Есеи (Монтењ)

Есеи

Автор	Мишел де Монтењ
Изворен наслов	Essais
Земја	Франција
Јазик	Средновековен француски
Жанр	Есеј
Издадена	Март, 1580
Текст	Есеи на Викиизвор

Есеи (француски: Les Essais) — главното дело на Мишел де Монтењ (1533-1592), кое го има пишувано и усовршувано од 1572 сѐ до неговата смрт. Во нив се пишува за сите можни теми, без посебен редослед: медицина, книги, домашни обврски, коњи, болести и многу други, во кои Монтењ додава размисли за својот личен живот, но и за човекот воопшто, создавајќи „мешавина во која со задоволство се сретнуваат битни и залудни нешта, воедно старомодни и вечни“

Есеите се вистински обид на одново и одново преиспитување на душата, животот, чувствата, дело кое има прераснато во универзална книга, „единствената книга од ваков вид во светот“. Ретка книга која на читателот не само што го доловува мигот на опишување на еден човек, туку и еден живот во своето течение. Сѐ за што се интересира писателот може да се искаже во едно прашање: „што е човекот?“ или уште поконкретно, „што знам јас, Мишел Екем де Монтењ?“.

За да сфати што е човекот, Монтењ, еднакво љубопитен набљудувач и посветен читател, скептичен во однос на филозофските традиции и догматските мислители, пишува и човечките страдања и човечките величини: Есеите исцртуваат портрет на просечен човек, истовремено различен, посебен, но пред сѐ побогат од сите идеални модели со кои сакаме да го изедначиме. Есеите од оваа гледна точка се спротивставуваат на којбило филозофски систем; ако Монтењ ја бара реалноста на човечката состојба, тогаш ја бара преку набљудување на она што е најсекојдневно, најбанално кај себе, но и кај другите. На ова се додава мислата на авторот со која го омаловажува она што го пишува: „Цела оваа размена на мисли, за која дрдорам, е само запис на есеи за мојот живот.“ Сите животни нешта, дури и најобичните, во негови очи се вредни за пишување; тој со задоволство пишува за една разголена човечност, тргнувајќи од себе, изложувајќи го она што е „зад сцените“, како што вели тој.

Една ваква книга, книжевен предвесник на хуманистичките науки во подготовка, но и на природните науки во постанување, не може, а да не биде подложна на критики. Книжевните критики се од секаков вид: за едни станува збор за размисли на еден мудрец, збирка на текстови од учен човек со висок морал, а за други еретичко дело, кое е копирано, колку што и е оригинално. Предметот на ова дело најдобро е дефиниран со зборовите на Штефан Цвајг: „Оној кој мисли слободно за себе ја почестува секоја слобода на земјата.“

Содржина

Историски контекст

XVI век е обележан со повторното откривање и новата верба во филозофите и етичарите од античкиот свет. Додека моралот на средниот век почива врз зборот божји, античкиот морал, откриен повторно од хуманистите, е заснован врз идејата за поединечна свест која ја одредува вредноста на човечките дела со помош на разумот. Големите хуманисти од првата половина на ХVI век како Еразмо, Буде и Вивес, се обидувале да го приспособат античкото наследство со христијанската мисла. Тие го сметаат паганскиот морал за суета во однос на вистините откриени со откровението, но не го отфрлаат целосно, така што го ограничуваат на практичниот живот, каде игра само споредна улога. Религиските авторитети биле свесни што се случува, гледајќи со каква леснотија разумот бил свртен против верата, која хуманистите се преправале дека ја бранат. Сепак, поради реформацијата, идеите на Еразмо се наметнуваат веќе од втората половина на ХVI век. Католиците, исто како и протестантите, со решителност сакале да извлечат некакво знаење од античкиот морал, на ненавредлив и незабележителен начин, сè уште блиски до библискиот морал. Во овој период, уметноста на живеењето се враќа, но овој пат не е заснована врз метафизиката, на тој начин што ќе ги остави светите, метафизичките начела настрана.

