Босанска куќа
Босанската куќа е име на основната архитектонско-урбанистичка целина во градовите на Босна и Херцеговина во периодот од 16 век до 19 век, направен во стилот на отоманската архитектура.[1] Оригиналниот стил во сите куќи од османлискиот период потекнува од Анадолија [2]
Станбен комплекс и станбена култура[уреди | уреди извор]
Станбена зграда не е само куќа, туку архитектонски ансамбл кој се состои од: куќа, двор и градина. Овој принцип бил правило во станбената архитектура од отоманската ера. Во зависност од регионот, толкувањето на овој принцип би можело да биде различно, но секогаш е препознатливо.[3]
Куќа[уреди | уреди извор]
Живеењето во босанска куќа се одликува со строго одвојување на просториите за домашни работи од собите за живеење. Во текот на денот, собата служела како простор за трпезарија, дружење и спиење.[1] Мебелот и внатрешната опрема на куќата се одредувале според начинот на живеење и користење на просторот. Вградениот мебел овозможува флексибилно користење на сите станбени простории и се состои од:
- сечија (вид на кревет), кој се наоѓа под прозорецот по целиот ѕид.
- маса или софра, под која се наоѓал тепих
- дрвени сандаци на кои се ставало слама, душек и ќебе
- рафтери - полици,
- гардероби,
- душек - простор за постелнина,
- бања
- глинена печка со саксии
Побогатите луѓе имале побогато решение на куќата, со два посебни дела [4] И двата дела имаат посебен двор и целиот неопходен простор во внатрешноста. Еден дел од куќата, наречен селамлук, е наменет за машки членови. Вториот дел е само за женски членови и деца, а пристапот до тој дел е забранет за странци и подалечни роднини, па тој дел се нарекува харемлук.[1]
Двор[уреди | уреди извор]
Дворот е дел од комплекс во кој се извршуваат домашните работи. Во него се сместени: кујната, тоалетот, шталата, магацин, фонтана, капија и цветна градина. Бил опкружен со висок ѕид, покрај кој понекогаш се поставувал и дрвен параван. Дворовите се поплочени со камен а околу се наоѓа винова лоза, цвеќиња и зеленило.
Градина[уреди | уреди извор]
Градините се составен дел на културата на домување. Онаму каде што било можно, живата вода се внесувала во градината, без разлика дали е само пријдена, вовлечена во домашната градина или дури и во зградата. Посебна порта во градината водела до куќата на соседот.
Градба[уреди | уреди извор]
Традиционална куќа е резултат на работата на народен градител. Изградбата е прилично едноставна, имајќи предвид дека приземјето се повторува на првиот кат. Темелите и приземјето биле изградени од камен, а како врзивно средство се користел варов малтер. Изработениот камен се користел за изработка на детали, агли на зградата, дограма, сводови на вратите.
За разлика од каменот, дрвото насекаде го задржило својот природен изглед и структура, како конструктивен елемент и како архитектонски декор.
За зацврстување на ѕидовите се користеле дрвени греди наречени хатула.
По правило, таваните над приземјето биле направени од дрвени греди, меѓу кои често се притиска конструкцијата на „шазавац“, кои преземаат дел од напрегањето на гредите под притисок. Подот на горната соба е направен од табли кои се поставени вертикално на гредите.
За преградните ѕидови се користел потенок ѕид направен од чатма.
Прозорците од приземјето се поретки, со помали димензии, во камениот ѕид, со рамна надвратница свртена кон надвор и релјефна ниша свртена кон внатре. Прозорците на првиот кат се побројни, со поголеми димензии и често со заоблени надвратници, а како заштита од погледот и сонцето често имаат ролетни (кои најчесто се дрвени), кои во зависност од положбата можат да бидат надворешни и двојни, внатрешни со хоризонтално лизгање.
Најчесто, покривната конструкција е составена од хатули (рабови), рогови, корнизи. Како покривка се користеле ќерамиди или варовнички плочи долги 30-80 сантиметри и дебелина од 2-5 сантиметри.
Украсување[уреди | уреди извор]
Важна одлика на босанската куќа е нејзината декорација односно украсување, во дрво и камен, како и метал и ткаенина. Се појавува на дрвени архитектонски елементи, тавани и мебел. Понекогаш резбата во дрво била украсена со натписи со пластични букви. Текстовите имале талисмански (апотропески) карактер, но често и историски карактер.
Во резбарството се користеле разни видови дрво, разни мотиви и разни техники. Карактеристичниот ориентален третман „без почеток и крај“ е присутен во копаничарскиот декоративен третман на архитектурата во Босна и Херцеговина, каде што елементите обично се наредени еден до друг.
