Жумберак

Планините Жумберак / Горјанци
Планините Жумберак / Горјанци
	Поглед на Горјанци, највисокиот гребен, со Врвот Трдина, од Словенија. Селото на Пангрч Шрм се гледа.
Највисока точка
Врв	Света Гера / Врвот Трдина
Координати	45°45′37″N 15°19′15″E / 45.76028°N 15.32083°E
Географија
	Планините Жумберак / Горјанци на карта
Матичен венец	Динарски Алпи
Геологија
Старост на карпата	најмногу Тријас
Вид	Доломит, варовник

Планините Жумберак се низа од повеќе ридови и планини во северозападна Хрватска и југоисточна Словенија, кои се протегаат од југозапад кон североисток помеѓу Крка и Купа.

Зафаќаат површина од 430 километри². Географски обединетиот масив се состои од два дела, кои се разделени со реките Брегана и Жумберак. Во североисточниот дел се наоѓаат Самоборските Ридови со подножјето. Централниот и западниот дел се именувани ридовите Жумберак. Нејзиниот најсеверозападен дел, по име Горјанци, лежи во Словенија. Највисокиот врв на венец е Света Гера (врвот Трдина) на границата меѓу Хрватска и Словенија, која е висока 1,178 метри. Од 1999 година, областот на веригата во Хрватска е заштитена како природен парк Жумберак–Самобор.^[1]

Локација

Планините Жумберак се наоѓаат во близина на границата помеѓу Хрватска и Словенија, делумно се на самата граница и претежно минуваат низ највисоките делови на масивот. Хрватскиот дел од планинскиот венец се наоѓа во Централна Хрватска, најмногу во западниот дел на Загребската жупанија, а помал дел е во Карловачката жупанија. Словенечкиот дел е припадник на традиционалниот регион Долењска. Планините Жумберак се наоѓаат на само 25 километри далечина од главниот град на Хрватска, Загреб. Други градови кои се наоѓаат во близина на овој венец се Самобор, Јастребарско и Озаљ во Хрватска и Ново Место, Брежице и Костањевица на Крка во Словенија. Асортиманот се наоѓа во територијата на четири градови:

Самобор, Ново Место, Јастребарско и Озаљ и седум општини

Кршко, Костањевица на Крки, Шенѓернеј, Брежице, Жумберак, Крашиќ и Клинча Села.

Граничен спор

Највисокиот врв, Света Гера / Врвот Трдина, е предмет на граничен спор меѓу Хрватска и Словенија. Во тој регион се наоѓа касарна што припаѓала на Југословенската народна армија, и која се користи како оддалечен камп на словенечката армија од 1990-тите, иако е евидентирана во хрватскиот имотен регистар, хрватската страна сепак го гледа ова како окупација на нивната земја. Оттогаш тоа било предмет на спор помеѓу двете нови земји.^[2]^[3]^[4]

Ситуацијата станала посложена кога спорот за малку ќе го исфрлело барањето на Хрватска да стане дел од НАТО. Уште повеќе се влошила со блокадата од страна на Словенија на пристапот на Хрватска во ЕУ од декември 2008 година до септември-октомври 2009 година, кога Словенија (земја членка на Европската унија) го блокирала напредокот во преговорите на Хрватска (во тоа време земја кандидат за ЕУ). Сепак, понатамошната ескалација била спречена од страна на пријателската дипломатија на хрватскиот и словенечкиот премиер Јадранка Косор и Борут Пахор.^[5]^[6]

Спелеологија

Жумберак има стотици варовнички пештери. Најдлабок е Горјанц со 226 метри, ^[7] а најдолгата е Провала со 2161 метри. ^[8] На хрватската страна најдлабока е Долача со 155 метри.

Флора и Фунга

Во овој регион се регистрирани над 1.000 видови од различен растителен свет, вклучувајќи некои кои се строго заштитени. Во просторот на природниот парк се евидентирани над 90 видови хрватска васкуларна флора од Црвената книга. На глобално ниво 3 од нив се критично загрозени, 11 се загрозени и 28 се глобално чувствителни.

