Шар Планина

Проверена верзија на оваа страница, одобрена на 21 ноември 2015, се засноваше на оваа преработка.

Зимскиот центар Попова Шапка, на Шар Планина

Шар Планина или скратено Шара (албански: Bjeshkët e Sharrit или Sharrа, латински: Mont Skardus) — една од најголемите и највисоките планински масиви во Македонија. Сместена е во северозападниот дел на земјата, на границите со Косово и Албанија.

Географски факти

Самата планина зафаќа повшрина од 1.600 км². 56,25% од самиот масив ѝ припаѓа на Република Македонија, 43,12% на Србија, односно Косово, а додека останатиот дел од 0,63% на Албанија. Нејзината должина изнесува 80 км, а широчината од 10 до 25 км. Пространото планинско било го сочинуваат две големи и пространи висорамнини - Враца и Рудока.

Шар Планина се наоѓа во северозападниот дел на Република Македонија. Шарпланинскиот масив се протега во правец североисток - запад – југозапад во должина од 76 км. Започнува од реката Лепенец и Качаничката Клисура на североисток, на исток границата е определена со Полошката котлина, на југозапад Штировичката Река и изворите на Радика, на југ изворот на реката Вардар – Вруток, а на запад - надвор од територијата на Македонија, со Сириничката Жупа, реката Призренска Бистрица и нејзината долина, и жупите Гора и Опоље во Косово; додека пак, во Албанија се простира од планината Калабак до Шерупа. Вкупната ширина изнесува од 10 до 25 км, а вкупната површина што ја зафаќа шарпланинската област изнесува 1.600 км². Шарпланинското било е благо наведнато, заокружено, добар дел рамно, а понекаде и слегнато. Гледано од рамнината, Шар Планина има изглед на питома, лесно браносана планина, со средна висина. Меѓутоа, сепак, таа е релативно висока планина, која освен со чудесните богатства кои ги поседува, таа привлекува и со грамадноста на својата маса. Општиот изглед на Шара најсилно е изразен од југоисточната страна, каде што над тетовската котлина планината се издига до релативна височина од 2125 м. Врвот Љуботен зазема најистакната положба на целото шарпланинско било, а највисок е врвот Титов Врв – 2.748 м. Таа припаѓа на областа која е наречена токму по неа – Шарската област, и тоа во внатрешната зона (во која уште влегуваат планините: Бистра, Стогово, Караорман и Галичица). 56,25% од самиот масив и припаѓа на Република Македонија, 43.12% на Србија, односно Косово, а додека останатиот дел од само 0,63% на Албанија.

Настанок

Шар Планина настанала за време на алпиското набирање во текот на терциерот. Во геолошката градба на планината преовладуваат палеозојски шкрилци, варовници и доломити. За време на дилувиумот таа била зафатена со активна глацијација, така што во нејзиниот релјеф денес се среќаваат повеќе циркови, валови и моренски материјал.

Врвови

Најпознати врвови на Шара се: Титов Врв (2748 м), Мал Турчин (2702 м), Бакрдан (2700 м), Љуботен (2499 м), Ливадица (2491 м), Пирибег (2524 м), Езерца (2604 м), Чаушица (2640 м), Бистрица (2540 м), Црн Врв (2580 м), Вртоп (2555 м), Кобилица (2526 м), Големо Шилиџе (2502 м), Караникола (2479 м), Караташ (2478 м), Скакало (2494 м), Голем Срт (2520 м), Плоча (2467 м), Церипашина (2525 м), Карабунар (2565 м), Син Врв (2550 м), Казани (2567 м), Џинибег (2610 м), Трапезница (2599 м), Брустовец (2675 м), Расенгул (2383 м), Лера (2197 м) и тн.

Клима

Што се однесува до климата, на Шар Планина постои интересно климатско обележје кое се одликува со разновидни микро и макро климатски варијации и во кое метеролошките елементи имаат свој специфичен дневен и годишен од. На Шара претежно се јавува планинската клима. Средната годишна температура е значително ниска, а дневното и годишното температурно колебање е намалено и доста ублажено. Според податоците со кои располагав, Попова Шапка има 5,3 ° С средна годишна температура и таа е за 6 °С пониска отколку средната годишна температура на Тетово. Поради големата радијациона моќ на снегот, којшто долго е присутен во зимските и пролетните месеци, воздухот е изложен на интензивно ладење. Чести се и таканаречените инверзии на воздухот, односно температурата со височината не опаѓа, туку расте. За време на инверзија, просечно, температурата на Шара е за 5 °С повисока отколку Полог.