Помеѓу 1550 и 1600, античката филозофија веќе длабоко навлегува во францускиот интелектуален и книжевен свет. Иако античките мислители не биле многу читани, сепак имало напредок во етичкото размислување. Сè уште учењето за првобитниот грев служи како основа на идејата за човекот, но луѓето се служеле со паганската филозофија за уточнување на деталите, односно помалите морални проблеми. Отпрвин се користеле анегдоти, максими и поговорки чисто од желба да се покаже знаењето. Сево ова го подготвило патот за рационалниот морал. Сепак, античките мислители биле читани само површно, како извор за убави мисли, а не за сериозна филозофија. Истовремено, рационализмот станува популарен во физиката, иако во доменот на етиката потешко се наметнуваат рационалистичките идеи. Ова се должи на две нешта: тешкотијата да се употреби позитивен метод врз моралот и напорот на религиските авторитети да го задржат своето влијание во областа на етиката, кое го изгубиле кај науките. Ретките мислители кои се ослободуваат од овој авторитет, како Франсоа Рабле, не се грижеле за методот, односно за промислено користење на разумот за подобар живот.

Монтењ почнува да ги пишува Есеите во време кога античките дела доживуваат голем успех. Се умножуваат преводи на француски на текстови од Платон, Кикерон, Сенека и особено Плутарх. Преводот на делата на Плутарх постигнува голем успех и доживува пет изданија во помалку од десет години. Духот на овие преводи е многу поразличен од вообичаените текстови на француски: не станува повеќе збор за ширење и збогатување на францсукиот јазик, туку барање совети за подобар живот. Покрај дела од латински се преведувале и дела од италијански и шпански. Особено читани се баснописци како Езоп, збирки од мисли, дидактички дела во проза или стихови како Огледало на доблеста и патот кон доброто живеење (фр. Miroir de vertu et chemin de bien faire) на Пјер Абер (1559) или Патот кон себе-познание (фр. Sentier de la connaissance de soi-même) на Жан Жирар (1579). Сите овие промени поради ширењето на античката филозофија го подготвува теренот за Есеите.

Почеток: безличните Есеи

Есеите се карактеристични по интроспекцијата и личните размисли на авторот. Токму поради печатот на субјективноста Монтењ го претвора ова дело во оригинално, а не во обична збирка текстови. Сепак првите есеи напишани во периодот 1572-1573 се потпираат врз цитати и примери, а личните исповеди ги нема. Повеќето се кратки и обработуваат една конкретна идеја. Ако го земеме за пример шестото поглавје од првата книга, „Часот на опасните парламенти“, ќе видиме дека се состои од шест примери за политичко предавство, кои Монтењ ги објаснува преку мисла на Кикерон. Монтењ во овие есеи го следи стилот на своите современици, така што се чини дека бира една книга од својата библиотека, ги издвојува убавите мисли и составува текст со нивна помош. Монтењ веродостојно ги цитира изворите, но честопати ги преведува на француски без да го спомене изворот. Овој тип на плагијаризам бил сосема прифатлив во тогашните книжевни кругови.

Подоцна, Монтењ го усовршува својот метод на пишување. Сè уште не црпи од својот личен живот, но уште подоследно ги цитира изворите. а ги користи и во поголем број. Овој „стоички еклектизам“, Монтењ го припишува на Сенека, но покрај ова, стоицизмот воопшто не го засега, напротив тој во своите есеи постојано ги меша стоичките ставови со тие на Епикур. Она што му се допаѓа кај стоиците се убавите мисли за воздигнување на човекот. Монтењ во ниту еден момент не ги живее начелата на стоицизмот, но е јасно дека во овој период барем им се восхитува. Тоа што го привлекува кај античките мислители е да научи како подобро да живее и како да ја дочека смртта. Затоа, во овој период е обземен од идеалот за стоичкото достоинство, како што вели тој, „секој човек, а не само императорите, треба да умре на нозе“. Покрај сè, Монтењ се оттргнува од стоичките идели за да се посвети на она што е карактеристично за неговата лична природа.

