со помазно обликување во долниот дел. Декорацијата била помалку фина, а не биле најдени амфори со вовлечент врат.

Територија

  Културата Кновиз, околу 1200 п.н.е

Во периодот Бз Д (1300–1200 п.н.е.), со културата на Кновиз која ја окупирала западна Бохемија, лужичката култура се проширила во источна Централна Бохемија од исток. До Хa A1 (1200–1100 п.н.е.), културата Кновиз и Лужица биле одделени со ненаселена територија меѓу нив. За време на доцното бронзено време, (Ха А2, 1100–1050) културата Кновиз се проширила, со очигледно повлекување на лужичката култура на север и исток. Постојаната граница меѓу овие две култури укажува на различни културни, а можеби и етнички идентитети.

Културата Кновиз се проширила во Централна Бохемија до времето на Ха А2, во регионот на средната Елба, каде ја заменила лужичката култура. На крајот на овој период се граделе гранични утврдувања, веројатно поради непријателството меѓу двете култури. Дополнително, било предложено дека граничната зона помеѓу културата Кновиз и Лужица се одржувала неколку векови, што може да сугерира „јасна дефиниција и почитување на поединечниот територијален интегритет на секоја од двете култури кои биле суштински поврзани“. На мирен соживот меѓу културата Кновиз и Лужица, барем во пограничната зона, укажува и прилично честата појава на керамика на секоја култура во гробовите на другата, бидејќи керамиката била првенствено женски занает, посочува на бракови меѓу поединци од двете култури.

Локалитети

Ископани локалитети на културата Кновиз вклучуваат:

Кновиз

Прво ископана во 1892–1893 година, истоимената локација Кновиз е типична локација за културата Кновиз.

Човечки остатоци се чести на ова место. Човечките коски биле најдени скршени и јагленисани во повеќе јами, расфрлани меѓу животински коски и друг материјал. Тука може да се најде и целосен скелет на дете.

Брезно

Се наоѓа на десниот брег на Охрже. Оваа населба, која датира од Ха А1 и Ха А2 (1200–1025 п.н.е.), е околу 3,5 хектари и опфаќа околу 300 згради.

Обори

Оваа локација содржи 87 гробници за кремирање, кои датираат меѓу Ха А2 и Ха Б1 (1100–925 п.н.е.). Населбата била континуирано населена помеѓу овие датуми и е една од најголемите гробишта на културата Кновиз во Бохемија.

Релативно високиот број на бронзени гробни предмети на гробиштата Обори во споредба со другите локалитети може да укаже на тоа дека локалното население се занимавало со истражување.

Моджани

Храла ги опишува гробиштата Моджани како класично место за проучување на потеклото на културата Кновиз. Локалитетот содржи типична керамика, вклучувајќи чинии со нозе и амфори со рачки во основата на телото. Биле пронајдени и нови форми, вклучувајќи бокали со побалансиран сооднос висина-ширина и заоблен облик во форма на С, и двоконусни садови кои немале прекурсори на оваа локација. Типовите на керамика се разликувале од оние во лужичката култура.

Крепенице

Во близина на селото Крепенице, отворањето на каменолом на врвот Камена хурка во 1930-тите довело до откривање на гробница за кремирање со преку 110 гробови, поставени во редови приближно исток-запад.

Обриштви

Населбата Кновиз во Обриштви, на сливот на двете најголеми чешки реки, веројатно била важен комуникациски јазол и трговско пристаниште на долги растојанија во текот на доцното бронзено време.

Еден гроб овде содржел канџи на кафеава мечка, што било реткост во Бохемија од бронзеното време.

Конобрже

Од периодот Бз Д – Ха Б1, во оваа населба биле пронајдени човечки скелети кои во голема мера ја надминуваат нивната појава на други локалитети Кновиз, што укажува дека ова можеби бил култен центар.

Плешивец

Огромна утврдена населба со видлив систем на бедеми. Голем број бронзени артефакти и најмалку 9 наоѓалишта биле пронајдени во или во близина на локалитетот.

