Прејди на содржината

Географија на Киргистан

Од Википедија — слободната енциклопедија

Киргистан е земја која не излегува на море во Средна Азија, со површина од 199.951 км².[1] Националната територија се протега на околу 900 километри од исток кон запад и 410 километар од север кон југ.

Киргистан се граничи на исток и југоисток со Кина, на север со Казахстан, на запад со Узбекистан и на југ со Таџикистан. Границите со Узбекистан и Таџикистан во долината Фергана се доста комплицирани.[2] Една последица од сталинистичката поделба на Централна Азија на пет републики е тоа што многу етнички Киргизи не живеат во Киргистан. Биле основани три енклави, правно дел од територијата на Киргистан, но географски оддалечени за неколку километри, две во Узбекистан и една во Таџикистан.[3]

Територијата на Киргистан е составена главно од планинските системи Тианшан и Памир, кои вкупно зафаќаат околу 65% од националната територија. Делот од планинскиот венец, Алај од системот Тјаншан, доминира во југозападниот полукруг на земјата, а на исток, главниот планински венец Тианшан се протега по границата помеѓу јужен Киргистан и Кина пред да се прошири подалеку на исток во автономниот регион Шјианџјианг во Кина.[3] Просечната надморска височина во Киргистан е 2.750 метри, почнувајќи од 7.439 метри на врвот Џенгиш Чокусу до 394 метри во долината Фергана во близина на Ош.[3] Речиси 90% од земјата се наоѓа на повеќе од 1.500 метри над нивото на морето.[3]

Топографија и дренажа

[уреди | уреди извор]
Детална карта на Киргистан
Оваа слика од МОДИС во вистинска боја прикажува делови од Казахстан (горе) и Киргистан на дното. Езерото на врвот од сликата е Балхашко Езеро Балкаш.
Топографија
Празна мапа

Планините на Киргистан се геолошки млади, па според тоа физичкиот терен е обележан со остро издигнати врвови одделени со длабоки долини. Исто така, постои значителна ледена покривка,[3] а најголемиот ледник е ледникот Енгилчек.[4] Се претпоставува дека 6.500 различни ледници во Киргистан содржат околу 650 кубни километри вода[3] и покриваат 8.048 квадратни километри или 4,2% од Киргистан.[4] Само околу долините Чуј, Талас и Фергана има релативно рамно земјиште погодно за големо земјоделство.[3]

Бидејќи високите врвови функционираат како собирачи на влага, Киргистан е релативно добро наводнуван од потоците што се спуштаат од нив. Сепак, ниедна од реките во Киргистан не е пловна.[3] Поголемиот дел се мали, брзи, истечни потоци. Повеќето реки во Киргистан се притоки на Сир Дарја, која извира во западниот Тианшан долж кинеската граница.[3] Друг голем систем на истекување ја формира реката Чу (Чуј), која извира во северен Киргистан, потоа тече северозападно и исчезнува во пустините на јужен Казахстан.[3] Исик-Кел е втора по големина водна површина во Централна Азија, по Аралското Море, но соленото езеро постојано се намалува, а неговата минерална содржина постепено се зголемува.[3] Киргистан има вкупно околу 2.000 езера со вкупна површина од 7.000 квадратни километри, најчесто лоцирани на надморска височина од 3.000 до 4.000 метри.[3] Меѓутоа, само трите најголеми зафаќаат повеќе од 500 квадратни километри секое.[3] Второто и третото најголемо езеро, Сонг-Кел и Чатир-Кел (последното од кое е исто така солено), се наоѓаат во сливот на реката Нарин.[3]

Природните катастрофи се чести и разновидни. Прекумерното пасење и уништувањето на шумите на стрмните планински падини ја зголемиле појавата на лизгање на земјиштето и лавините, кои некогаш проголтувале и цели села.[3] Во август 1992 година, силен земјотрес оставил неколку илјади луѓе без покрив над главата во југозападниот град Џалал Абад.[3]