Од 1574 до 1579: кон потврдување на себството

Тешко е да се најде пресвртот во мислата на Монтењ кој ќе ги преобрази есеите од обични приповеди или лекции во личносни исповеди. Првите траги можеме да ги најдеме во есејот „За пријателството“, напишан некаде околу 1576, каде Монтењ пишува за својот однос со филозофот Боетиј. Влијанието од Секст Емпирик, Плутарх и Сенека го ориентираат Монтењ кон психолошки и морални проблеми сè до моментот кога конечно се предава на внатрешната анализа која станува главен предмет на есеите, околу 1578 кога ќе напише дека пред се, „се сликам самиот себеси“ во Поглед кон читателот во 1580. Пред да создаде свој морал, Монтењ се прашува дали има право да даде свое мислење и да се оттргне од моделите на антиката. Ако се обидеме да составиме некаква хронологија, може да се каже дека почнувајќи од 1574 Монтењ почнува да развива лична рефлексија, а својата релативистичка теорија на моралот ја развива некаде од 1576, а дури во 1579 почнува да го „слика својот цртеж“.

Во текот на оваа еволуција, Монтењ длабоко го критикува ситничарењето и надменоста на своите современици. Тој бил згрозен од лажното покажување, односно фалење со знаење кое тогаш било во мода: „Тие ја знаат теоријата на секое нешто, ама прашајте ги да ја употребат во пракса“ пишува за нив Монтењ. Тој бил убеден дека повеќето користат цитати само да изгледаат попаметно и надмено, а притоа не кажувале ништо со своите текстови. Монтењ го задржува ова мислење до крајот на животот. Што се однесува до него, тој се доближува сè повеќе до Плутарх, но се оддалечува од стоиците. Кога ги споредува Плутарх и Сенека, секогаш му дава предност на првиот. Токму Плутарх, во голема мера, ќе ја ослободи мислата на Монтењ во Есеите. Полека Монтењ почнува да го ползува своето мислење наспроти мислењето на останатите и набргу зазема свои лични ставови за мислите на Плутарх. Кога во 1578 сериозно се разболува, Монтењ почнува да размислува за животот, староста, страдањето и смртта на сосема поинаков начин од чистите книжевни забелешки.

Во 1580, кога се појавува првото издание на Есеите, Монтењ веќе значително се има оддалечено од препознатливите модели. Ако еден читател ја отвори содржината со поглавјата и да речеме се задржи на поглавјето со наслов „За суровоста“, би очекувал да чита за познати личности од античкото време кои ја отелотворуваат суровоста: Тибериј, Калигула. Кога ќе ја отвори страницата читателот ќе биде изненаден. Наместо да најде прост доказ за знаењето и читаноста на Монтењ, читателот ќе најде оригинални психолошки забелешки и лични размисли кои се потпираат врз неколку добро избрани примери. Понатаму, авторот се доверува за здравствената состојба или исцртува портрет од себе, без да пропушти детаљ. Сепак можат да се најдат неколку слаби есеи, но суштинското останува: „влијанието од книгите исчезнува пред оригиналноста на мислителот.“ За време на една посета на кралскиот двор, кратко време пред објавувањето на книгата, Монтењ му одговорил на кралот кога овој му врачил комплимент: „Значи дека ќе треба да му се заблагодарам на вашето Височество штом му се допаѓа мојата книга; бидејќи таа не содржи ништо друго освен приказ на мојот живот и моите дела.“

Продолжение во 1588

Од 1580 па сè до неговата смрт, Монтењ е обземен со пишување за себе. Како и да е, тој воопшто не ги пишува есеите во периодот од 1580 до 1586, бидејќи болеста и јавните должности биле во прв план. Продолжува со пишување во 1588, и ја прави Есеи најперсоналната книга која дотогаш ја напишал. Јост Липсиј, еден од главните фигури во тогашниот книжевен свет, го нарекува Монтењ „францускиот Талес“, а Франсоа Гриде, издавач, посветува статија на Монтењ во својата Bibliothèque française, еден вид на каталог на најдобрите француски писатели. На кратко, книгата е дочекана со одлични критики. Две големи промени ќе бидат додадени на изданието од 1588. Растргнат помеѓу контрастот на неперсоналниот тон на првите есеи и тонот на скорешните есеи, Монтењ се одлучува за персоналниот тон, врежувајќи го своето Јас низ страниците. Во 1588, Монтењ постојано ги надополнува, поправа и обогатува есеите.

