Старомакедонски јазик

Старомакедонски јазик
Зборуван во:	Античка Македонија
Исчезнување:	Кон III век п.н.е.
Јазично семејство:	Индоевропско  Старомакедонски јазик
Јазични кодови
ISO 639-1:	нема
ISO 639-2:	-
ISO 639-3:	id=xmk xmk

Старомакедонски јазик или античкомакедонски јазик — јазикот на Античките Македонци. На овој јазик зборувало населението во Античка Македонија, во текот на Ι милениум п.н.е..

Сознанијата за овој јазик се многу скудни, бидејќи не постојат сочувани текстови, неспорно напишани на него, макар што, од античките извори е собран еден корпус автентични старомакедонски зборови, главно од натписи врз монети, и од лексиконот на Хесихиј Александриски (V век), кој содржи околу 700 зборови и имиња.

Особености

Како што рековме, многу малку се знае за овој јазик. Тоа што се знае е изведено само од зборовите кои ги имаме. Тука можеме да видиме гласовни преломувања карактеристични за праиндоевропскиот јазик (ПИЕ), напишани како β, γ, δ за разлика од сите грчки дијалекти кај кои се нечујни, сведени на φ, χ, θ.

• Старомакедонскиот збор δανός дáнос (смрт, од праиндоевропскиот (ПИЕ) *d^henh₂- 'напуштање'), споредено со обичниот грчки збор θάνατος тáнатос
• Старомакедонскиот збор ἀβροῦτες аброутес или ἀβροῦϜες аброувес за разлика од обичниот грчки збор ὀφρῦς офрус или 'веѓи'
• Старомакедонскиот збор Βερενίκη Вереникē за разлика од обичниот грчки збор Φερενίκη Ференикē, 'победоносен'
• ἄδραια адраја ('ведро време'), за разлика од обичниот грчки збор αἰθρία аитриа, од ПИЕ *h₂aid^h-
• βάσκιοι бáскиои ('називи'), од ПИЕ *b^hasko
• Според Хдт. 7.73 (ц. 440 п.н.е.), античките Македонци велеле дека Фригијците биле наречени Бригои пред да мигрираат од Тракија во Анадолија (околу 1200 п.н.е.).
• μάγειρος мáгеирос ('месар') бил позајмен од дорскиот во атичкиот. Виторе Писани вели дека овој збор е од првобитно старомакедонско потекло, кој изгледал вака: μάχαιρα мáхаира ('нож', <ПИЕ *mag^h-, 'борење')

Истиот третман може да се види во другите палеобалкански јазици, како на пр. фригискиот бекос ('леб'), илирскиот багарон ('топол'), но атичкиот φώγω фōгō ('пече'), сите од ПИЕ *b^heh₃g-. Бидејќи сите ови јазици ни се познати преку грчката азбука, која нема знаци за гласовни аспирации, не се знае дали деаспирацијата навистина се случила, или β, δ, γ биле земени како најблиските букви за изразување на гласовните аспирати.

Доколку γοτάν готáн ('прасе') е сродно на *g^wou ('стока'), тогаш ова укажува на усненозаднонепчените согласки биле или недопрени, или се споиле со веларите, за разлика од грчкиот третман (атички βοῦς боус). Меѓутоа вакви деривати, не се непознати во грчките дијалекти; споредете го дорскиот (спартански) збор γλεπ- глеп- за обичен грчки βλεπ- блеп-, како и за дорски γλάχων глáchōn and јонски γλήχων глēхōн од обичен грчки βλήχων блēхōн.

Ред примери укажуваат на тоа дека заднонепчените согласки со време станале безвучни, особено при почетокот на зборовите: κάναδοι кáнадои, 'челуст' (<ПИЕ *genu-); κόμβους кóмбус, 'катници' (<ПИЕ *gombh-); во рамките на зборовите: ἀρκόν аркóн (атички ἀργός аргóс); македонскиот топоним Акесаменаи, од пиеријанското име Акесаменос (ако Akesa- се изведе од грчкиот збор агасомаи, агамаи, „вчудовидува“; споредете го тракиското име Агасаменос).