Карта на Киргистан според класификацијата на климата на Кепен

Климата на земјата е главно под влијание на планините, положбата на Киргистан во близина на средината на евроазиската копнена маса и отсуството на водна површина доволно голема за да влијае на временските услови. Овие фактори создаваат изразито континентална клима која има значајни локални варијации.[3] Иако планините имаат тенденција да собираат облаци и да ја блокираат сончевата светлина (со што некои тесни долини во одредени периоди од годината се намалуваат на не повеќе од три или четири часа сончева светлина дневно), земјата е генерално сончева, примајќи дури 2.900 часа сончева светлина годишно во некои области.[3] Истите услови влијаат и на температурите, кои можат значително да варираат од место до место.[3] Во јануари најтоплата просечна температура (-4 °C) се јавува околу јужниот град Ош и околу Исик-Кел.[3] Вториот, кој има волумен од 1.738 кубни километри, не замрзнува во зима.[3] Всушност, неговото име значи „жешко езеро“ на киргистански.[3] Најниските температури се во планинските долини.[3] Таму, отчитувањата можат да паднат на -30 °C или пониско; рекордот е -53 °C.[3] Просечната температура за јули слично варира од 27 °C во долината Фергана, каде што рекордно високата температура е 44 °C, до минимум од -10 °C на највисоките планински врвови.[3] Врнежите варираат од 2.000 милиметри годишно во планините над долината Фергана до помалку од 100 милиметри годишно на западниот брег на Исик-Кел.[3]

Еколошки проблеми

[уреди | уреди извор]

Киргистан е поштеден од многу од огромните еколошки проблеми со кои се соочуваат неговите централноазиски соседи, најмногу бидејќи неговите назначени улоги во советскиот систем не вклучувале ниту тешка индустрија ниту производство на памук во голем обем. Исто така, економскиот пад од почетокот на 1990-тите ги намалил некои од посериозните ефекти од индустриската и земјоделската политика.[3] Сепак, Киргистан има сериозни проблеми поради неефикасно користење и загадување на водните ресурси, деградација на почвата и неправилни земјоделски практики.[3] Земјата е склона кон земјотреси, а големи поплави се случуваат за време на топењето на снегот.

Водни ресурси

[уреди | уреди извор]

Киргистанската Република е единствената централноазиска држава каде водните ресурси се целосно генерирани на нејзината територија. Водата потекнува од планинските венци често покриени со ледници, а нејзиното изобилство е витална компонента за земјоделството и производството на хидроелектрична енергија. Планинската Киргистанска Република е суштинска „водна кула“ за наводнувано обработливо земјиште на сушни рамнински територии. Дополнително, импресивниот леднички планински пејзаж вклучува значителен потенцијал за туризам.[9]

Реката Аламедин не носи многу вода во септември

Иако Киргистан има изобилство вода што тече низ него, неговото снабдување со вода е определено со постсоветски договор за поделба меѓу петте централноазиски републики. Како и во советската ера, Киргистан има право на 25% од водата што потекнува од негова територија, но новиот договор им овозможува на Туркменистан и Узбекистан неограничено користење на водата што тече во нив од Киргистан, без надомест за нацијата на изворот.[3] Киргистан ја користи целата количина на која му е дадено право според договорот, но искористувањето е во голема мера искривено во корист на земјоделското наводнување.[3] Во советската ера, Киргистан и Таџикистан ги делеле своите изобилни водни ресурси со Узбекистан, Казахстан и Туркменистан во текот на летото, а овие три нации делеле нафта и гас со Киргистан и Таџикистан во зима. Според Меѓународната кризна група, искривениот систем што е моментално во сила би можел да предизвика неповратна регионална дестабилизација и треба да се справи со него меѓународните актери за да се избегне криза во Средна Азија. Во 1994 година, земјоделството учествувало со околу 88% во вкупната потрошувачка на вода, во споредба со 8% во индустријата и 4% во општинските системи за дистрибуција на вода.[3] Според експертите на Светската банка, Киргистан има соодветно снабдување со висококвалитетна вода за идна употреба, под услов ресурсот да се управува разумно.[3] Меѓутоа, во Средна Азија проблемите со водата се во пораст. Киргистанската Република извезува вода за наводнување на соседните држави Узбекистан, Казахстан и Таџикистан. Со цел да се спречат конфликти, распределбата и користењето на водата, а особено улогата на земјоделството како главен потрошувач на вода, станале многу важни прашања во дискурсот за развој во последниве години, а ќе продолжат да бидат и во иднина.[9]