Карактеристики

Видови населби

Културните населби на Кновиз се претставени со следниве главни типови:

• на речните тераси
• на поток тераси
• на сезонските брегови на потоци
• во близина на извори
• на езерските рабови
• на ридови

Поголемиот дел (70%) од локациите спаѓаат во првите 3 типа, но местата на врвовите на ридовите биле поредовно дистрибуирани од другите типови. Локациите биле рамномерно распоредени по реките на растојанија помеѓу 1-3 км.

Постојат два главни типа на населување. Првиот тип опфаќа релативно краткорочно населување проследено со последователно преместување во микрорегиони, што било особено честа појава за време на периодите Ха А1 до Ха Б1, кога веројатно имало зголемување и на големината на населението и на вкупниот број на населби. Вториот тип опфаќа континуирани населби каде се случувал развојот, често во текот на целиот период на културата Кновиз (и Штитари). Овие населби биле релативно поголеми од првиот тип и најчесто биле сместени во близина на големи реки или на тераси на потоци. Сепак, и во двата типа на населби имало докази за мало движење во станбени области, веројатно поради одредени фактори како ограничениот век на градба и хигиенски причини.

Утврдените населби на врвот на ридот веројатно биле доцна развиени. Можеби биле одбранбени структури, економски и трговски центри или центри на племенска организација.

Постојат докази за значително зголемување на употребата на пештерски засолништа за време на периодот на Урнфилд од страна на луѓето од оваа култура.

Станбени згради

Има само ограничени докази за изградба на живеалишта во Кновиз, но изгледа дека пост-конструкциите се конзистентни. Храла сугерирала дека живеалишта на Кновиз веројатно биле слични на станбените згради на современите соседни култури.

Во Штитари фазата се среќаваат јамски куќи, обично длабоки околу 1 м и долги до 10 м. Ѕидовите биле малтерисани со глина, која понекогаш била сликана.

Економија

Керамика на Кновиз, доцно бронзено време

Сито

Животнот веројатност се засновал на земјоделството, за што сведочи ширењето на оваа култура по плодната почва на сливот на реката Елба и некои од нејзините притоки, а дополнето со сточарството, веројатно во форма на сточарство, особено во ридските и карпестите области. Придонесот од ловот веројатно бил занемарлив. Има докази за риболов и собирање школки, кои повремено се користеле како украси.

Коски од домашни животни кои биле пронајдени на локациите во Кновиз вклучуваат свиња, коза, овци, говеда, коњ, куче и еден примерок од мачка. Диви животни вклучувале елен, зајак и повремено дабар. Се одгледувало жито, како и пченица и просо.

На локалитетот Хостивице-Палуки, култивираните растителни остатоци вклучувале јачмен, просо, мешунки (грашок и леќа), пченица (спелта, еднозрнеста пченица и емер) и неколку овесни зрна (кои можеби биле само плевел). Овој регион имал особено широк спектар на култивирани растенија во споредба со другите локации на Кновиз.

Во Шпичак, животинските коски опфаќале припитомени свињи (36,2%), припитомени волови (31,5%) и други преживари како овци и кози (25,2%), што покажува зголемено одгледување на свињи.

Во северна Бохемија биле пронајдени јами за складирање храна, некои со остатоци од жито или желади.

Графитните наоди може да покажуваат дека овој минерал бил експлоатиран од страна на луѓето од оваа култура.

Артефакти

Во најраната фаза имало витки, вертикални амфори со цилиндричен врат, со рачки сместени на пресекот на вратот и рамената. По нив следеле амфори со благо вдлабнат врат, потоа амфори типично со низок, благо отворен врат, со рудиментирани рачки и жлебна декорација на рамениците. Амфорите од подоцнежната фаза на Штитари обично имале низок врат во облик на инка со тркалезно дно. Се среќаваат амфори со исправен или конусен врат надолу.

Остатоци од рогови и чекани биле пронајдени од почетокот на културата Кновиз, вклучително и од Древники, каде роговите ретко се наоѓаат како гробни предмети. Делумно обработените рогови биле најдени во Карлик, што укажува на локално производство.