Речникот на Хесихиј

Овие зборови се доаѓат од речникот на Хесихиј од Александрија:

• ἄβαγνα (абагна): роза (трендафил) (ῥόδα εν Μακεδόνες)
• ἀβαρκνᾷ (абаркна): коса (κομᾷ τὲ Μακεδόνες)
• ἀβαρύ (абару): оригано (ὀρίγανον Μακεδόνες)
• ἀλογεῖ (алогеиј): излее сега (σπεῖσον Μακεδόνες)
• ἀβλόη (аблое): излеј го (σπένδε Μακεδόνες)
• ἀβροῦτες (аброутес) или ἀβροῦϜες (аброувес): веѓи (ὀφρῦς εν Μακεδόνες)
• ἄγημα (агема): Напредни кралски чувари; составена со слонови, коњии, и пешадија. Најдобрите во македонската армија. (τὸ προϊὸν τοῦ βασιλέως τάγμα. ἐλεφάντων καὶ ἱππέων καὶ πεζῶν, οἱ δὲ τῶν ἀρίστων τῆς Μακεδονικῆς συντάξεως)
• ἀγκαλίς (агкалис): срп (καὶ δρέπανον Μακεδόνες)
• ἄδδαι (аддаиј): бандерите на кочија (ῥυμοὶ, ὑπὸ Μακεδόνων)
• ἀδῆ (аде): Небото, Рајот (οὐρανός. Μακεδόνες)
• ἄδισκον (адискон): напивка (κυκεῶνα. Μακεδόνες)
• ἄδραια (адраиа): чисто небо (αἰθρία Μακεδόνες)
• Ἀέροπες (Аеропес): народ во Македонија (καὶ ἐν Μακεδονίᾳ γένος τι)
• Ἄθως (Атос): планина во Македонија (Света Гора; ὄρος ἐν Μακεδονίᾳ)
• ἀκόντιον (аконтион): грбот (ῥάχιν δὲ Μακεδόνες)
• ἀκρέα или Ἀκρέα (акреа или Акреа): Ќерка; Атина или Афродита (παῖς θήλεια. Μακεδόνες; ἡ Ἀθηνᾶ. καὶ ἡ Ἀφροδίτη)
• ἀκρουνοί (акроуноиј): граничник (ὅροι, ὑπὸ Μακεδόνων)
• ἄλιζα (ализа): Бела топола, јасика (ἡ λεύκη τὸ δένδρον. Μακεδόνες)
• ἀλίη (алие): вепар, свиња (κάπρος. Μακεδόνες)
• Ἀνθεμουσία (Антемоусија): Македонска војна формација од Антемоус; град во Македонија (τάγμα τι παρὰ Μακεδόσιν ἐξ Ἀνθεμοῦντος; πόλεως Μακεδονίας)
• ἄξος (аксос): дрво (ὕλη, παρὰ Μακεδόσιν)
• ἀορτής (аортес): ремен којшто држи меч ([ξιφιστής S,] ὑπὸ Μακεδόνων [ἄγγος] [ἄγγος δερμάτειον ἱματίων])
• ἀράντισιν (арантисин): Ериниите (ἐρινύσι. Μακεδόνες)
• ἀργιόπους (аргиопоус): орел (ἀετός. Μακεδόνες)
• Ἄρητος (Аретос): Херакле (Ἡρακλῆς, παρὰ Μακεδόσιν)
• ἀρκόν (аркон): безделие, мрза (σχολήν. Μακεδόνες)
• ἀρφύς (арфус): ремен (ἱμάς. Μακεδόνες)
• ἄσπιλος (аспилос): порој, буица (χείμαῤῥος, ὑπὸ Μακεδόνων)
• βαβρήν (бабрен): Остатоци од маслиново масло (ὑπόστασις ἐλαίου, κατὰ Μακεδόνας)
• βαδάς (бадас): Катамит (κίναιδος. ὡς Ἀμερίας)
• Βαθάλη (Батале): фонтана (κρήνη. Ἀμερίας)
• βαθάρα (батара): видови на... (πυκλιή, Μακεδόνες.)
• βαυβυκᾶνας (баубуканас): пеликан (βαίβυκος πελεκᾶνος Φιλίτας (fr. 47 K.) Ἀμερίας δὲ βαυβυκᾶνας)
• βηματίζει (бематизеиј): да мериш со стапалка; да избегаш (τὸ τοῖς ποσὶ μετρεῖν. ἔστι δέ πως ἡ λέξις Μακεδονική)
• βίῤῥοξ (биррокс): обраснат, космат (δασύ. Μακεδόνες)