Подваријанти[уреди | уреди извор]
Со оглед на должината на периодот како и различните регионални влијанија на кои била изложена босанската куќа во различни области, куќата со текот на времето претрпела одредени промени, но основните принципи биле задржани и применети во секој поединечен случај. Голем број куќи се прогласени за национален споменик на Босна и Херцеговина. Може да се разликуваат неколку подтипови.
- Босанска куќа „Јајце“. Оваа варијанта била создадена како последица на адаптацијата на градбата на тесен и наклонет терен. Типот на босанската куќа „Јајце“ има особено изразена хоризонтална поделба на целосно, камено приземје, за зимски услови за живеење и многу лесна, тешко перфорирана дрвена конструкција на првиот кат, за живеење во лето. И типот на покривот – динарски, во духот на околината. Неговата компактна маса е дизајнирана така што може да се користи и за одбранбени цели.
- Куќа од Херцеговина. На подрачјето на Херцеговина архитектурата била создадена под влијание на: медитеранската клима, каменот како основен градежен материјал и средновековните традиции. Далматинско-медитеранското влијание е видливо на многу градби во примената на романескно-готските елементи. Куќите во Херцеговина се одликуваат со покривка направена од варовнички плочи долги 30-80 сантиметри и дебелина од 2-5 сантиметри. Тие се поставени на густо поставени летви или на густо поставени рафтери. Составот на штиците со варовнички малтер. Панелите се поставуваат дијагонално, поради полесно одводнување на водата. Камената покривка е тешка и пасивно се потпира на покривната конструкција. Наклонот на покривот е нежен, така што таванот ретко се користел.
- Станбениот комплекс на семејството Велагиќ се наоѓа на околу 200 метри низводно од изворот на реката Буна. Куќата била зградена во 1776 година. На седницата на комисијата за зачувување на националните споменици одржана од 20 до 26 јануари 2004 година, куќата била прогласена за национален споменик на Босна и Херцеговина. Оваа одлука Комисијата ја донела во следниов состав: Зејнеп Ахунбај, Амра Хаџимухамедовиќ (претседател), Дубравко Ловреновиќ, Љиљана Шево и Тина Вик. Станбениот комплекс Велагиќ, иако е зачуван во оригинална форма, е во релативно лоша состојба, што произлегува од неодржувањето на станбениот комплекс и бесправната изградба на нова станбена зграда и угостителски објект со рибник во неговата непосредна близина.
- Куќата на Колаковиќ се наоѓа покрај реката Буна во Благај. Куќата била изградена во 1693 година. На седницата на Комисијата за зачувување на националните споменици одржана од 6 до 10 јули 2004 година, куќата била прогласена за национален споменик на Босна и Херцеговина. Оваа одлука Комисијата ја донела во следниот состав: Зејнеп Ахунбај, Амра Хаџимухамедовиќ (претседател), Дубравко Ловреновиќ, Љиљана Шево и Тина Вик. Објектот на куќата на Колаковиќ, иако е зачуван во првобитната форма, е во релативно лоша состојба, што е резултат на неодржување и невнимание.
- Станбениот комплекс на семејството Бишчевиќ - Лакшиќ се наоѓа на брегот на Неретва, а еден дел од куќата е на два многу високи и смело поставени камени столба, што ја прави оваа куќа најхраброто парче станбена архитектура од османлискиот период во Мостар. Датира од крајот на 18 век и почетокот на 19 век. На седницата на комисијата за зачувување на националните споменици одржана од 20 до 26 јануари 2004 година, куќата била прогласена за национален споменик на Босна и Херцеговина.
- Станбениот комплекс на семејството Муслибеговиќ (Велагиќевина) се наоѓа во Мостар. Потекнува од втората половина на 18 век. Припаѓа на објекти со централна сала, што е и највредното распоредно решение, бидејќи салата е најмалку изложена на надворешни влијанија. Овој тип на куќи сè уште се користел во анадолско-турската архитектура каде што се користеле за медреси, џамии и големи згради. Од 18 век започнал да се користи прво во куќите на владетелите, а потоа и кај граѓаните. На седницата на комисијата за зачувување на националните споменици одржана од 20 до 26 јануари 2004 година, куќата била прогласена за национален споменик на Босна и Херцеговина. По реконструкцијата, станбениот комплекс е во добра состојба. Фондацијата АКТЦ го користи за сместување и канцеларии на своите соработници.
Куќи во административни центри[уреди | уреди извор]
- Куќата на Сврза во Сараево претставува четири поврзани станбени единици, два двора со градини и дворни ѕидови. Куќата била изградена во околу 1640 година.
