Брза

Брза е населено место во градот Лесковац во областа Јабланица. Според пописот од 2011 година, имало 1106 жители.

Етимологија[уреди | уреди извор]

Многу е веројатно дека реката Брзанка, која го добила името по тоа што се планински брзаци, го добила името селото Брза, кое се населило на бреговите на Голема и Мала река или Голема и Мала Брзанка.^[1]

Географија[уреди | уреди извор]

Позиција[уреди | уреди извор]

Брза е подпланинско село населено на последните ридови на Кукавица, под Шиљегарник, највисоката тераса на Лесковачко Море, над две реки: Голема и Мала река, од кои, по нивното соединување, се формира реката Брзанка. Под селото на север и запад се формира алувијалната рамнина на реката Ветерница. Од Вучје е оддалечено околу три километри, а од Лесковац околу 20 километри.

Хидрографија[уреди | уреди извор]

Низ Брза течат две реки: Мала Брзанка и Голема Брзанка. Мала Брзанка извира на локалитетот Мечкин камен под Шиљегарник. Голема има свое потекло во месноста Смрдан, исто така под Шиљегарник. Овие две реки се нарекуваат Мала и Голема Брзанка или Брза и се типичен пример на реки што се појавиле по повлекувањето на водата од Лесковачкото езеро од највисоката тераса. Кога овие две реки излегуваат од селото Брза, се среќаваат и ја формираат реката Брзанка. И по должината и по количината на вода, Брзанка е најмалата десна притока на реката Ветерница, која се влева во неа во Поречје. Горинка и Буковорлавка, како и Вучјанка и Накривањска река се подолги и побогати со вода од неа.

Во атарот на селото Брза има неколку бунари: Збешко кладенче, Костино кладенче кај Мала река и кладенче на Марија покрај истата река, Петрово кладенче и Стублине во полето. Покрај проточната вода во реките Мала Брзанка и Голема Брзанка, како и во близина на бунари, секоја втора или трета куќа има свој бунар, а покрај тоа, во селото има и три селски бунари. Само населбата Ораница нема бунари, бидејќи „нема вода“.

Земја[уреди | уреди извор]

Атарот на селото Брза е прилично простран и го опфаќа и планинскиот и рамниот дел на Поречје. Зафаќа површина од 1.148 хектари, од кои 391 хектари обработливо земјиште, 34 хектари овошни насади и 483 хектари шума. Во Поречје има многу села со повеќе обработливо земјиште. Брзе, сепак, има најмногу земја под овошки од сите села во овој регион. Само Горина во тој поглед може да се спореди со Брза.

Земјата ги носи овие имиња: нива: Селиште (од правец на Вучје), Шиљковица под Селиште, Брестине, Бостаниште, Параспурке, Росуље, Кршена топола, Големи ниве, Ограѓе, Куње, Вада, Пупињке, Гарине, кон Манастири Тодоровац, Врачарке , Липе, Водене ливаде, Јајне ливаде, Дубичко, Шегавче (имаат извор), Пешекљивице-Пешиште, Конопиште; ливади: Јасике, Дикаве (влажни, „мочурливи“, „зукар“ - голема трева), Стублине, Шегове, турски ливади, Липе, Вучанке - кон село Горини; забрани: Бандина чука, Сипут, Јармиште, Церак, Ковачко, Дибока долина, Плоче, Сеновити рид, Острела (***), Дрењар, Горуњак, Одишало - Дугачко падине, Петрово кладенче, Базјак, Пландиште и Новакови бавчи.^[1]

Историја[уреди | уреди извор]

Брза е старо село. Запишано е во турски дефтери од првата половина на XV век, од кои се гледа дека пред 1450 година бил столар извесен Хамза Трновљанин, па таа година му бил одземен и даден на извесен Лаза Хамза. Брза го спомнува и Хан, а според него во 1858 година имало 60 куќи, значи тоа било доста големо село, но и село кое брзо се развивало, бидејќи по 20 години, односно еден век од истата генерација, пораснал на 92 даночни глави, како што забележал Милан Ѓ. Милиќевиќ веднаш по ослободувањето од Турците.