• Γάμψηλοι (Гампселоиј): град во Македонија (πόλις Μακεδονίας)
• γάρκαν (гаркан): гранка (ῥάβδον. Μακεδόνες)
• γόλα (гола): желудник (ἔντερα. Μακεδόνες)
• γοτάν (готан): прасе (ὗν. Μακεδόνες)
• γυλλάς (гуллас): стаклена чаша (εἶδος ποτηρίου, παρὰ Μακεδόσιν)
• γῶπας (гопас): чавка (κολοιούς. Μακεδόνες)
• δαίτας (даитас): келнер, опслужувач (μεριστάς Μακεδόνες)
• δανῶν (данон): злодеец, убиец (κακοποιῶν. κτείνων. Μακεδόνες)
• Δάῤῥων (Даррон): Македонски бог на којшто се молат за да имаат здравје (Μακεδονικὸς δαίμων, ᾧ ὑπὲρ τῶν νοσούντων εὔχονται)
• δάρυλλος (дариллос): даб (ἡ δρῦς, ὑπὸ Μακεδόνων)
• δρῆες (дреес или дриес): врабец, цингур (στρουθοί Μακεδόνες)
• Δύστρος (Дистрос): Македонски месец (ὑπὸ Μακεδόνων μήν)
• δώραξ (доракс): далак, торакс (σπλήν ὑπὸ Μακεδόνων)
• Ἔορτος ἢ Ἐορδός (Еортос или Еордос): Македонски народ (Μακεδών, ἀπὸ ἔθνους)
• ἐπιδειπνίς (епидеипнис): македонско благо (Μακεδονικὸς κώθων, ἥδυσμα. †ἐθισμός)
• Ζειρηνίς (Зеиренис): Афродита во Македонија (Ἀφροδίτη ἐν Μακεδονίᾳ)
• Ἠμαθίη (Ематија): Македонија (Μακεδονία)
• Θαύλιος ή Θαῦλος (Таулиос или Таулос): Арес ('Αρης Μακεδόνιος)
• θούριδες (тоуридес): нимфите, музите (νύμφαι. Μοῦσαι. Μακεδόνες)
• ἰζέλα (изела): желба или среќа (ἀγαθῇ τύχῃ. Μακεδόνες)
• ἴλαξ (илакс): црника, каменен даб (ἡ πρῖνος, ὡς Ῥωμαῖοι καὶ Μακεδόνες)
• ἰν δέᾳ (ин деа): пладне (μεσημβρίᾳ. Μακεδόνες)
• Ἰχναίην χώραν (Ичнаиен чоран): земја во Македонија каде Аполон и неговиот Оракул бил боготворен (τὴν Μακεδονίαν, ἔνθα τὸ μαντεῖον ὁ Ἀπόλλων κατέσχε, καὶ τιμᾶται)
• κἄγχαρμον (канчармон): со копјето кренато (τὸ τὴν λόγχην ἄνω ἔχον. [Μακεδόνες])
• καλαῤῥυγαί (каларругаиј): ендек, ископ (τάφροι. Ἀμερίας)
• κάλιθος (калитос): вино (οἶνος. Ἀμερίας)
• καμαστίς (камастис): премер, мера (μέτρον τι. Ἀμερίας)
• κάραβος (карабос): врата (ὑπὸ δὲ Μακεδόνων ἡ πύλη.)
• καρπαία (карпаиа): македонско оро (ὄρχησις Μακεδονική)
• κίκεῤῥοι (кикерроиј): кикиритка (ὦχροι. Μακεδόνες)
• Κισσοῦς (Киссоус): планина во Македонија (ὄρος ἐν Μακεδονίᾳ)
• κομμάραι ἢ κομάραι (коммараиј или комараиј): рак, омар (καρίδες. Μακεδόνες)
• Κόραννος (Кораннос): крал, цар (βασιλεὺς Μακεδονίας)
• κυνοῦπες (куноупес): мечка (ἄρκτος. Μακεδόνες)
• λακεδάμα (лакедама): солена вода со лук што ја пијат Македонците што живеат во селото (ὕδωρ ἁλμυρὸν ἄλικι ἐπικεχυμένον, ὃ πίνουσιν οἱ τῶν Μακεδόνων ἀγροῖκοι)
• λείβηθρον (леибетрон): место во Македонија близко до реката Хеликон (καὶ τόπος ἐν Μακεδονίᾳ καὶ κατὰ τὸν Ἑλικῶνα)