Збир на мали стаклени мониста, кои очигледно потекнуваат од Фратесина во северна Италија, биле пронајдени во гробницата во Тухомежице.

Полихромните стаклени мониста се појавиле за време на Ха А (12-почеток на 11 век п.н.е.) и изгледаат слични на монистра направени во стаклени работилници во северна Италија. Хемиската анализа, исто така, предложува дека зрната од културата Кновиз, исто така, имале уникатен мешан алкален состав како оние во Северна Италија, и најверојатно потекнуваат од од регион. Ова укажува на постоење на трговски пат југ-север од северна Италија преку Алпите до Кновиз и другите западни култури на Урнфилд.

Засолништето во Јенишовице содржело килибарни зрна и 14 украсени бронзени чаши Јенишовице/Киркендроп.

Во Мисто биле пронајдени артефакти, вклучувајќи бронзени ками и бронзен меч.

Други бронзени предмети вклучувале жилети, игли и српови.

Мечевите се ретки.

Металургија

Постојат докази дека луѓето од културата Кновиз ископувале и обработувале метал од Рудните Планини. Во Мисто била пронајдена и леарница.

Килибар

Килибарот обично го немало во културата на Кновиз. Некои тврдат дека ова може да биде поврзано со доминантниот погребен обред на погребување со кремирање, иако други тврдат дека тоа е неточно. Сепак, килибарот бил пронајден на крајот од Ха А2 кај Јенишовице (близу Бикев), кај Обриштви, каде што биле пронајдени грутки од суров килибар со керамика и датирани во Ha A1, две килибарни мониста во Брезнице од Бр Д, неколку фрагменти од Хвожданјадспини.

Погребни обреди

Урна за кремирање со „дупче за дух“

Според Кутецки, постојат 3 главни типа на погребување:

• Ритуални гробови за кремирање, во кои изгорените човечки останки и гробните предмети биле ставани во урна и се закопувале („урно полиња“)
• Ритуални скелетни погребувања во овални или правоаголни јами, понекогаш со гробни предмети и обложени со камења. Овој тип на погребување се среќавал или на периферијата на гробиштата со урни, или одделно. Поретки се богатите гробни предмети.
• Скелетни погребувања во населени јами, главно без гробни предмети.

Доминантниот погребен обред на културата Кновиз е кремирањето, кое се наоѓа во најраните гробови, а исто така поретко се среќава во претходната култура на Тумул. Погребувањата обично имале форма на рамен гроб без покривна тумба, со остатоци сместени во јама и обично во една урна, која често била контејнер во форма на амфора. Во некои урни била пробиена дупка, која веројатно била поврзана со зачнувањето на задгробниот живот, можеби „отвор за душата“. Покрај гробовите за кремирање, пронајдени биле и скелетни инхумации, кои биле „исклучителен феномен“ и изгледало дека биле резервирани претежно за мажи, понекогаш за деца, а поретко за жени.

Пронајдени биле погребувања под тумули. Во Жатец биле пронајдени големи гробови со бронзени садови, мечеви и секири, како и возила влечени од коњи, одвоени од група униформни гробови.

Храла сметала дека било веројатно дека одреден дел од населението воопшто не бил погребан.

Пполиња на Кновиз се генерално мали, обично со помалку од неколку десетици гробови. Областа во близина на Ктиневес е една од најголемите, со над 500 погребувања на урни. Мечевите ретко се наоѓале како гробни предмети.

Скелетите често биле наоѓани дезартикулирани или делумно артикулирани со вештачки модифицирани коски, со знаци дека месото било отстрането со алатки.

Обичајот на палење на мртвите и ставање на нивните посмртни остатоци во урни веројатно претставувало промена кон означување на појасна разлика меѓу живите и мртвите, можеби како одговор на практиката на човечки жртви во доцното бронзено време. Во културата Кновиз, оваа промена во погребниот обред не била универзална и многу поединци не добиле ритуален погреб.

Погребувања на животни

На место во Брежно две кученца се закопани во истиот гроб.