Шумите зафаќаат огромна површина од опсегот. Има мал број на стари шуми претежно сместени на словенечкиот дел од највисокиот гребен, блиску до Света Гера. Станува збор за старата шума Равна Гора и старата шума на врвот Трдина. Најчести се шумите на даб и габер, а на поостри падини се шумите на дабот и хмељот габер. Буковите шуми ги покриваат највисоките гребени. Во овој регион исто така се наоѓаат некои загрозени и заштитени растенија, како што се глобално чувствителните видови Ирис Хрватска и Дафне благајана. Глобално чувствителните видови на диви орхидеи и лилјани можат да се стретнат во областите кои се наоѓаат помеѓу шумите и отворените живеалишта.

Има само мала површина на пасишта од природно потекло. Локалното население експлоатирало пасишта. Пасиштата се богати со различни видови на растенија. Во некои региони се забележани повеќе од 40 видови растенија на еден квадратен метар. Многу од нив се во Црвената книга на васкуларната флора во Хрватска. Овде можат бидат сретнати и областите на влажни и мочуришни пасишта и рамнини и благи. Многу важен пример е просторот покрај потокот Јасиње каде биле евидентирани дури 7 добро заштитени и 12 заштитени растителни видови. Меѓу нив важно е да се спомнат критично загрозените видови на глобално ниво - висока памучна трева (Eriophorum angustifolium) и алпски асфодел (Tofieldia calyculata); глобално загрозени видови на острици, глобално чувствителни видови: тревник (Carex panicea) и помала пеперутка-орхидеја (Platanthera bifolia) и видови со статус на недоволно истражени (DD) во Хрватска, издолжена острица (Carex elongata).

Во областа на паркот се наоѓаат 377 видови печурки. Се претпоставува дека ова е само мал број од вкупниот број на печурки кои се наоѓаат во овој регион. Заоблениот дрвен восок (Hygrophorus camarophyllus) е на Црвената листа на печурки во Хрватска со EN категорија на загрозени (глобално загрозени видови).

Откриени се 79 видови лишаи, од кои три се на Црвената листа на лишаи во Хрватска. Тоа се Bryoria fuscescens (со статус VU – чувствително семејство), Lobaria pulmonaria (со статус EN – загрозено семејство) и родот Usnea (статус VU). Со истражувањето биле откриени неколку локалитети богати со видови лишаи како дива букова шума во областа Кути и пошироко подрачје Будињак, Св. Гера. Се истражувало и стари овошни насади во пасишта. Наведениве семејства биле пронајдени и сместени на Црвената листа на Хрватска: Baeomyces rufus (речиси загрозен вид – NT), Dibaeis baeomyces (VU), Lobaria pulmonaria (VU), Menegazzia terebrata (VU) и Solorina saccata (VU). ^[9]

Leontopodium alpinum
Eriophorum angustifolium
Хрватски ирис
Дафне
Platanthera bifolia
Tofieldia calyculata

Фауна

Тука можат да се сретнат големи предатори како мечки (кафеава мечка) и Волци. Постојат и бројни видови на мали цицачи, водоземци, влекачи и безрбетници. Исто така, во овој регион живеат многу птици. Некои од нив се грабливки птици како што е Јастреб кокошкар, и птици кои живеат покрај потоци (воден кос и планинска тресиопашка). Во пониските делови може да се најде сивата чапја, а понекогаш дури и белиот штрк. Повеќето видови водоземци и рептили кои што можат да бидат најдевни во континентална Хрватска, можете да ги најдете и овде. Шарен дождовник е редовен жител на областите во близина на потоците. Многу ретки црни саламандери можат да се најдат на повисоките области. Езерата се места за шрафирање за водоземци како жаби и тритон. Змиите се чести тука. Отровни змии - поскок) и белоушка, и неотровна - шумски смок, планински смок и рибарка строго заштитена на Црвената листа. Најчестиот гуштер е ѕидна гуштерица, бавен црв (Anguis fragilis), европски Зелен гуштер и обичен гуштер (Lacerta vivipara).

