Вардун

Од Википедија — слободната енциклопедија
Бугарско училиште и црква во Вардун

Вардун е село во околината на градот Трговиште (Бугарија).

Историја[уреди | уреди извор]

До кон 70-тите години на минатиот век во Вардун има над 300 Бугарски куќи и само неколку цигански, одделени од селото во насока селото Черковна. Нема ниту една турска куќа, како што е и до сега. Потоа постепено, поради миграцијата на Бугарите во градовите, циганите почнуваат трајно да се населуваат во селото и во овој момент сочинуваат мнозинството од жителите.

Вардун преживува како чисто Бугарско село за време на неколкуте бранови на гонења и преминување во ислам во Герлово и е единственото Бугарско село во овој регион во поголем дел од турското ропство. По жалните Трновски востанија кога многу Вардунци се убиени, раселени во западните Бугарски земји и денешна Македонија, или преку Дунав, Вардун сепак преживува благодарение на својот статус на војничко село. Во овој период турската империја изложува Бугарите на големи прогони, го менуваат етничкиот изглед на целиот регион: се убивани, преобратени во ислам и иселени Бугарите и истовремено со тоа се сместуваат муслимански номадски племиња. Со војнички статус, населението на Вардун се уживаат посебни привилегии - можело е да поседува земја и користело некои даночни олеснувања. За време на ропството земјиштето на селото е поголемо од земјиштата на соседните турски села заедно, а Турците од овие соседни села, немале земја, работеле како работници.

За статусот на војничкото и особено на Вардунското население за време на турското ропство пишува и Борис Станимиров во својата "Историја на Габрово како населба со специјален воен статус во врска со обезбедувањето на преминот XII-XIX век" [1]. Авторот обрнува особено внимание на слободољубието и самодовербата на Вардунци кои со големиот сербезлак земале стравот на Лудогорските и Герловските Турци, демонстрирале супериорноста над нив (вели дека ги терале да им шетаат собуените црвули, и да не се понижуваат Турците брзаат да затворат дуќани и да се скријат во своите куќи).

Во некои извори има загатване за аристократско потекло на Вардунското население: во турски регистар на војниците од 1548 година, војник од Вардун е снимен со титула: "лугатур Бело, син на Железо од Вардун". Во таа врска, и толкувањето на Стефан Чурешки во публикацијата му "Именикот на Бугарските кнезови", каде што се зборува за Вардун и за царски натпис од 1281 година пронајден во земјата на Вардун во месноста Мехтеренде. Во него се споменуваат болjарите Паган и Хинат за власта им над "планината" (се претпоставува дека се има предвид Преславската планина) [2]. Карактеристичен за Вардун обичај е едно специфично бричење на главата. Се состои во следново (според описот на Љубомир Милетич [3]): Мажите бричели главите, како во средината оставале плетенка (во понатамошниот "перчам"). За таков обичај има спомени и во некои изолирани Хрцойски (стари) Бугарски села во Силистренско и областа Срта (Каспичанско). Во Вардун овој обичај се задржал најдолго (до почетокот на 20 век). Корените на оваа традиција се многу древни – според Г. Атанасов бричењето на главата е карактеристична црта на Бугарската аристократија во раниот среден век. Стефан Чурешки [4] прави анализа на различни средновековни извори, во кои се зборува за овој обичај, во кои се наведува меѓу другото и дека бричењето кај него не е целосно, а со оставање на плитка. Врз основа на анализата, тој доаѓа до заклучок дека традицијата е белег, доказ за континуитет во власта, односно знак за аристократија.

Првото пронајдено споменување на Вардун (со истото име) е во тимарски регистар на Никополския санџак од 1480 година Во него се опишуваат: Вардун, спаѓа во Герилава, со 63 домаќинства, 41 невенчани и 11 вдовици, Герилава (веројатно современото село Пролаз) со 29 домаќинства, Чирковине (вер. совр. Черковна) со 24 домаќинства, Трнофче (вер. совр. Трновца) со 9 домаќинства, Ямна (вер. совр. Преселец) со 15 домаќинства и уште 2 неустановени - Чатрофче со 36 домаќинства и Гиран со 9 домаќинства. Вкупниот број на опишаните домаќинства во Герилава (современата област Герлово) е 185, како во Вардун, со оглед неженетите и вдовиците, живее повеќе од 35% од населението.

