Арапска книжевност
Арапската литература е најбогатата и најраспространетата семитска литература. Таа влијаела на писменоста на сите муслимански народи.
Арапската литература се дели на повеќе периоди, во кои таа се здобивала со различни одлики.
Предисламско време (околу 500-622)[уреди | уреди извор]
Арапската поезија е родена пред 6 век, во пустините и оазите на централните и северните предели на Арабија. Денес не се познати вистинските нејзини зачетници, но се знае дека дури стотина години пред појавата на исламот таа блеснала во речиси совршена уметничка форма, како еден од највлијателните културни облици на племенските заедници во Арабија. Во овој период, во одреден период од годината се одржувале еден вид поетски турнири, во состав на паганските празници, а победниците уживале голема почит и слава. Понатаму, нивните стихови биле усно пренесувани од бројни равии, кои ги преработувале, менувале и ги зачувале од заборавот. Инаку, позијата од предисламското време била создавана на јазик што бил смеса од повеќе племенски дијалекти, а којшто бил разбирлив за одделните племенски заедници. Песните од овој период се одликуваат со висок степен на воедначеност, цврсти и јасно утврдени начела и определена (шематска) хиерархија на теми.[1]
Предисламската арапска поезија се темелела врз строги прозодиски правила и со одредена квантитативна метрика (аруда), која има сличности со грчката и римската метрика, но сепак, таа е изворно арапска. Основна конструкциска и идејна единица на песната била самостојниот стих (бејт), којшто се состои од два полустиха меѓу кои задолжително стои цезура. Полустихот е составен од две или три стапки, врз основа на сменување на одреден број долги и кратки слогови, според утврден распоред. Основен поетски облик во овој период била т.н. касида - моноримична песна од 50-100 стиха, а понекогаш и подолга. Касидата настанува преку нижење теми според определен редослед (љубовен елегичен пролог, воспевање на јунаштвото, славење на силата и славата на племето и фалење на некој угледен поединец). Касидата се наметната како доминантна поетска форма, која господарела до XX век.[2]
Во предисламскиот период, сите поети биле слични еден на друг (поради строгите правила на поетската форма), но сепак може да се издвојат неколку позначајни автори, како: принцот Имрул Кајс, Тарафа, Зухејр, Лебид, Шанфара, Ан-Набига, Ал-Ханса, Антара, Амр Ибн Кулсум и Харис Ибн Хилиз итн. Притоа, Имрул Кајс е творец на најпознатите стихови во арапската поезија, Ибн Кулсум се одликува со извонредно богатство на јазикот, Тарафа се одликува со неверојатна прецизност на описот, Ан-Набига уживал толква углед што ја играл улогата на судија во поетските натпревари по кои шест или девет песни биле напишани со златни букви и биле обесени во храмот во Мека (тоа се т.н. „златни оди“ или муалаки), додека Ал-Ханса како најпозната поетеса ги поставила темелите на арапските тажаленки.[3]
Период на ширење на исламот и арапската држава (622-750)[уреди | уреди извор]
Запишувањето на најценетите предисламски песни започнало дури во 8 век, т.е. за време на подемот на исламот, и тоа во облик што веројатно отстапувал од нивната оригинална форма (Како последица на тоа, уште во средниот век, некои арапски автори започнале да се сомневаат во постоењето на автентичната предисламска поезија, а на почетокот од XX век се заостриле обидите за нејзино целосно негирање и исклучување од арапското културно наследство. Најрадикалниот застапник на оваа теза во 1920-тите бил египетскиот поет Таха Хусеин). Инаку, почетокот на ширењето на исламот не оставил битна трага врз арапската поезија. Всушност, на пророкот Мухамед му се припишува дека не ги сакал поетите.[4] Овој период во својот почеток значел уназадување во поезијата, па дури и најдобрите тогашни поети, како Ка'б Ибн Зухејр и Хасан ибн Сабит, заостануваат зад оние од предисламскиот период. Меѓутоа, подоцна, за време на новата династија Омајада (661-750), три поети (христијанинот Ал-Ахтал, Ал-Ферездек и неговиот остар противник Џерир) ги достигнуваат оние од предисламскиот период, а на нив е рамен и љубовниот поет Умар Ибн Аби Раби'а. Во овој период се забележува одредено влијание од стилот застапен во Куранот врз дикцијата и фразеологијата, но тоа е зачудувачко мало. Во ерата на Омајадската династија како посебен жанр се издвоиле два вида љубовна поезија која доминирала во Хиџаз, а најпознати љубовни поети биле Меџнун и Џемил. Наспроти овој жанр во Мека и Медина се развила сетилна, градска лирика чиј најпознат претставник е Омар Ибн Аби Рабиа.[5]
Класичен период (750-1055)[уреди | уреди извор]
Класичен период на арапската литература е оној во кој таа престанува да биде чисто национална и постанува збир од заедничката работа на сите исламски народи кои зборувале арапски јазик, па вклучува и многу Персијци, Турци, Бербери и други.