Канибализам

Постојат некои докази дека културата на Кновиз можеби практикувала канибализам. Голем број човечки коски биле пронајдени „расцепени, згмечени, скршени и јагленосани“ во Кновиз, што покажува дека луѓето од оваа култура јаделе човечко месо, очигледно не поради недостиг на храна.

Чешкиот антрополог Јиндрих Матиега верувал дека народот Кновиз „уживал“ во своите непријатели и во сопствениот близок.

Човечка жртва

Постојат докази, главно од скелетни погребувања во јами, за човечки жртви во областа на културата Кновиз. Во претходните периоди, овој доказ често имал форма на скршени черепи, кои покажувале знаци на каменување. Од периодот Ха Б1, се среќаваат погребувања со отсечени глави или черепи, почесто женски отколку машки.

Ропство

Иако погребувањето со кремирање било типично, биле пронајдени и човечки скелетни останки (често нецелосни) во јами. Овие остатоци честопати изгледа дека биле невнимателно фрлени во јами и покажуваат знаци на насилство. Унгер шпекулирал дека овие погребувања можеби биле робови, на кои им било одбиено правилното погребување поради нискиот статус.

Ритуални локации

Во Чаковице бил откриен ров со дијаметар долг 17 м со еден премин и стела од песочник, очигледно ритуално место поврзано со култот на сонцето. Слична, помала структура била откриена на локалитетот Мутејовице.

Коњи

Било потврдено дека припитомените коњи од културата Кновиз биле значително помали одПржевалскиеви коњи, продолжувајќи го трендот на намалување на големината од примероците од боемското рано бронзено време. Ова прогресивно намалување на големината подоцна резултирало со особено мало „келтско“ или „германско“ пони (Equus caballus celticus) од железното време. Тие демонстрирале релативно мала варијација, веројатно како резултат на локалното размножување без влез од диви коњи или домашни животни од други места.

Етничка припадност

Народите на Урнфилдската култура од доцното бронзено време се сметаат за важен дел од формирањето на историските европски народи. Се мисли дека западните култури на Урнфилд, вклучувајќи ја и културата Кновиз, веројатно биле етнички прото-келтски или пред-келтски.

Археогенетика

Студија на Патерсон и сор. (2022) открила дека просечното потекло на раноевропските фармери се зголемило кај некои популации на северно-средна Европа и Британија за време на бронзеното доба, со „првите поединци со значително зголемено потекло на ЕЕФ поврзани со артефакти традиционално класифицирани како дел од културата Кновиз“. Студијата истакнува дека „ова е особено впечатливо бидејќи индивидуите Кновиз се од популација која е генетски слична на подрачјата на Маргетс пит и Клифс енд фарм“ од Британија. Тие понатаму забележуваат дека оваа сличност била „впечатлива со оглед на фактот дека некои научници претпоставуваат дека централноевропските Урнфилд групи како Кновиз имаат врски со ширењето на келтскиот јазик“. Исто така, било откриено дека примероците од културата Кновиз се генетски различни од чешките примероци од раното бронзено време.

Авторите нагласиле дека нивните резултати „не докажуваат дека Чешки_ЛБА_Кновиз е континентално европско потекло на популацијата Маргетс пит и Клифс енд, особено затоа што М-ЛБА во Франција бил слабо земен. Сепак, тој сугерира врска со заедничко заедничко растечко население, кое не може да ја објасни целата конвергенција на предците низ Европа во ова време, но може да објасни некои од тоа.

Хаплогрупите на Y-ДНК во Кновиз вклучуваат потклади на Р1б (Р-Л2 x 6, Р-Л151 x 2, Р-С497 x 1, Р-С1161 x 1), R1a (R-Z280 x 1), I2 (I-L1229 x 1, I-Z2069 x 1), и Х (Х-П96 x 1). Хаплогрупите на МтДНК се поразновидни и вклучуваат потклади на Х (x 13), Ј1 (x 5), К1 (x 4), У5 (x 4), Т (x 3), У2 (x 2), И4 (x 2), Х2б и В3a.