• Λυγκαίη (Линкаие): град во Македонија (πόλις Μακεδονίας)
• Μακετία (Макетија): Македонија (ἡ Μακεδονία)
• ματτύης (маттиес): запознаено Македонско јадење составено од птици што се готвени со својата течност и служени со зеленчук (ἡ μὲν φωνὴ Μακεδονική, ὄρνις. καὶ τὰ ἐκ τοῦ ζωμοῦ αὐτοῦ λάχανα περιφερόμενα)
• Νῦσα καὶ Νυσήϊον (Ниса или Нисејон): планина што постои не само во едно место; имено, постои во ... Македонија (ὄρος, οὐ καθ' ἕνα τόπον. ἔστι γὰρ ... Μακεδονίας)
• Ξανθικά (Ксантика): Македонски фестивал во месецот Ксандика (ἑορτὴ Μακεδόνων, Ξανδικοῦ μηνὸς ἢ Ξανθικοῦ ἀγομένη.)
• Ὄλυμπος (Олимп): планина во Македонија (καὶ ὄρος ἐν Μακεδονίᾳ)
• παραός (параос): орел (ἀετὸς ὑπὸ Μακεδόνων)
• Πελλαῖον (Пеллаион): пепел и Македонски (град) ([φαιόν. καὶ] Μακεδονικόν)
• περιήτης (периетес): чувач (οἱ φύλακες)
• περίπετεια (перипетеиа): Македонски фестивал (περί[πε]τ[ε]ια δὲ Μακεδονικὴ ἑορτή)
• πέχαρι (печари): елен, срна (ἔλαφος. Ἀμερίας)
• πίγγαν (пинган): мала птица, був (νεόσσιον. Ἀμερίας. γλαυκόν.)
• Πιερίδες (Пиеридес): музите во Македонија (αἱ Μοῦσαι ἐν Μακεδονίᾳ)
• Πιέρι (Пиери): врвот на Македонските планини (ἡ ἀκρώρεια τοῦ ἐν Μακεδονίᾳ ὄρους)
• Πίπλειαι (Пиплеиаи): музите во Македонскиот Олимп; од изворот "Пиплеија" (αἱ Μοῦσαι ἐν τῷ Μακεδονικῷ Ὀλύμπῳ, ἀπὸ κρήνης Πιπλείας)
• ῥάματα (рамата): грозд (βο[ς]τρύδια. σταφυλίς. Μακεδόνες)
• ῥοῦτο (роуто): оваа (τοῦτο. Μακεδόνες)
• σάριςα ή σάρισσα (сариса или сарисса): Грчкото копје, варварката шпага; Македонски збор (εἶδος ἀκοντίου Ἑλληνικοῦ, σπάθη βαρβαρική. Μακεδόνες)
• σαυᾶδαι. σαῦδοι. (сауадаи. саудои): според Амер, името на Силен во Македонија (Ἀμερίας τοὺς σειλείνους οὕτω καλεῖσθαί φησιν ὑπὸ Μακεδόνων)
• σκοῖδος (скоидос): судиите во Македонската власт (ἀρχή τις παρὰ Μακεδόσι τεταγμένη ἐπὶ τῶν δικαστηρίων.)
• σμώγη (смоге): капка, јазикот на волот (ῥανίς. τὸ τυχόν. Ἀμερίας βο(ύ)γλωσσον)
• Στρεψαῖοι (Стрепсаиои): Македонски народ (ἔθνος περὶ Μακεδονίαν)
• σχερόν (счерон): бранови (κῦμα ἕτοιμον. Ἀμερίας)
• ταγόναγα (тагонага): Македонската власт (Μακεδονική τις ἀρχή)
• τεθολώς (тетолос): преполно (ἀνάπλεως. Ἀμερίας)
• ὑφαίνει (хифаинеи): да направи, да разигра (ἐμπρῆσαι. ὑφᾶται. Ἀμερίας)
• Χαλαστραίων συῶν (Чаластраион суон): место и езеро во Македонија каде што се прави Чаластричкиот сол (πόλις τῆς Μακεδονίας καὶ λίμνη ἔνθα τὸ Χαλαστραῖον νίτρον γεγένηται; Чаластра: Кулакија во Егејска Македонија)