Златниот век на арапската поезија се поклопува со владеењето на династијата Абасида (750-1258), а потоа настапува периодот на опаѓање на поезијата. Класичниот период се дели на неколку класични векови.
Прв класичен век (750-847)[уреди | уреди извор]
Првиот класичен век ги дал главните верско-правни школи, две филолошки школи (во Басра и Куфа ), првите биографи и историчари, првите рационалистички теолози, нов правец во поезијата, големата антологија Химаса; потоа преводите на грчките дела (кои имале големо влијание), па математичари, астрономи, географи, филозофи и Џахиза, основач на арапската литературна проза. Во овој период, арапската поезија започнува да се ослободува од правилата поставени уште во предисламската поезија. Тоа е периодот на т.н модернизам чиј најзначаен претставник е слепиот бунтовник Бешар Ибн Бурд кој имал персиско потекло, како и еден од најголемите таленти во целата арапска поезија, Абу Нувас, исто така, син на Персијанка. Неговиот современик, Абул Атахиј започнал како љубовен поет, но постепено потонал во песимизам и мистичност.[6]
Втор класичен век (847-945)[уреди | уреди извор]
Овој век се одликува со ортодоксна реакција и намалување на грчкото влијание. Сепак, во верската традиција се запазува напредок, бидејќи таа не се изучувала толку поради теологијата, а поради практичните (правни) потреби. Тогаш делувале познатите географи (Мас'уди, Истахри); патописци (Ибн Фадлан и Ибн Ја'куб); историчари (Балазури, Ја'куби и Табари) и Ибн Кутејба, познат како основач на багдадската филолошка школа, а бил и критичар, есеист и антолог. Други познати поети биле Ал-Бухтури, Ибн ал-Мутаз, Ибн Давуд и Рази. Поезијата до овој период повторно се свртува кон предисламските примери, станува архаична и се оддалечува од животот. Тогашните поети стремеле кон совршена версификација и користеле многу метафори и нејасни асоцијации. Меѓу поетите од оваа ориентација особено бил ценет Абу Тамам и неговиот ученик Ал-Бухтури. Од нов се издвојуваат свежиот поет Ибн ар-Руми и теоретичарот Ибн ал-Му'таз.[7]
Трет класичен век (945-1055)[уреди | уреди извор]
Овој век донесува децентрализација на литературата (Багдад не е повеќе единствен центар). Во Сирија се истакнале поетите Абу Фирас, Ал-Мутенаби и Абу'л-Фараџ Исфахани, филозофот Фараби, проповедникот Ибн Нубата. Во Ирак делувал историчарот Ибн Мискавејх и библиографот Надим, а таму настанала и Енциклопедија Чисти браќа. Во источните персиски земји работеле најголемите исламски научници Абу Рејхан ел-Бируни и Ибн Сина, историчарот Са'алиби и првиот писател на маками - Хамадани. Фатимидите во Египет и Тунис им помагале на научниците, филозофите и книжевниците, но ортодоксијата подоцна ги уништила скоро сите дела обоени со фатимидска (исмаилска) ерес. Во тоа време (750-1091), Шпанија го дала антологот Ибн'Рабд Рабихија, поетите Ибн Зејдун и Му'тамида, прозниот писател Ибн Хазма (чијашто книга за љубовта Голубовски ѓердан е преведена на повеќе европски јазици), и филологот Калија.