Просечната годишна количина на врнежи, мерена на подрачјето на Јелак и Шапка изнесува преку 1200 мм. Снежната покривка се јавува во просек од октомври и непрекинато трае до април, на повисоките места и до мај и јуни, а постојат и места кај кои снегот се задржува преку целата година. На Попова Шапка, просечната височина на снежната покривка во текот на скијачката сезона изнесува 100 – 150 cm, а просечниот број на денови со снег на овој туристички центар, во текот на годината, е 135 дена, што е одличен услов за развој на зимскиот туризам. Снежните лавини се ретки, но не и целосно исклучени.

На Шар Планина преовладуваат ветрови главно од западен, југозападен и југоисточен правец. На терените и висорамнините кои се опколени со повисоки врвови, брзината на ветровите е значително намалена во однос на самите врвови, каде дуваат ветрови со голема брзина, особено во зимските месеци. Во поглед на развојот на зимскиот туризам, ветровите негативно влијаат бидејќи ја разнесуваат снежната покривка. Многубројните врвови кои ги затскриваат падините ја намалуваат нивната брзина, а со тоа се овозможува и подолго задржување на снегот.

Хидрологија

Шара е богата со вода, а тоа го потврдуваат 27 планински езера, 100 поголеми извори, изворишта над 25 поголеми планински реки.

Реки и извори

На Шар Планина има огромен број на извори. Најзначајни се изворите на тетовска Пена, а најатрактивни се изворите на Камењанска Река кои сочинуваат систем од 8 извори, а целата широчина на извориштето изнесува 28 м, кои се наоѓаат на надморска височина од 2100 м. Сепак, најпрочуен и најсилен и изворот на реката Вардар - Вруток. (700 м н.в. и 50 м ширина).

Пена е најголема шарпланинска притока на Вардар. Нејзината должина изнесува 29,7 км. Други поголеми реки на Шара се: Бистрица (Теаречка), Беловишка река, Поројска река, Маздрача, Лешничка, Караниколска, Бродечка, Врапчишка, Љуботенска, Боговинска, Речичка, Вратничка (Ракита), Камењанска и други.

На Шара се застапени и минералните извори, кои се најмалку искористено шарско богатство. Најголем број на извори со кисела минерална вода има над селото Голема Речица. Извори на минерална вода има и кај селата Долно Палчиште, Непроштено и Лешок. Секако, неизбежно е да не се спомене и бањата Хисар, која мештаните ја нарекуваат Бањиче. Оваа бања се наоѓа во непосредна близина на Тетово, веднаш над тетовската хидроцентрала, во клисурата на реката Пена. Во самата месност на бањата се наоѓаат 5 извори на минерална вода, а тука се наоѓа и најстудениот шарпланински извор на минерална кисела вода.

Водопади

Најпознат и најголем водопад е тој на Беловишка Река кој има пад од 43 м. Втор е водопадот кај Лешница со пад од 25 м во близина на Титов врв.

Езера

Во Република Македонија има 25 од вкупно 39 планински глацијални езера на планината.

Најголемо е Боговињското езеро, кој се наоѓа во близина на врвот Бориславец е најголемото езеро, се наоѓа на 1936 м н. в., има површина од 66.800 м², ширина од 225 м, должина од 452,5 м., длабочина од 4,5 м, а при намален водостој, длабочината се намалува до 2,2 м. Се наоѓа во пределот наречен Мала Смрека. Езерото добива вода од неколку извори. Има кривулести и рамни брегови, а лежи во карпест базен. Некогаш, езерото било двојно поголемо, но неговата површина се намалила постепено, со таложење на нанос.

Второ е Црното езеро, се наоѓа на 2.122 м н.в., има обем од 825 м, зафаќа површина од 33520 м², долго е 248, а широко 185 м. Се наоѓа во карпест базен, со ниски и проодни брегови и мирни линии, со исклучок на северниот дел. На западниот брег има изградено бачило, и поради тоа, овој брег е нечист и каллив. Ова езеро е подлабоко и од Боговинското.

Трето е Караниколичко езеро или познато и како Голем Ѓол. Toa е едно од поизразитите езера на Шара, и се наоѓа на караниколскиот простор на н.в. од 2.180 м. Има површина од 26 240 м², долго е 290, широко 115, а длабоко 5,5 м. Има обем од 675 м. Обликот му е елипсовиден, има два стрмни брега (источниот, кој е кривулест, и западниот, кој е праволиниски), а другите два брега му се благи.