На кој начин ја објаснува целта на есеите? Во 1580, во делот Поглед кон читателот јасно се гледа намерата на авторот да ги посвети есеите на тесен круг пријатели и роднини, со страв дека ќе биде отфрлен од критичарите. Дури во периодот од 1580 до 1588 Монтењ ќе му даде на својот проект јасна цел: да го наслика своето Јас, бидејќи сфаќа како оваа слика може да влијае врз луѓето. Тој вели: „Предлагам тивок живот, без врева. Моралната филозофија треба еднакво да се поврзе со еден јавен и приватен живот како и со живот од побогат штоф; секој човек во себе го носик урнекот на човечката состојба. Монтењ го сфаќа дострелот на проектот, кој дотогаш само го пречувствувал: кога размислува за моралните прашања, кога го изучува човекот, секој живот е еднакво вреден. Со еден збор, Монтењ се стреми кон универзалност; ќе пишува за себе, но како сведоштво за она што го прави човек. Оваа нова цел ја доминира третата книга, каде се обработени сите големи човечки и морални прашања. Во секој случај првите есеи ја немаат оваа особеност, што придонесува до богатата мешовитост на Есеите.

Библиографија за Есеите

Главни дела

• Sainte-Beuve, Causeries sur Montaigne, критичко издание на François Rigolot, H. Champion, 2003.
• André Gide, Essais sur Montaigne, La Pléiade, 1929.
• Gustave Lanson, Les Essais de Montaigne, Mellotée, 1930.
• Stefan Zweig, Montaigne, Presses universitaires de France, 1982
• Maurice Merleau-Ponty, Lecture de Montaigne, Les Temps modernes, 1947.
• Hugo Friedrich, Montaigne, Gallimard, 1968.
• Francis Jeanson, Montaigne par lui-même, Seuil, 1951.
• Pierre Villey, Les Essais de Montaigne, Nizet, 1961.
• Albert Thibaudet, Montaigne, Gallimard, 1963.
• Alexandre Micha, Le Singulier Montaigne, Nizet, 1964.
• Eva Marcu, Répertoire des idées de Montaigne, Droz, 1965.
• Jean Starobinski, Montaigne en mouvement, Gallimard, 1982.

За јазикот на Есеите

• Michel Butor, Essais sur les Essais, Gallimard, 1968.
• Floyd Gray, Le Style de Montaigne, Nizet, 1958.
• Joseph Coppin, Étude sur la grammaire et le vocabulaire de Montaigne; d'après les variantes des Essais, Morel, 1925.
• Pierre Bonnet, « Jeux phoniques et jeux de mots dans les Essais », Bulletin de la société des amis de Montaigne, 1960.
• Christine Brousseau-Beuermann, La Copie de Montaigne : Étude sur les citations dans les Essais, Champion, 1990.
• Gisèle Mathieu-Castellani, Montaigne, l'écriture de l'essai, Presses universitaires de France, 1988.

За влијанието на Есеите

• Pierre Villey, Montaigne devant la Postérité, Boivin, 1935.
• Charles Dédéyan, Montaigne chez ses amis anglo-saxons, Boivin, 1946.
• Maturin Dréanot, La Renommée de Montaigne en France au XVIIIе, Éditions de l'Ouest, 1952.
• Victor Bouillier, La Renommée de Montaigne en Allemagne, Champion, 1921.
• Victor Bouillier, La Fortune de Montaigne en Italie et en Espagne, Champion, 1922.
• Pierre Michel, Montaigne et sa fortune littéraire, Nizet, 1970.