Селото се наоѓа во северниот дел на Герлово, што претставува котлина оградена јужно од Стара планина, а од север и од исток од Преславската планина. На запад се наоѓа планинската област Тузлук и Лиса планина. Герлово е една од заштитените области во средновековна Бугарија: само во Преславската планина (околу 20 км должина) се откриваат остатоци од најмалку десет тврдини и утврдувања. Во непосредна близина на Вардун се наоѓаат две тврдини: "Калето" [5] (околу 10 декари) на околу километар јужно од селото и тврдината "Јорпека" на околу 2,5 километри југозападно. Последната се издигнува на природно возвишение и се состои од најмалку две заштитни обрачи како централниот е со површина од околу 10 декари. Меѓу двете тврдини, во месноста "Холума", се протегал стариот Вардун, кој очигледно значително е намалил површината по турското освојувањето. Во близина на Вардун се исто така: големата тврдината "Градиште" на околу 4 км од Вардун пред селото Пролаз, тврдината "Хисарлакот" до селото Пайдушко (5,5 километри од Вардун), тврдината "Крумово кале" (или "Мисионис", како што се тврди според последните истражувања) - единствената преиспита и делумно обновена поради близината со градот Трговиште (околу 8 километри од таму, од Вардун е на 6,5 километри). Наведените три тврдини се чуваат преминот "Боаза". По на исток се: големата тврдина "Тепето" (околу 15 декари) во близина на селото Черковна на околу 2,5 километри од Вардун, тврдината "Чанаккале" над селото Трновца на околу 7 км од Вардун, тврдината "Кале" над с Копрец на околу 4 километри од Вардун, како тврдината кај Кралево на околу 12 километри од Вардун. Други исто така слабо истражени тврдини во Преславската планина има во близина на селата Овчарово, Долна Кабда "Бело градище" при Дервишкия премин во насока Преслав, како и уште неколку во внатрешноста на планината. Уште подобро е заштитена котлината од север и запад (понискиот дел): овде има остатоци од тврдини во близина на селата Стеврек, Врање коњ, Сланчевец, Пиринец, Коноп, Капинец, Љубичево, Малоградец, Омуртаг и Беломорци. Во внатрешноста на Герлово може да се споменат тврдините во селата Драгановец (тврдината "Марната") и "Герилград" во близина на градот Варбица. Многу голем е бројот и на тврдините и укрепленията на југ на Стара Планина во близина на Герловската котлина: Кипиловско кале "Римско кале", "Вида" и "Козяк" во Котленския премин, како и "Урвизион", "Варбишко градище" и "Белград" во Варбишкия премин. На 18 километри. североисточно од Вардун во права линија се наоѓа старата Бугарска престолнина Преслав.

Во Герлово се претпоставува дека се наоѓал Цика (Чика) (Τζίκας) - опожарен од императорот Константин V Копроним во 764 година по привиденија мировен договор потпишан меѓу него и владетелот на Бугарија канас (кнез) Паган. Според современа интерпретација (со нејасна аргументација) се тврди дека Цика била главниот град на северите. Преглед на Теофан Исповедник покажува дека Цика е главен град (ако се зборува за град) или внатрешната област (престолна) на Бугарите, каде што се наоѓале дворците (αυλὴν) [6].