На Косовска страна најпознати се Ливадичкото езеро (2173 м) во близина на врвот Ливадица, Јажинското езеро (2180 м) во близина на врвот Езерска Чука, Големото езеро (2400 м) во близина на врвот Бистрица и др.

Флора и фауна

Шарпланинскиот масив е окарактеризиран со богата флора и фауна. Од шумските богатства, на Шара се застапени неколку видови шуми. Регионот на листопадна вегетација се простира во пониските делови и зафаќа околу 60% од падината. Овој регион е сочинет најмногу од дабова, букова и костенова шума. Буковите шуми зафаќаат површина од околу 3000 ha. Костеновата шума ја има до 1200 м надморска висина. Дабовата шума е поретка од другите и за неа нема бројчени податоци. Земено во целина, листопадната вегетација, освен преку високи дрвја, е претставена и со грмушки и жбунови.

Над листопадниот појас е распространета релативно тесна зона на четинари. Во оваа зона најмногу се застапени високата ела и смреката. Денес, за разлика од некогаш, елата е многу потисната од смреката. Високопланинските пасишта зафаќаат површина од околу 45000 ha. Разбирливо, тие се распространети над зоната на четинари. Шар Планина е наша најбогата планина со трева, којашто расте дури и до највисоките делови на планината. Застапеноста на густата, разновидна и сочна трева е предуслов за развој на сточарството, особено на овчарството. Од цветната флора, на Шар Планина најмногу е застапен енцијанерот.

Застапеноста на фауната е исто така голема со над 44 видови на дивеч, за што најзаслужни се природните фактори, како и слабата населеност. Од животинскиот свет, издвоени се следните видови: Рисот, кој денес е природно редок на Шара. Живее само во високите шумски делови и спаѓа во штетен дивеч, бидејќи го уништуваат корисниот дивеч, особено зајакот. Волците, на поголема висина, во лето и есен, се редовни „придружници“ на стадата овци. Во зима слегуваат во пониските делови и околу селата во потрага по храна. Мечките на Шар Планина живеат далеку од населбите во густи шуми, а повремено ги напаѓаат домашните животни. Нивни постојани живеалишта се шупливите дрвја, јамите и пештерите обраснати со трева. Дивите свињи се ретки на Шара, а исто како и волците, и тие во зима се спуштаат во пониските предели, барајќи суви лисја и желади. Срните, во лето се движат во повисоката планинска зона бидејќи се хранат со трева. Во зима бараат засолниште под разгранетите дрва и вдлабнатините под карпите. Дивокозите можат да се видат во високите и тешко достапни предели на Шара. Неретко, тие образуваат и групи од по 15-тина грла. Во зима се кријат во буковата шума, и во недостаток на трева, се хранат брстејќи од младите дрва и гранки. Вреди да се спомене и дека постои карпа во подножјето на Љуботен, која го добила името по дивите кози кои често шетаат во пределот околу карпата. Оваа карпа е наречена Козја Карпа или народски, Козја Стена.

Од поситна дивеч на Шара се среќаваат лисици, куни, верверички, зајаци, диви мачки и јазовци. Од птиците, за споменување е присуството на орлите, соколите и јастребите. Во шумите живеат и славејот, ластовицата, гавранот, свраката и др. Зборувајќи за шарпланинскита фауна, неизбежно е да не се потенцира и шарпланинецот, кој е ендемски вид и гордост на Шар Планина и Македонија. Ваквите одлики на растителниот и животинскиот свет се важен фактор за привлекување на туристи. Живописните шумски пејсажи и присуството на богатите видови дивеч го привлекуваат секој љубител на природата и спортот да ги посети шарските предели.

Бидејќи од косовска страна е прогласена за нацонален парк, во тој дел најзаштитени се:

Мешовитите листопадни шуми и камењари во клисурата Русеница - кој е дом на балканскиот рис (Lunx Lunx Bacanicus);
Попово прасе - чисти или мешани шуми на црн бор;
Ошљак - шуми на црн бор, жбунести заедници на бор, чисти смрекови шуми;
Голем бор - зачувани стари шуми.