- Куќата на Алија Ѓерзелес во Сараево била изградена во 17 век. Таа е поделена на два меѓусебно поврзани дела - машки и женски. Во 1998 година била извршена првата програма за конзервација, реконструкција, реставрација и ревитализација, по што е во исклучително добра состојба.
- Куќата на Хаџишабановиќ во Сараево е комплекс во кој има машки и женски дворови, поранешна ергенска куќа, помошна зграда, градина и а дворот е заграден со ѕидови. Познато е дека постоела во 1751 година.
- Семејната куќа Ѓумишиќ се наоѓа во населбата Побрѓе, во Бања Лука. Куќата била изгхрадена е во втората половина на 19 век. Додека во другите делови на Босна местоположбата на кујната е најчесто на приземјето на зградата, во овој вид на куќа, поминува низ два ката, и овој пример е најзастапен во Босанска Краина и Бања Лука, каде просторијата со каминот или кујна, најчесто се на првиот кат. Кујната нема тавани, а чадот бегал до покривот и пошироко низ летвите на покривот.
- Куќата на Шераниќ во Бања Лука се наоѓа во селото Илиџа во Горњи Шехер, Бања Лука. Комисијата за зачувување на националните споменици, на седницата одржана од 6 до 12 мај 2003 година, донела одлука куќата да се прогласи за национален споменик на Босна и Херцеговина.[6] Куќата има приземје и кат. Димензиите на приземјето се 8,95 X 11,59 метри, а димензиите на првиот кат се 9,25 X 12,65 метри. Во машкиот дел од куќата има две соби - едната за слугите, а другата „машката соба“ (халват) со прозорци кон „михработ“. Оваа соба имала мусандра на едниот ѕид (кон оставата), преку која можело да се прима храна од друг дел од куќата. Во таа просторија имало и „кахвеоџак“ (камин за подготвување кафе), а конструкцијата на автентичниот оџак сè уште постои.
- Куќата на Мулалиќ се наоѓа во Добој и потекнува од 19 век. Била изградена како еднокатна куќа со настрешница, чие приземје и кат се изградени од кирпич и дрво, потпрени на камени подѕидови, со заоблен покрив. Куќата е многу добро сочуван пример на народен тип на куќа сочувана во градовите.
Куќи за производство и трговија[уреди | уреди извор]
Во занаетчиските и трговските населби ( Крешево, Фојница, Фоча) се граделе куќи за производство и трговија. Освен за домување, тие содржеле и деловен простор, најчесто во правоаголна форма, со пократката страна свртена кон улицата, така што покрај улицата можеле да се сместат поголем број згради.
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Alija Bejtić: Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini“. Muzej grada Sarajeva, Sarajevo, 1973. Посетено на 13. 9. 2016. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=(help) - ↑ „Nusref Redžić: Islamska umjetnost“. Izdavački zavod Jugoslavija – Beograd 1967. Посетено на 13. 9. 2016. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=(help) - ↑ „Nedžad Kurto: ARHITEKTURA BIH- Razvoj bosanskog stila“. Kulturno naslijeđe, Sarajevo. Посетено на 9. 2. 2017. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=(help) - ↑ „Svrzina kuća | Muzej Sarajeva“ (англиски). Архивирано од изворникот на 2018-08-15. Посетено на 2017-05-24. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ „Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika“. 2017-05-24. Архивирано од изворникот на 2017-05-24. Посетено на 2017-05-24.
- ↑ „Šeranića kuća“. Komisija za nacionalne spomenike. Посетено на 13. 9. 2016. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=(help)
Литература[уреди | уреди извор]
- Душан Грабријан и Јурај Најдарт - Архитектурата на Босна и Херцеговина и патот кон модерноста, Човекови права, Љубљана, 1957 г.
- Џемал Челиќ - Резба во Босна и Херцеговина, Мост, бр. 11, стр. 115-119, 1976 г.
- Амир Пашиќ - Прилог кон проучувањето на исламската станбена изградба во Југославија на примерот на Мостар, колку е стара станбената архитектура на Мостар автохтона појава - докторска дисертација, Загреб, 1989 г.
- Хивзија Хасандедиќ - Муслиманско наследство во Источна Херцеговина, Ел Калем, Сараево, 1990 година.
- Мухамед Кадиќ - Античка фарма во Босна и Херцеговина - докторска дисертација. Белград: Архитектонски факултет во Белград, 1963 г.
- Десанка Ковачевиќ Којиќ - Урбани населби на средновековната босанска држава. Сараево : Веселин Маслеша, 1978 г.
- Бранко Б. Белиќ - Стар Добој, со слики и зборови. Добој: Просвјета, Здружение на дистрофи Добој, 2003 г.