Најистакнатите поети од овој период биле Ал-Мутенеби и слепиот поет-филозоф Абул Ала ал-Маарија. Првиот го сметаат за најголемиот мајстор на арапскиот стих и тој се занимавал со сите видови поезија, особено со панагирика и сатира, а неговите рефлексии станале дел од народната мудрост. Творештвото на ал-Маарија, пак, се смета за врв во развојниот пат на арапската рефлексивна лирика, а неговите песни се темелат на високи етички принципи.[8]
Посткласичен период[уреди | уреди извор]
Посткласичниот период од развитокот на арапската литература започнува со влезот на Селџуците во Багдад во 1055 година и трае до пропаста на багдадскиот калифат во 1258. Овој период претставува постепено намалување на литературната дејност, иако во многу земји сè уште имало писатели од вредност: во Ирак и Персија убавата литература ја застапуваат Харири и Тугра'и, географијата и биографијата ги застапувал Јакут, а теологијата големите автори (Газали, Замахшари, Рази и Шахристани). Во Египет и Сирија, кои по пропаста на Фатимидите (1171) се соединиле, процветале поезијата (Ибн 'Араби и Ибн ал Фарид), историографијата (Ибн ал Асир и Имадудин Исфахани), библиографијата (Ибн Халикан), а тогаш се појавила и првата арапска автобиографија на Усаме ибн Мункиз. На Сицилија (која тогаш била под арапска власт) се истакнале Ибн Хамдис како поет, Идриси како географ и Ибн Зафар како писател на некој вид есеи. Во Шпанија се појавил нов вид на песни во строфи и на народен јазик, т.н. зеџел (трубадурот Ибн Кузман). Во Шпанија живееле и познатиот патописец Ибн Џубејр и четири мислители (Ибн Баџа, Ибн Туфејл, Ибн Рушд и Ибн Саб'ин), чија филозофија делумно делувала и на европската.
Мамелучки период (1258-1800)[уреди | уреди извор]
Тоа било време на непрестајно опаѓање, иако Египет по падот на Багдад и победата над Монголите и крстоносците станал претставник на исламските цивилизации и (со Сирија) наследник на источната арапска литература.
Во првата половина на мамелучкиот период (до турското освојување во 1517), Египет и Сирија го имале само Бусирија како познат поет, Макризија и Ибн 'Арабшаха како историчари и уште неколку научници, како Димишки, Сујути и други, но го дале конечниот облик на 1001 ноќ и некои популарни романи (за 'Антари, пустинскиот јунак и поет; за султанот Бајбарс од крстоносните војни). За тоа време, Шпанија и Северозападна Африка го дале прочуениот патописец Ибн Батуту, одличниот историчар и социолог Ибн Халдуна, а во убавата литература само Ибн ел-Хатиба.
Во втората половина на мамелучкиот период (1517-1800) сè е во знакот на потполен застој. Во вој период имало само неколку важни писатели (литературниот историчар Маккари, библиографот Хаџи Халифа и филологот Муртеда), но со ширењето на исламот настанале и некои дела на арапски дури и во Индија, на Малајскиот Архипелаг итн.
Ново време[уреди | уреди извор]
За новото време во арапската литература се смета дека трае од наполеоновиот поход на Египет, по што таа доаѓа во контакт со европската и го опфаќа целиот XIX век.
Современ период[уреди | уреди извор]
Современиот период на оваа литература се јавува во втората половина на XIX век, кога настануваат многу преводи од европските јазици. Арапите постепено се прилагодуваат на новите прилики и се појавуваат нови оригинални историски романи (од Зајдан Џирџи) и арапски трагедии (од Неџиб ел-Хадада), а многу напредува и новинарствота, која воедно и развива вкус за читање на книжевните дела. Во XX век има многу обиди за новели, но нивните прави основачи - браќата Мухамед и Махмуд Тајмур се изразени реалисти. Мухамед (кој умрел 1921) оставил две комедии, една драма и една опера. Поезијата во овој период најмногу се потпира на традицијата на минатото, но и во тој најконзервативен литературен род се запазува и француското влијание и кај најмодерниот поет Ахмед Шавки. Значаен е бројот на литературни историчари и критичари, а со најголем успех работи Таха Хусејн, кој напишал повеќе романи и патописи.
Темелна промена во развојот на арапската книжевност предивикала т.н сиро-американска школа, составена од поети-иселеници (најчесто до Либан и Сирија) во САД и во некои западноевропски земји. Предводени од романтичниот мистичар Џубран, овие поети се доближиле до симболизмот и го вовеле слободниот стих, што претставувало револуција во однос на неприкосновениот аруд. Назик ал-Мелаике, Абдул Вехаб ал-Бејати и неколку други поети воделе вистинска борба за прифаќање на слободниот стих којшто постепено добивал сè повеќе приврзаници.[9]
Надворешни врски[уреди | уреди извор]
- Биографија на Абу Нувас Архивирано на 31 декември 2005 г.
- Биографијата и поезијата на Мухамед ел-Наваџи бин Хасан бин Али бин Отман Архивирано на 15 јуни 2006 г.
- Центар за арапска култура (ЦАК) Архивирано на 10 ноември 2006 г.
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 129-131.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 132.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 132-133.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 130-131.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 133-134.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 134-135.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 135.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 135-136.
- ↑ Darko Tanasković, „Najautentičnija arapska umetnost“, во: Arapska poezija. Beograd: Rad, 1977, стр. 137.