Со 147 видови на пеперутки, Шар Планина е најбогатото подрачје на Европа, а има и преку 200 видови на птици (орел брадан, белоглав суп, сури орел, тетреб). На планинските простори опстојуваат куна златица, куна белица, видра, но и дива мачка, рис, мечка и дивокоза. Сепак најпознат е Шарпланинецот, овчарско куче кое го добило името по планината.

Рудно богатство

На Шара се среќаваат неколку рудни богатства: минерални суровини, манган, железо, молибден, бакар, хром, мермери, талк, каолинска глина, хидротермален кварц итн. Наоѓалиште за манган има кај превојот Царево Гумно, западно од врвот Кобилица. Тука манганот се јавува како посебно рудно тело, најчесто помеѓу филити и кварцити. Рудни појави на манган има и кај Ново Село, а минералошки појави на манган има и кај Јелошник и Џепчиште. Најзначајна рудна појава на железо се наоѓа северозападно од селото Пожаране, а освен на оваа локација, железо има и кај Церово, Врапчиште, Железна Река и Балин Дол. Молибденот најмногу го северозападно од селото Првце, на околу 2 км од месноста Коњак. Бакарот е најзастапен кај Вешала, Бродец, Речица и Вејце. Хромната руда беше од посебен интересен за металуршкиот и хемискиот комбинат „Југохром“ во Јегуновце. Денес, хромната руда е речиси целосно исцрпена. Талкот најмногу го има кај Бозовце, а мермерите се застапени на неколку локации, од која вреди да се спомене локацијата кај изворишниот дел на Ракита.

Туризам

Шар Планина има огромен потенцијал за развивање на неколку вида на туризам, како и за развивање на планинските спортови: скијањето, планинарството, алпинизмот, планинскиот велосипедизам, параглајдерството, спортскиот лов и риболов и друго. Кога ќе се спомене туризмот на Шара, на сите прво на памет ни паѓа името на туристичкиот центар Попова Шапка. Попова Шапка е сместена во самото срце на шарпланинскиот масив. Се наоѓа на просечна надморска височина од 1700 м. Оддалечена е од Тетово 18 км преку магистралниот пат. Освен преку патот, Шапка е поврзана до Тетово и преку жичарницата Тетово – Попова Шапка во должина од 8 км, која за жал веќе 10-тина години не е во функција. Просечниот број на денови под снег на Шапка изнесува 135 дена; во текот на скијачката сезона, височината на снежната покривка е околу 100 см, а понекогаш таа бројка оди и до 150 см.

Попова Шапка располага со две жичарници и со девет ски-лифтови, чија вкупна должина изнесува 10.972 м, со капацитет од 8.000 скијачи на час. На Попова Шапка се изградени неколку хотели и одморалишта, како и неколку стотини приватни викендички, а има и планинарски дом, како и 10-тина други објекти. Речиси секоја година на патеките Езерино и Орлова патека, кои се во состав на Церипашина, се одржува традиционалниот Шарпланински куп во велеслалом и слалом. На Попова Шапка има можности за изградба на патеки за спуст и трчање со скии. Попова Шапка нуди многу повеќе можности од веќе постоечките, меѓутоа поради недостаток на финансии, таа сѐ уште не е доизградена. Лешница е суштинска спротивност на Шапка, поради тоа што е потполно неизграден зимско-спортско туристички центар. Изобилува со шума, вода, трева... Една од најубавите места за посета на Шара. С#уште се чека на инвеститор, кој оваа област ќе ја изгради во нов туристички центар. Освен финансиите, проблем за Лешница е и неповолната сообраќајно – географска положба. Лешница има големи скијачки потенцијали, и одлични предуслови да прерасне во голем туристички, пред се зимски центар. Освен Лешница, слични можности има и месноста Јелак. Љуботен има потенцијали за развој на туризмот, меѓутоа сеуште, за жал не е доволно развиен од туристички аспект. Освен изградбата на планинарскиот дом и повремените планинарски тури, за развојот на туризмот на Љуботен, не е ништо друго направено. Можности за развој на туризмот има и на некои од ледничките езера на Шара, пред с# на Боговинското езеро. Како што може да се забележи, освен Шапка, како ски-локалитети можат да се развиваат и други предели од овој масив, освен веќе спомнатите љуботенско – ливадичкиот и лешничко – јелачкиот предел, тука се и пределот на Пирибег, кобиличкиот, вакуфскиот и пределот на Брустовец. Исто така, овие предели можат да се користат и како центри за развој на планинарските и останатите гореспоменати спортови.