Наводнувањето е екстремно расипничко за водата бидејќи дистрибутивната инфраструктура е стара и лошо одржувана. Во 1993 година, само околу 5% од потребните трошоци за одржување биле издвоени.[3] Од 1997 година, се проценува дека 70% од водоводната мрежа во земјата има потреба од поправка или замена.[3] Квалитетот на водата за пиење од овој застарен систем е слабо набљудуван - персоналот за управување со водите е драстично намален поради несоодветни средства.[3] Дополнително, нема пари за купување нова опрема за дезинфекција на вода кога е потребна.[3] Некои водоносни слоеви во близина на индустриските и рударските центри се контаминирани со тешки метали, масла и санитарни отпадоци.[3] Покрај тоа, многу локалитети се потпираат на површински извори, што ги прави корисниците ранливи на земјоделски отпадоци и отпад од добиток, кои постепено се спуштаат надолу од површината.[3] Областите со најнизок квалитет на водата се густо населените региони на долината Чуи и регионите Ош и Џалал Абад, како и областите покрај реките што се влеваат во Исик-Кел.[3]

Во градовите, собирањето на отпадни води снабдува околу 70% од водоснабдувањето. Иако градовите имаат опрема за биолошки третман, дури 50% од таквата опрема е оценета како неефикасна.[3] Главните извори на токсичен отпад во водоснабдувањето се рударскиот комбинат за жива во Хајдаркан; рудникот за антимон во Кадамзаи; рудникот за ураниум „Кадзи Саи“, кој престанал со екстракција во 1967 година, но кој продолжува да испушта токсични материјали во блискиот Исик Кел; фабриката за рециклирање на ураниум „Кара-Балта“; наоѓалиштето на рудничка јаловина „Мин Куш“; и киргистанскиот рударско-металуршки комбинат во Орловка.[3]

Управување со земјиште

[уреди | уреди извор]
Евтино управување со вода во Тамчи, регионот Исик Кул

Најважните проблеми во користењето на земјиштето се ерозијата на почвата и засолувањето кај неправилно наводнуваните обработливи површини. Се проценува дека 60% од земјиштето во Киргистан е засегнато од губење на горниот слој на почвата, а 6% од засолување, двата проблеми со посериозни долгорочни отколку краткорочни ефекти.[3] Во 1994 година, големината на стадата добиток во просек била двојно поголема од капацитетот на пасиштата, продолжувајќи го сериозниот проблем со прекумерно пасење и последователната ерозија на почвата што започна кога стадата биле во својот врв кон крајот на 1980-тите.[3] Несигурното право на сопственост на земјиштето и целокупната финансиска несигурност предизвикаа многу приватни земјоделци да го концентрираат својот капитал во традиционалната форма - добиток - со што новото земјиште е подложено на проблемот со прекумерно пасење.[3]

Недостатокот на земјиште во Киргистан бил влошен од поплавувањето на земјоделските површини за хидроелектрични проекти. На пример, создавањето на резервоарот Токтогул на реката Нарин опфаќало поплавување на 130 км2 плодна земја.[3] Овие проекти имаат дополнителен ефект на ограничување на снабдувањето со вода низводно; Токтогул ги лишува долниот тек на Сир Дарја во Узбекистан и сливот на Аралското Море од значителни количини вода.[3] Поради тоа што Наринскиот басен, каде се наоѓаат многу хидроелектрични проекти, е сеизмички многу активен, постои опасност од поплави доколку браната се сруши од земјотрес.[3]

Животна средина - актуелни проблеми: Јадрен отпад оставен од Советскиот Сојуз во многу отворени јами на опасни локации. Загадување на водата; многу луѓе ја добиваат водата директно од контаминирани потоци и бунари; како резултат на тоа, болестите што се пренесуваат преку вода се распространети; зголемување на соленоста на почвата поради погрешни практики за наводнување. Нелегален лов на многу ретки видови како што се снежниот леопард и овцата Марко Поло.

Животна средина - меѓународни договори: страна во: загадување на воздухот, биодиверзитет, дезертификација, опасен отпад, заштита на озонскиот слој, мочуришта.

