Бор (дрво)

Уреди врски
Од Википедија — слободната енциклопедија
(Пренасочено од Бор (растение))
Оваа статија се однесува на дрвото. За други значења на поимот „бор“, погл. Бор (појаснување).
Бор
Бел бор
(Pinus sylvestris)
Научна класификација
Царство: Растенија
Оддел: Четинари
Класа: Четинари
Ред: Боровидни
Семејство: Борови
Род: Бор
Л.
Подродови
  • жолти или тврди (Strobus)
  • опашести или пињони (Ducampopinus)
  • бели или меки (Pinus)

Бор (науч. Pinus) — род на дрва од семејство борови (Pinaceae). Ова е единствениот род во потсемејството на боровите (Pinoideae). Постојат околу 115 вида на борови, со тоа што разни извори прифаќаат помеѓу 105 и 125 вида.

Моликата (латински: Pinus Peuce) припаѓа во групата на борови. Таа е застапена во деловите на: Бугарија, Србија, Албанија, Црна Гора и мал дел од Егејска Македонија. Моликата расте од 35 до 40 метри. Должината на шишарките на Моликата е од 8 до 16 cm, а некои растат и до 20 cm. Семињата се долги од 6 до 7 милиметри со крилца од 2 cm и се расејуваат со помош на ветер, но нив најчесто ги расејува птицата лешникарка.

Алепски бор (латински: Pinus halepensis) го има во деловите на Средоземјето кај Барселона, во Шпанија и го има во деловите на Блискиот Исток.

Култеров бор (латински: Pinus coulteri) го има во деловите на северна Калифорнија и просечно расте од 20 до 30 метри.

Распространетост[уреди | уреди извор]

Боровите се автохтони во најголемиот дел од северната полутопка и се воведени насекаде во умерените и суптропските краишта во светот, каде се одгледуваат како дрвена граѓа и како украсни растенија во градини и паркови. Еден вид (суматранскиот бор) го преминува екваторот во Суматра на 2° ЈГШ. Во Северна Америка виреат од 66° до 12° СГШ.

Опис[уреди | уреди извор]

Поленови зрна од бор под микроскоп.

Боровите се зимзелени, иглолисни смолести дрва (а ретко грмушки) со раст од 3–80 м, при што повеќето видови достигнуваат од 15–45 м во висина. Најмали се џуџестиот бор (P. pumila) и потошки пињон (P. culminicola), а највисок е 82-метарскиот жолт бор (P. ponderosa) од јужен Орегон.[1]

Кората кај повеќето видови е дебела и лушпеста, но некои имаат тенка кора што се одвојува во парченца. Гранките се наизменични но густо распоредени, па затоа изгледаат како да се прстенесто расположени. Многу видови се „еднојазлени“ што значи дека даваат само еден ред гранки годишно од пупките на новите изданоци („леторасти“), но има и „повеќејазлени“, со два или повеќе реда во годината. Овој спирален раст на игличките, шишарките и гранките, всушност, е распореден според Фибоначиев сооднос. Изданоците се нарекуваат и „свеќи“ бидејќи стојат исправени и се прекриени со кафени или белузлави пупкини лушпички. Подоцна истите позеленуваат и се шират нанадвор. плодност. Овие свеќи на шумарите им служат како показател за плодноста на почвата и успехот на дрвата.

Боровите имаат долг животен век, достигнувајќи 100–1.000 години. Некои можат да достигнат голема старост, како што е долговечниот бор (Pinus longaeva). Едно дрво од овој вид, наречено „Метузалем“, е најстариот организам во светот, со возраст од 4.600 години и се наоѓа на Белите Планини во Калифорнија.[2]

Зеленило[уреди | уреди извор]

Иглички, шишарки и семки на бел бор (Pinus sylvestris).