Постојат 21 видови на риби, од 8 фамилии. Тие живеат во реката Купа, Купчина и другите реки и потоци во регионот. Меѓу нив е кленот. Речната пастрмка е честа поради соодветните еколошки услови (температура на водата, количина на кислород и брзината на потоците).^[10]

Austropotamobius torrentium, камениот рак, може да се најде во потоци, иако многу ретко. Постои голем број на безрбетници кои ја збогатуваат биолошката разновидност на областа. Многумина се загрозени. Меѓутоа, поради недоволно истражување, не се евидентирани сите. Постојат бројни видови безрбетници, кои живеат во пештери и дупки, и сè уште не се истражени. Постојат и лилјаци - најзагрозениот цицач. Неодамнешното истражување на карстичното подземје во паркот, донело нови откритија некои видови членконоги, кои се сосема нови во науката. ^[9]

Кафеава мечка
Волк
Црн саламандер
Шарен дождовник
Јастреб кокошкар
Поскок
Австропотамски торентиум
Рибарка
Мезотритон алпестрис
Црвен елен
Речна пастрмка

Историја

Праисториски времиња

Енеолит

Најраните артефакти пронајдени во планината Жумберак, мала секира и фрагменти од саксија, биле пронајдени во селото Мрзло Поље Жумберачко. Тие припаѓале на луѓето од културата Баден (култура Ласинија).^[11]

Железно време

Во областа Будињак има големо археолошко истражување. Откриена била голема населба и некропола со 140 могили. Еден од најважните наоди била бронзата, Кнежева кацига (Шлемот на принцот), пронајдена во еден од двата најголеми тумули, со дијаметар од 19 метри. Денес е сместена во Археолошки музеј во Загреб. Ова е доказ дека областа Будињак била населба со моќна економија која имала контакти со далечни земји.^[11]

Во доцното железно време, келтските племиња почнале со освојување и колонизирање на овој дел од Европа. Се претпоставува дека тие имале многу населби на планините Жумберак, бидејќи нането било откриено во областа Самобор. Под замокот Окиќ, во областа на шумата Јама кај Подграѓе, еден човек пронашол 1600 сребрени келтски монети. Овие монети сега одат под името Самобори.

Римски период

Во 35 - 33 п.н.е. планините Жумберак станале дел од Римската Република, подоцна империја, провинција Панонија. Најважните остатоци се неколку гробишта кои датираат од 1 век од нашата ера, кои биле пронајдени во централните планини Жумберак, во селата Горња Вас и Братељи. Луѓето кои биле закопани на тие гробишта припаѓале на келтското племе Латобици. Во овие гробови биле пронајдени многу стаклени садови. Овие ковчези биле произведени во северна Италија и тие се доказ дека луѓето во планините Жумберак имале моќна економија во тоа време.^[11]

Среден век

По падот на Римското Царство, низ Панонската Низина поминале бројни германски и словенски племиња. Речиси ништо не се знае за времете кога Хрватите дошле на планините Жумберак. Најраните пронајдени пишани текстови и археолошки наоди ја просветлуваат историјата на планините Жумберак од 12 век наваму. Во тоа време планините Жумберак биле граница помеѓу Хрватско-унгарското Кралство и Светото Римско Царство.^[12]

Ран модерен период

Колонизацијата на планината Жумберак со Власи и Ускоци започнала во 1526 година.^[13]

Ускокс

Изолираниот регион која се наоѓал на хрватска страна отсекогаш имал ниско население. Во 1530 година започнала имиграцијата на Ускокс, која траела до 17 век, што донела голема популација на штокавски говорители во регионот. Планините Жумберак во тоа време биле дел од австриската воена граница, која била создадена од страна на Хабсбурзите за да им служи како одбранбен тампон помеѓу нивната империја и Отоманската империја. Ускоците од оваа област биле единствениот воен персонал на воената граница, кој не живееле блиску до самата граница, самите планини Жумберак биле енклава во рамките на Бановина и не се граничеле директно со Отоманската империја, така што тие морале да пешачат половина ден или подолго до нивните позиции во Огулин, Казин, планината Бихаќскоугскумкс, итн. Битката кај Сисак. Имале огромни загуби според нивниот стандард, губејќи 40 војници во клучната мисија за преземање на мостот на реката Одра.^[14]^[15] Во 1545 г. биле повикани од страна на жителите на Загреб за да го бранале градот од Османлиите бидејќи редовната војска под водство на Хрватски Бан била тешко поразена во Хрватско Загорје. Како што знаеме Загреб никогаш не бил окупиран од Османлиите.^[12]

Јазик

Како резултат на доселувањето на Ускоците, регионот претставува пресек на сите три хрватски дијалекти. Потомците на Ускокс кои зборуваат шокавски се мнозинство во планините Жумберак.