Аралско Море

[уреди | уреди извор]

Како одговор на меѓународно признатата еколошка криза на брзото сушење на Аралското Море, петте држави што го делат сливот на Аралското Море (Казахстан, Киргистан, Таџикистан, Туркменистан и Узбекистан) развиваат стратегија за ставање крај на кризата. Светската банка и агенциите на Обединетите нации (ОН) развила Програма за Аралското Море, чија прва фаза била финансирана од страна на петте земји и надворешни донатори. Фазата има седум области на фокус, од кои едната - управувањето со земјиштето и водата во горните сливови - е од примарна грижа за Киргистан. Меѓу условите штетни за животната средина на Аралското Море се ерозијата од уништување на шумите и прекумерното пасење, загадувањето од лошо управуваните системи за наводнување и неконтролираниот отпад од рударството и комуналните отпадни води. Националниот акционен план за животна средина (НАПЖС) на Киргистан ги разгледал овие проблеми како дел од своите приоритети од првата фаза во соработка со Програмата за Аралско Море.

Создавање политики за животна средина

[уреди | уреди извор]
Мачката Палас, познатата дива мачка од Киргистан, прославена на поштенска марка

НАПЖС, усвоен во 1994 година, е основниот план за заштита на животната средина. Планот бил сконцентриран на решавање на неколку критични проблеми, собирање сигурни информации со цел да се помогне во тој процес и интегрирање на мерките за заштита на животната средина со стратегијата за економски и социјален развој.[3] Првиот период на планирање бил закажан да се заврши во 1997 година.[3] Главните цели на таа фаза биле неефикасно управување со водните ресурси, деградација на земјиштето, прекумерна експлоатација на шумските резерви, губење на биолошката разновидност и загадување поради неефикасни практики на рударство и рафинирање.[3]

Поради строгите буџетски ограничувања, поголемиот дел од средствата за операциите на НАПЖС доаѓаат од меѓународни извори, вклучувајќи официјални институции како што се Светската банка и Азиската банка за развој и бројни меѓународни невладини организации. Имплементацијата ја води комитет на државни министри и работна група на експерти за НАПЖС, двете основани во 1994 година со извршна наредба.[3] Канцеларија на НАПЖС во Бишкек била отворена со парични средства од Швајцарија.[3]

Главната агенција за заштита на животната средина на владата на Киргистан е Државниот комитет за заштита на животната средина, сè уште познат по својот акроним од советската ера, Госкомприрода. Основана од стариот режим во 1988 година, постсоветските одговорности на агенцијата се опишани во низа декрети почнувајќи од 1991 година.[3] Во 1994 година, државниот комитет имале централна канцеларија во Бишкек, по една филијала во секој од седумте региони и вкупен персонал од околу 150 лица.[3] Поради лошо дефинираните линии на одговорност, често се јавуваат административни конфликти помеѓу локалните и националните власти на Госкомприрода и помеѓу Госкомприрода и втората национална агенција, Управата за хидрометеоролошки работи (Гидромет), која е главна агенција за следење на квалитетот на воздухот, водата и почвата.[3] Генерално, вертикалната хиерархиска структура, реликт од советското време, довела до лоша координација и дуплирање на напорите меѓу агенциите за заштита на животната средина.[3]

Специјално заштитени подрачја

[уреди | уреди извор]

Владата на републиката прогласила голем број заштитени природни подрачја. До крајот на 2004 година, тие вклучувале:[10]

  • Осум државни природни резервати (заповедници), со вкупна површина од 2.880 км²;
  • Девет државни национални паркови за природа (2.760 км²);
  • Десет шумски, дваесет и три цветни, осумнаесет геолошки и две општонаменски заштитени подрачја (заказници), како и четиринаесет резервати за дивеч, со вкупна површина од 3.250 км²;
  • Езерото Исик Кул (така е прогласено од 1998 година) и биосферниот резерват Сари-Челек (од 1978 година), заедно зафаќаат површина од 282 км².[11]