Како големо село Брза го привлекло вниманието на Турците и веројатно на муслиманите Арбанаси, кои едноставно го поделиле меѓу себе. Пред заминувањето на Турците,имало пет читлук сахиби: Абас, Хусеин, Садик, Асан-ага и Суљо. Во топонимијата на селото се зачувани траги од овие брзански господари или како што некаде ги нарекуваат агалари. Така и сега има локалитети: Суљин караманац, Суљини бавчи, Турски ливади, Садикови бавчи. Како економско село, Брза го плаќал аграрниот долг. За некои Брзанци тој долг бил неподнослив, па западнале во големи финансиски проблеми, кои во неколку случаи завршувале со присилна продажба на целиот имот на должникот. Така е продаден имотот на овие Брзанци: Стојан Радисављевиќ, Младен Величковиќ и Јован Величковиќ. Како купувач на јавното наддавање се појавил и Антоније Поповиќ-Тонкиќ од Лесковац, па од купениот имот направил голем имот, кој останал во сопственост на неговите синови до аграрната реформа спроведена по Втората светска војна.

Кога Влајко Стојановиќ, водник на српската војска што го опседнал Ниш на крајот на декември 1877 г. година, организирал чета српски востаници во Порече, со таа чета тргнал од Вучје кон Мирошевци по планински пат. Одредот стигнал до Мала Брза и се засолниле на локалитетот Кочкин бунар - Садикова бавча. Оттаму во центарот се забележани голем број вооружени Арбанаси кои се движеле кон Вучје. Од својата окупирана позиција, Влајко им наредил на војниците да го испукаат плутонот од пушките и да викаат „Ура!“. Востаниците ја извршиле наредбата на својот командант, при што ги запалиле ѕидовите на куќата на Прокоп Михајловиќ, кој гледајќи го тоа почнал да плаче: „Па, да ја чекавме слободата, и дочекавме: Не потепавте!“ По отворениот оган од страна на востаниците, и Арбанасиите почнале да пукаат и се упатиле кон позициите на востаниците. Според многубројната ситуација на Арбанаси и нивното оружје, Влајко видел дека не може успешно да им се спротивстави со своите доброволци на ова место, па издал наредба да се повлечат востаниците во правец на Вучје, од каде што дошле, а Арбанасите ги следеле нив. Така започнала битката на српските востаници во Поречје со четата Арбанаси Бошибозук, која истиот ден продолжила во Вучје.^[1]

Демографија[уреди | уреди извор]

Во Брзе живеат 967 возрасни лица, а просечната возраст на населението е 41,2 години (39,5 за мажи и 42,9 за жени). Во населбата има 299 домаќинства, а просечниот број на членови по домаќинство е 4,05.

Оваа населба е претежно населена со Срби (според пописот од 2002 година).

Сообраќај[уреди | уреди извор]

Патот што води од Вучје од денешниот пазар, мостот каде што била кулата на Дилавер-бег и воденицата на неговиот татко Исмаил-паша, води до Брза, поминувајки покрај зградата на основното училиште и низ ридски предел оди во подножјето на планината Кукавица. земјиште под овоштарници и шума. Тој пат поминува низ селото Брза по неговата должина и оди до селото Горина и понатаму до Мирошевци. Освен по овој пат, до Брзе се стигнува и по друг пат преку селото Влашко Поле, кое лежи на брегот на реката Ветерница, веднаш до Бунушкор Чифлик. Така, Брза е поврзано со другите населени места во Поречје и се стигнува од три правци: од правец на Вучје, од правец на Бунушки Чифлик преку Влашко Поле и од правец на Мирошевац преку селото Горине.^[1]