Боровите имаат четири вида на листови:

  • семени ливчиња (котиледони) на садници, во соплодие од 4–24.
  • млади ливчиња — на садници и мали дрвца, долги 2–6 см, единечни, зелени и честопати синозелени по боја, наредени назименично (спирално) на леторастот. Излегуваат шест месеци до пет години, и ретко подолго.
  • лушпести ливчиња — слични на пупкините, мали, кафени и нефотосинтетички, наизменично распоредени како млади ливчиња.
  • иглички — зрели листови со фотосинтетичка улога, распоредени во снопчиња од 1–6, најчесто по 2–5, иглички што излегуваат од мала пупка. Игличките траат 1,5–40 години, зависно од видот.

Шишарки[уреди | уреди извор]

Речиси сите борови се двополови (со машки и женски шишарки на истото дрво), но има и неколку вида со претежно поделени родови. Машките шишарки се мали (1–5 см) и се јавуваат само во краток период (најчесто пролет, есен кај неколку вида) и паѓаат откако ќе го испуштат поленот. На женските шишарки им треба 1,5–3 години (зависно од видот) за да узреат по опрашувањето, со тоа што самото оплодување е одложено за една година. Зрелите женски шишарки се долги 3–60 см, со наизменични лушпи и по две семки во секоја плодна лушпичка. Лушпите на основата и врвот на шишарката се неплодни и немаат семки. Семките се претежно мали и крилести, предвидени да се разнесуваат од ветрот, но има и такви што се поголеми, со закржлавено крилце, и нив ги разнесуваат птици. Кога ќе узреат, шишарките се отвораат за да го испуштат семето, но оние што ги разнесуваат птици (на пр. белокорестиот бор), семките ги вади самата птица. Кај трети пак, семките стојат во затворени шишарки многу години, и се отвораат само при извесен знак на поволност од средината. Најзастапен вид на затворени шишарки се оние облепени со смола, што треба да ја стопи пожар за да излезат семињата.

Екологија[уреди | уреди извор]

Контролирано опожарување на насади од црн бор (P. nigra) во Португалија.

Боровите успеваат добро на кисели почви, а некои и на варовнички. На повеќето видови им треба добро исцедена почва и претпочитаат песокливи почви, но има неколку (на пр. искривениот бор) што трпат слабо исцедени калливи почви. Неколку од нив пуштаат листови по шумски пожари (на пр. канарскиот бор). Некои видови (на пр. епископскиот бор) зависат од пожарите и без нив не можат да се размножуваат. Неколку вида се приспособени на крајно неповолни услови на студ или големи надморски височини (на пр. џуџест бор, планинскиот, белокорестиот и долговечниот бор). Пињоните и ред други (особено брутскиот и сивиот бор добро успеваат на врела и сува полупустинска клима.

Со семињата се хранат птиците и верверичките. Од поголемо значење за распространување на потомството се лешникарката, американската лешникарка и голоклуната сојка. Игличките се храна за извесни видови на пеперуги и молци, боровиот песочник и козите.

Употреба[уреди | уреди извор]

Талпа од борово дрво.

Боровите се стопански најзначајните дрва ширум светот поради нивната дрвена граѓа и дрвена каша. Во умерени и топли краишта, овие меки дрва растат бргу. Во стопанските насади наменети за добивање на граѓа се одгледуваат погусти и посмолести дрва, кои од тие причини се подолговечни од смрчата (Picea). Дрвото на борот се користи како повреден материјал за мебел, прозорски рамки, ламперија, подови итн, а од смолата се добива терпентин. Многу видови на бор се привлечни како украс во градини и паркови. Покрај ова, се одгледуваат и како новогодишни елки, а шишарките и листовите се користат во ракотворби. Тие не се трајни по сечењето и нивното дрво има многу краток век ако е изложено на надворешни влијанија. Затоа, боровото дрво се користи само во простории или внатрешни ѕидови.

Во исхраната[уреди | уреди извор]

Некои видови имаат големи семки наречени борови семки, кои се одгледуваат и продаваат како храна. Тие се сметаат за незаменливи во италијансото макало наречено песто. Меката, влажна внатрешна кора што е залепена за дрвенестата надворешна кора се јаде и е многу богата со витамините А и Ц. Може да се јаде сирова, исечена на парчиња, или пак исушена и сомелена во брашно за печење, згуснување јадења, запршки итн. Особено многу го користеле северноамериканските староседелци. Од младите иглички во Шведска се прави витамински чај наречен „талструнт“.