Област и граници

[уреди | уреди извор]
Тамчискиот залив на езерото Исик-Кул
Област
  • вкупно: 198.951 км²
    • рангирање на земјата во светот: 85-то место
  • земјиште: 191.801 км²
  • вода: 8.150 км²
Површина — компаративна
  • Споредбена Австралија: малку помалку од три пати поголема од Тасманија
  • Канада споредбено: малку помалку од половина од големината на Њуфаундленд и Лабрадор
  • Споредба со Обединетото Кралство: приближно 112​
  • Споредбено со САД: приближно со големина на Јужна Дакота
  • Споредба со ЕУ: малку помалку од23​
Граници на земјиштето
Крајбрежје
0 км (без излез на море)
Екстремни височини
  • најниска точка: Кара-Дарја 132 м
  • највисока точка: Врвот Џенгиш Чокусу 7.439 м

Ресурси и користење на земјиштето

[уреди | уреди извор]
Мочуриштата долж брегот на езерото Исик-Кул во близина на Тамчи

Терен: врвовите на Тианшан и придружните долини и басени ја вклучуваат целата нација.

Природни ресурси: изобилство на хидроенергија; значајни наоѓалишта на злато и ретки земни метали; локално експлоатирачки јаглен, нафта и природен гас; други наоѓалишта на нефелин, жива, бизмут, олово и цинк.

Користење на земјиштето:

Обработливо земјиште: 6,7% трајни култури: 0,4% трајна пасиште: 48,3% шума: 5,1% друго: 93,24% (2011)

Забелешка: Киргистан ја има најголемата природна шума од ореви во светот, Арсланбоб, која се наоѓа во регионот Џалал Абад, со огромен спектар на различни генетски карактеристики. Се верува дека повеќето од светските сорти ореви потекнуваат од оригиналните видови што сè уште се наоѓаат тука.

Наводнето земјиште: 10.210 км² (2005 година)

Вкупно обновливи водни ресурси: 23,62 км 3 (2011 година)

  1. ↑ "The World Factbook: Kyrgyzstan" Архивирано на 19 април 2025 г. United States Central Intelligence Agency. Retrieved 12 January 2010
  2. ↑ Kamp, Marianne (2017). Megoran, Nick (уред.). „Broken Ties in the Ferghana Valley“. Current History. 116 (792): 285–287. doi:10.1525/curh.2017.116.792.285. ISSN 0011-3530. JSTOR 48614284.
  3. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Public Domain Оваа статија вклучува текст од овој извор, кој е во јавна сопственост: Olcott, Martha Brill (1997). Curtis, Glenn E. (уред.). Kazakstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: country studies (1st. изд.). Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. стр. 119–125. ISBN 0-8444-0938-3. OCLC 36364151. Архивирано од изворникот 20 May 2021. Посетено на 10 September 2021.
  4. 1 2 Kyrgyzstan Travel Map. Bishkek: Rarity Firm, LTD.
  5. ↑ „Weather and Climate-The Climate of Bishkek“ (руски). Weather and Climate. Архивирано од изворникот 8 February 2015. Посетено на 3 January 2022.
  6. ↑ „Frunze (Bishkek) Climate Normals 1961–1990“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Посетено на 8 February 2015.[мртва врска]
  7. ↑ „The Climate of Karakol“. Weatherbase. Архивирано од изворникот 24 February 2020. Посетено на 31 July 2014.
  8. ↑ „Climate: Karakol“. Climate-Data.org. Архивирано од изворникот 16 August 2018. Посетено на 19 May 2016.
  9. 1 2 Duishonakunov, Murataly Turganalievich (25 June 2014). „Glaciers and permafrost as water resource in Kyrgyzstan - distribution, recent dynamics and hazards, and the relevance for sustainable development of Central Asian semiarid regions“ (PDF). University of Giessen, Germany (англиски). Архивирано од изворникот (PDF) на 28 June 2021. Посетено на 7 February 2021.
  10. ↑ Особо охраняемые природные территории Кыргызской Республики (по состоянию на конец 2004 года) Архивирано на 26 март 2010 г. (Protected areas of the Kyrgyz Republic (as of the end of 2004)) (на руски)
  11. ↑ „Biosphere Reserves in Kyrgyztan (sic)“. Архивирано од изворникот на 25 October 2013. Посетено на 21 January 2012.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Географија_на_Киргистан&oldid=5461554“