Откритија[уреди | уреди извор]

Во Вардун е пронајдена уникатна стеатитна икона на св Артемио датира од XI - XII век. Пронајдено е и богатство од 2020 бакарни монети од XII - XIII век. Монетите се мали, со јадра со неправилна форма. Повеќето се монети на Мануел I Комнина и на Алекс III Комнина. Помал дел се монетите на Мануел I се со Богородица, Теодор I Ласкарис (Никеја, Солунското деспотство), Михаил VIII Палеолог, Јован Ангел Дукати, анонимни: со Архангел Михаил, Богородица Оранта, Ана и Марија прегрнати. Од тоа богатство само 14 монети се поднесени во Археолошкиот музеј во Софија, остатокот е исчезнат.

Географија и местоположба[уреди | уреди извор]

Од земјата на Вардун извираат три реки.

Едната е Вардунска река (во понатамошниот уште Вардунско дере, Балтова или Балтовлова река). Нејзините начела се во месноста Хулума и во подножјето на Јорпека. Во почетокот се движи по стрмни терен и обликува мали водопади и вирове, тука се наоѓа и месноста Царско-Падало. На околу 25 километри. источно реката се влева во яз. Тича.

Другата река е Врана (или Варна), која извира од ридовите над Горните Чаири, работи во насока село Пролаз, по што минува Преславската планина, чешлање живописно дефиле - преминот "Боаза". Должината на реката е околу 60 км. до спојување и со реката Тича на селото Цар Крум, а оттаму натаму се нарекува Камчия. Според старите карти, во минатото сегашната реката Камчия се викала Врана (или Варна) по целиот текот - од изворите во Герлово до инфузија во Црното Море.

Третата река е Палиска (или Паниска), која извира јужно од месноста Холума и Куза и се влева во прилив на яз. Тича. За името и има спор дали е Палиска или Паниска. Според Васил Маринов [7] реката се нарекува Палиска, туку како имаме предвид локалното му потекло, а и информациите од други Вардунци, тоа е добро тоа да се прифати за вистинското име на реката. Според другото мислење [8], името е Паниска и тоа пази најстарото вклучена име на реката Камчия - Панисис (Panysis).

Културни знаменитости[уреди | уреди извор]

Во Вардун отвора врати едно од првите Бугарски училишта во североисточна Бугарија уште во далечната 1831 година. Во 1864 година е завршен градежа на многу голема за тоа време училишна зграда. Потфат е исклучително храбро, имајќи предвид отпорот на компактното турско население во Герлово во тоа време. Оваа зграда собира ученици дури до 1930 година, кога е завршено новото Вардунско училиште. За жал сега состојбата на зградата е унило, покривот е пропаднаа, и е прашање на не многу време да биде изгубена неповратно.

Љубопитен факт[уреди | уреди извор]

Љубопитен факт е дека името на Вавилон според еден од читање на клинестото писмо е "Вардун". Голем дел од владетелите на Вавилонската империја се именувани "цар на Кардун" (или "цар на Вардун" како што тврдат некои). Официјалната верзија е дека клинестото писмо се изговара како "Кардун-яш" или "Карду-няш" [9] Во книгата "Срби - народ и раса" на Јован Деретич се тврди дека има грешка при читање на изговорот на клинестото писмо и името треба да се чита како "Вардун" [10]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

  1. http://stanimer.blogspot.com/2011/01/xii-xviii.html
  2. http://www.chitanka.damon.ath.cx/ Архивирано на 15 август 2010 г. text/9701.html
  3. Л. Милетич, Старото Бугарско население во североисточна Бугарија, С. 1902.
  4. http://www.chitanka.damon.ath.cx/text/9701.html[мртва врска]
  5. „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2009-06-14. Посетено на 2011-08-11.
  6. http://212.39.92.39/e/prosveta Архивирано на 30 април 2012 г. / istoria_11/5.3.html
  7. Васил Маринов, Герлово. Провинциско географско изучување. Софија, 1936.
  8. Паниска или Палиска. - Бугарски јазик, XIII, 6, 538-539.
  9. http://www.cgca.net/coglinks/wcglit/hoehcompendium/hhc1ch14.htm
  10. http://www.scribd.com/doc/12907577/Serbi-Narod-i-Rasa