Класификација и номенклатура[уреди | уреди извор]

Боровите се делат на три подрода, според особеностите на шишарката, семките и листовите:

  • жолти или тврди борови (Pinus subg. Pinus)
  • опашести или пињони Pinus subg. (Ducampopinus)
  • бели или меки борови (Pinus subg. Strobus)

Подрод Pinus[уреди | уреди извор]

Подрод Pinus — жолти и тврди борови

Молика (P. peuce)
Суматрански бор (P. merkusii)
Бенксов бор (P. banksiana)

Подрод Strobus[уреди | уреди извор]

Вејмутов бор (P. strobus)

Пордрод Strobus — бели и меки борови.

Подрод Ducampopinus[уреди | уреди извор]

Стебло на шаренокорест бор (P. bungeana )

Подрод Ducampopinus — пињони, шаренокорести и опашести борови.

Боровите во Македонија[уреди | уреди извор]

Во Македонија се застапени пет вида како автохтони борови и повеќе од шест вида како воведени.[5]

Домородни видови
Доведени видови
Распространетост на боровите во светот

Борот како тема во уметноста и во популарната култура[уреди | уреди извор]

  • „Мома сади зелено ми борче“ - македонска народна песна.[6]
  • „Борови“ — песна на македонскиот поет Стојан Тарапуза.[7]
  • „Борови што шепотат“ (англиски: Whispering Pines) - песна на американската рок-група Бенд (The Band) од 1969 година.[8]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Fattig, Paul (23 јануари 2011). „Tallest of the tall“. Mail Tribune. Medford, Oregon. Архивирано од изворникот на 2012-09-23. Посетено на 27 јануари 2011.
  2. ↑ Ryan, Michael; David M. Richardson (1999). „The Complete Pine“. BioScience. 49 (12): 1023–1024. |access-date= бара |url= (help)
  3. ↑ Stockey, R.S. (1983). „Pinus driftwoodensis sp.n. from the early Tertiary of British Columbia“. Botanical gazette. 144 (1): 148–156.
  4. ↑ McKown, A.D.; Stockey, R.A.; Schweger, C.E. (2002). „A New Species of Pinus Subgenus Pinus Subsection Contortae From Pliocene Sediments of Ch'Ijee's Bluff, Yukon Territory, Canada“ (PDF). International Journal of Plant Sciences. 163 (4): 687–697. Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-02-21. Посетено на 2013-06-23.
  5. ↑ Ристовски, Блаже, уред. (2009). „“. Македонска енциклопедија. , книга . Скопје: МАНУ. стр. Бор. Text "series " ignored (help)
  6. ↑ Ѓорѓи Доневски, Сокол ми лета високо. Скопје: Културно-уметничкото друштво „Гоце Делчев“, 1978, стр. 108.
  7. ↑ Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 27.
  8. ↑ YouTube, The Band, "Whispering Pines" (пристапено на 23.3.2020)

Книжевност[уреди | уреди извор]

  • Farjon, A. 1984, 2nd edition 2005. Pines. E. J. Brill, Leiden. ISBN 90-04-13916-8
  • Little, E. L., Jr., and Critchfield, W. B. 1969. Subdivisions of the Genus Pinus (Pines). US Department of Agriculture Misc. Publ. 1144 (Superintendent of Documents Number: A 1.38:1144).
  • Richardson, D. M. (ed.). 1998. Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge University Press, Cambridge. 530 p. ISBN 0-521-55176-5
  • Sulavik, Stephen B. 2007. Adirondack; Of Indians and Mountains, 1535-1838. Purple Mountain Press, Fleischmanns, NY. 244 p. ISBN 1-930098-79-0 ISBN 978-1-930098-79-4
  • Mirov, N. T. 1967. The Genus Pinus. Ronald Press, New York (out of print).
  • Classification of pines
  • Gymnosperm Database - Pinus

Библиографија[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Галерија[уреди | уреди извор]

Родови на борови (Pinaceae)
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Бор_(дрво)&oldid=5129182“