Австроунгарија
Австроунгарско Царство | |
|---|---|
| 1867–1918 | |
 Грб (1915)
| |
| Химна: Volkshymne (Боже чувај го Императорот) | |
.svg) Местоположба на Австроунгарското Царство во 1913 | |
| Статус | Империја |
| Главен град | Виена, Будимпешта |
| Largest city | Виена= 1 623 538 жители Будимпешта= 1 612 902 жители |
| Говорени јазици | германски и многу локални јазици (пр. чешки, словенечки) во Цислејтанија унгарски и латински во Унгарија |
| Вероисповед | Католици (воглавно) |
| Уредување | Монархија |
| Император | |
| Франц Јосиф I | |
| Карл I | |
| Историски период | Нов империјализам, Прва светска војна |
• Компромисот од 1867 | 29 мај 1867 |
• Независност на Чехословачка | 28 октомври 1918 |
• Независност на Кралство СХС | 29 октомври 1918 |
• Распад | 31 октомври 1918 |
| Површина | |
| 1910 | 676.615 km2 (261,243 sq mi) |
| Население | |
• 1910 | 51.390.223 |
| Валута | Гулден Круна (од 1892) |
Австроунгарија (германски: Österreich-Ungarn, унгарски: Osztrák-Magyar Monarchia) — поранешна монархија, односно позната и како Двојна Монархија, која се состоела од два дела — Цислајтанија (западниот дел) и Транслеитанија (источниот дел). Императорот на Австрија истовремено бил и крал на Унгарија. Оваа монархија постоела во периодот од 1867, кога Унгарија добила можност за автономија во рамките на империјата сè до нејзиното распаѓање во 1918 година, односно пред завршувањето на Првата светска војна, Австроунгарија била втората по големина држава во Европа, веднаш по Руската Империја и трета по население по Руската и Германско Царство. Во составот на империјата живееле Германци, Италијанци, Унгарци, Хрвати, Украинци, Бошњаци, Словенци, Срби, Руси, Романци итн.
Историја
[уреди | уреди извор]Основање
[уреди | уреди извор]
Австроунгарија била создадена во 1867 година преку Компромисот, или Аусглајхот, кој воспоставил двојна монархија меѓу Австрија и Унгарија. Ова дошло по период на политичка и воена нестабилност во Хабсбуршката монархија. По револуциите во 1848 година, особено во Унгарија, и поразите во војните против Сардинија во 1859 година и Прусија во 1866 година, империјата била ослабена. Унгарската елита, предводена од Ференц Деак, барала поголема автономија, одбивајќи целосна централизација под австриско водство. За да се спречи распад и да се стабилизира државата, царот Франц Јосиф I преговарал со Унгарците, што резултирало со договор. Империјата била поделена на два дела, Цислајтанија со центар во Виена и Транслejтанија со центар во Будимпешта, секој со сопствен парламент и влада за внатрешни работи, но со заеднички монарх и министерства за надворешни работи, одбрана и финансии. Франц Јосиф бил крунисан за крал на Унгарија во Будимпешта, симболизирајќи го новиот поредок. Компромисот ја стабилизирал империјата, но не ги решил националистичките тензии меѓу другите етнички групи.
Прва светска војна
[уреди | уреди извор]
Во 1914 година, односно во Првата светска војна, влегла во составот на Централните сили заедно уште и со Германија, Турција и Бугарија.
Во текот на Првата светска војна Австроунгарија ја имала една од најсилната пешадиска армија. Биле мобилизирани околу 9 000 000 војници. Австроунгарија во текот на војната била ставена во најлоша положба бидејќи истовремено требала да војува на 4 фронта - Јужен Балкански (Солунски), Романски, Источен (руски) и Италијански фронт. Во почетокот забележала големи успеси напредувајки во Русија.Подоцна кога и Кралството Италија влегло во војната на страна на Антантата, Австроунгарија забележала големи успеси и на италијанскиот фронт, поточно на битките кај реката Соча. Најголема победа Австроунгарската војска извојувала во Битката кај Капорето. Италијанците доживеале катастрофален пораз и биле приморани да се повлекуваат неколку километри, а Австроунгарците се доближиле опасно близу до Венеција.
Распаѓање на империјата
[уреди | уреди извор]
Истовремено, со поразот во војната, Австроунгарија како еден од условите била со сила распарчена од страна на Антантата (ноември 1918 г.). Како главната причина се гледа во стравот на Антантата овие две земји многу брзо да закрепнат од војната, со кое повторно би се создала можеби и уште посилна земја од тогашната Австроунгарија.
Религија
[уреди | уреди извор]Религијата во Австроунгарија била еден од најсложените и највлијателните аспекти на општествениот, политичкиот и културниот живот во оваа мултинационална империја. Како држава составена од различни етнички групи, јазици и традиции, Австроунгарија била дом на повеќе верски заедници, чии односи биле обликувани од Хабсбуршката монархија, нејзините политички цели и историските околности. Доминантна религија била римокатолицизмот, но православието, протестантизмот, грко-католицизмот, јудаизмот и, во помала мера, исламот, исто така имале значајно присуство. Овие верски заедници не биле само духовни, туку и клучни фактори во обликувањето на националните идентитети, што често создавало тензии во рамките на империјата.