Масовни емиграции

Големиот број на емиграции започнале во 19 век, кога била распуштена воената граница. Луѓето кои живееле на планините Жумберак повеќе не биле потребни во војската. Бидејќи армиските плати, кои биле главен извор на богатство во тоа време, повеќе не доаѓале на планините Жумберак. Ова била главната причина зошто луѓето станале сиромашни и почнале да емигрираат во САД.

Втората светска војна

Втората светска војна во Југославија започнала на 6 април 1941 година со инвазијата на нацистичка Германија. Набргу потоа, хрватскиот дел од планините Жумберак станал дел од Независната Држава Хрватска (НДХ), марионетска држава од Втората светска војна на нацистичка Германија и Италија, при што западниот дел бил директно окупиран од страна на Италија. Словенечкиот дел бил припоен директно на Третиот Рајх. Движењето на отпорот во планините Жумберак започнало кога на тие простори почнале да доаѓаат партизаните од 1. Загрепски партизански одред. Таму во август 1941 година бил формиран партизански одред Матија Губец, но брзо бил уништен. Во 1942 година партизаните од Кордун успеале да го привлечат локалното население да се приклучи на отпорот, и со тоа во 1942 година бил формиран Жумберак-Покупље партизански одред. Подоцна тие се споиле со Првиот хрватски пролетерски баталјон во познатиот XIII. пролетерска бригада Раде Кончар. Таа бригада успеала да го ослободи Крашиќ во јануари 1943 година, што била голема победа за партизанското движење, бидејќи Северо-Западна Хрватска се сметала за упориште на НДХ. Многу села биле целосно запалени и уништени од страна на фашистите, бидејќи нивните жители наводно им помагале на партизаните. Жумберак конечно бил ослободен на 9 мај 1945 година од 10-тата дивизија на ЈНА.

Планините Жумберак е регионот каде се наоѓа јамата Јазовка, локацијата на масакрот на усташките војници и жители кои се повлекувале од Втората светска војна, главно од болниците кои се наоѓале во Загреб од страна на комунистите, а не партизаните од партизанскиот одред Жумберак-Покупље или локалните жители.^[16]

За време на 1960-тите и 1970-тите, започнала втората масовна емиграција, најмногу во Германија. Меморијалниот простор Жумберак-Горјанци бил основан во 1971 година.

Современа Хрватска

Во 1991 година, регионот на планините Жумберак станала дел од независни Хрватска и Словенија. Воената населба во близина на врвот Трдина, создадена од страна на ЈНА, била предмет на спор помеѓу двете нови земји од 1990-тите, бидејќи го држела словенечката армија, но населбата всушност се наоѓала на хрватска почва. Ескалацијата била спречена поради пријателска дипломатија.

Зачувување и закани

Најголема закана за асортиманот било уништувањето на шумите и дивата депонија. Некои тврделе дека нуклеарната централа Кршко ги загрозувала северните делови на полигонот, но немало доказ за тоа во тоа време. Повеќето од хрватскиот дел од опсегот бил заштитен како парк на природата Жумберак–Самоборско Горје од страна на Парламентот на Хрватска на 28 мај 1999 година, а од 2012 година била локација на Натура 2000. Некои области во самиот парк биле специјално заштитени.

Список на заштитени подрачја

Хрватска

Природен парк Жумберак-Самоборско горје
- Значаен пејсаж Слапница
- Значаен пејзаж Окиќ
- Специјален природен резерват (шума) Јапетиќ
Споменик на природата пештерата Гргос
Парк-шума Тепец и Стражник
Специјален ботанички резерват Смеровишќе
Натура 2000 пештера Вугрин