Римокатолицизам
[уреди | уреди извор]
Римокатолицизмот бил официјална религија на Хабсбуршката монархија и имал привилегирана позиција во Австроунгарија. Хабсбурзите, како поборници на католичката контрареформација во 16. и 17. век, активно го промовирале католицизмот како средство за консолидација на својата власт. Во империјата, католиците биле мнозинство во региони како Австрија, Бохемија, делови од Унгарија и Хрватска, а католичката црква уживала значителна политичка и економска моќ. Црквата поседувала големи имоти, имала влијание врз образованието и била тесно поврзана со државната администрација. Хабсбуршките владетели често се потпирале на католичката хиерархија за да ја зајакнат лојалноста на населението кон монархијата, особено во време на политичка нестабилност.
Сепак, во 19. век, со либерализацијата на империјата, католичката црква изгубила дел од своето влијание. Реформите на Јосиф II во 18. век, познати како јозефинизам, вовеле поголема државна контрола врз црквата, намалувајќи ја нејзината автономија. Овие реформи, иако делумно укинати подоцна, оставиле траен впечаток врз односот меѓу државата и католичката црква. Во подоцнежните децении, католицизмот останал важен елемент на австрискиот идентитет, но бил предизвикан од растечкиот секуларизам и национализам.
Православие
[уреди | уреди извор]
Православните христијани, главно Срби и Романци, биле значајна верска заедница во империјата, особено во регионите Војводина, Трансилванија, Банат и, по 1878 година, во Босна и Херцеговина. Православието имало посебна улога во зачувувањето на националниот идентитет на овие народи, што често го ставало во тензичен однос со централните власти. Карловачката митрополија, со седиште во Сремски Карловци, била главна црковна институција за Србите и уживала одредена автономија благодарение на привилегиите дадени од Хабсбурзите во 17. век. Овие привилегии биле резултат на масовните миграции на Срби од Османлиското Царство, кои се населиле во империјата под услов да ја задржат својата вера.
Романците во Трансилванија, од друга страна, се соочувале со поголеми предизвици. Нивната православна црква била под притисок да се обедини со Рим, што довело до создавање на Грко-католичката црква во 18. век. Оние што останале православни често биле маргинализирани, со ограничен пристап до политичка моќ и ресурси. Во Босна и Херцеговина, по австроунгарската окупација, православната црква била под строг надзор, бидејќи властите се плашеле од нејзината поврзаност со српскиот национализам и руското влијание.
Грко-католицизам
[уреди | уреди извор]Грко-католицизмот, или Унијатската црква, бил уникатен елемент во религиозниот пејзаж на Австроунгарија. Оваа црква, која ги комбинирала православните обреди со лојалност кон папата, била создадена како дел од Хабсбуршките напори да ги интегрираат православните заедници во католичкиот систем. Грко-католиците биле особено бројни меѓу Украинците и Русините во Галиција и Романците во Трансилванија. За Хабсбурзите, грко-католицизмот бил политички инструмент за намалување на влијанието на православието и Русија, но за локалните заедници, оваа црква често била мост меѓу нивните традиции и империјалните барања. Грко-католичката црква имала силна образовна и културна улога, особено во Галиција, каде придонела за развојот на украинскиот национален идентитет.
Протестантизмот
[уреди | уреди извор]Протестантизмот, главно во форма на лутеранство и калвинизам, бил присутен во Унгарија, Бохемија и делови од Трансилванија. Протестантите, особено Унгарците и Словаците, се соочувале со прогон за време на контрареформацијата, но во 18. и 19. век добиле поголема верска слобода. Сепак, тие останале во второстепена позиција во однос на католиците, со ограничен пристап до високи политички функции. Протестантизмот бил тесно поврзан со унгарскиот национализам, особено меѓу калвинистите, што често предизвикувало конфликти со Хабсбурзите. Во Трансилванија, протестантските заедници, вклучително и унитаријанците, имале поголема автономија поради историската традиција на верска толеранција во регионот.
Јудаизам
[уреди | уреди извор]Еврејската заедница во Австроунгарија била една од најголемите во Европа, со значајно присуство во градовите како Виена, Будимпешта, Прага и Лавов. Евреите биле поделени меѓу ортодоксни, реформирани и секуларни заедници, а нивната положба варирала во зависност од регионот. Во Австрија и Бохемија, Евреите постепено добивале граѓански права во 19. век, особено по реформите од 1867 година, што довело до нивна поголема интеграција во општеството. Во Галиција и Буковина, пак, многу Евреи живееле во сиромаштија и биле изложени на антисемитизам. Јудаизмот играл важна улога во економскиот и културниот живот на империјата, но Евреите често биле мета на предрасуди, особено со порастот на национализмот во доцниот 19. век.
Императори
[уреди | уреди извор]На врвот на Австроунгарија стоел австрискиот император кој бил и унгарски крал. Тој се служел и со други титули, како крал на Бохемија, или крал на Чешка). Хабсбургците се основната династија која владеела со империјата:
- Франц II (1804 – 1835), кој истовремено бил и унгарски крал но под името Ференц I (1804 – 1835);
- Фердинанд I (1835 – 1848), кој истовремено бил и унгарски крал но под името Фердинанд V (1835 – 1848);
- Франц Јосиф (1848 – 1916), кој истовремено бил и унгарски крал;
- Карл I, кој истовремено бил и унгарски крал но под името Карл IV (1916 – 1918).
|