Од Суда речникот

"Свидас," или поправилно "Суда" е обемна византиска историска енциклопедија на древниот средоземни свет од 10 век.[1]

• ἀβερτήν (абертен): чанте, торба (Ἀορτήν: λέγουσιν οἱ πολλοὶ νῦν ἀβερτήν. Μακεδονικὸν δὲ καὶ τὸ σκεῦος καὶ τὸ ὄνομα. Аортен: многу сега велат "абертен" наместо "аортен." Објектот и името се македонски.)
• Ἀλκίμαχος (Алкимакос): името на еден Македонец (ἕτερος δέ ἐστιν ὁ Μακεδὼν)
• Ἄργελλα (Аргелла): бања, туш (οἴκημα Μακεδονικὸν, ὅπερ θερμαίνοντες λούονται. Македонска градба којашто ја топлат за капење.)
• Ἀργόλαι (Арголаи): вид змија (εἶδος ὄφεων, οὓς ἤνεγκε Μακεδὼν Ἀλέξανδρος ἐκ τοῦ Ἄργους τοῦ Πελασγικοῦ. Вид змија што ја донел Александар Македонски од Пелазгичкиот Аргос.)
• Ἥλικες (Хеликес): така ги викаа тие што биле членови во другарството на Антиокус Епифанес (οὕτως ἐλέγοντο οἱ Ἀντιόχου τοῦ Ἐπιφανίου Μακεδόνων στῖφος.)
• Ἐναγίζων (Енагизон): убивање, утепување (φονεύων, κατακαίνων. ἐναγίζουσιν οὖν τῷ Ξανθῷ Μακεδόνες καὶ καθαρμὸν ποιοῦσι σὺν ἵπποις ὡπλισμένοις. начинот на жртвување на Македонците за богот Ксантос со коњи облечени со опрема.)
• Ἐρημωτής (Еремотес): уништувач (ἐρημοποιός. ἐν Ἐπιγράμμασι: ταῦρον τὸν πρὶν ἐρημωτὰν θῆρα Μακηδονίης. Уништувач. во Епиграмите: бик, тој што уништил, Македонски ѕвер.)
• Γορπιαῖος (Горпиаиос): Септември месецот според Македонците (μὴν Σεπτέμβριος. κατὰ Μακεδόνας.)
• Ὁπλῖται (Хоплитаи): "Хоплитаи" е името за тие што употребват тешка опрема на Македонскиот начин со тркалезни штитови и многу долги копјиња. (ὁπλῖται μὲν γὰρ λέγονται οἱ βαρυτάτῃ κεχρημένοι ὁπλίσει  κατὰ τὸν Μακεδονικὸν τρόπον ἀσπίσι περιφερέσι καὶ δόρασι περιμηκεστέροις.)
• Ὑπερβερεταῖος (Хиперберетаиос): според Македонците, името на месецот Октомври (κατὰ Μακεδόνας, ὄνομα μηνός. ὁ Ὀκτώβριος.)
• Ἴστρος (Истрос): син на Менандрос, од Кирена или Македонија, е историчар (Μενάνδρου, Ἴστρου, Κυρηναῖος ἢ Μακεδών, συγγραφεύς)
• κέβην (кебен): главата (Κεφαλή: παρὰ τὸ κεκυφῶσθαι, ἤγουν κεκάμφθαι ... Μακεδόνες δὲ κέβην, τὸ β ἀντὶ τοῦ φ. Кефале (Глава): од како што е крив грбот, или дека се криви (главата) ... Македонците велат "кебен," бидејќи употребват "б" на место за "ф")
• Λιτή (Лите): (град) во Македонија (τῆς Μακεδονίας)
• Λοιδίας (Лоидиас): река во Македонија (ποταμὸς Μακεδονίας)
• Περίτιος (Перитиос): месецот февруари во Македонија (μήν, ὁ Φεβρουάριος κατὰ Μακεδόνας)
• Πιερία (Пиериа): планина во Македонија (ὄρος Μακεδονίας)
• Πολύαινος (Полиаинос): Македонец, ретор, напиша за Теба (Μακεδών, ῥήτωρ. Περὶ Θηβῶν)

Од Амер (или Америас)

• γράβιον (грабион): ламбада, факла или факел (Ath.15.699e)
• δραμίς (драмис): леб (Селеук кажува за еден наречен δραμίς (драмис), што го има ова име меѓу Македонците. Ath. 3.81)
• ἑλάνη (хелани): ламбада, факла или факел (Факел се вика и "ἑλάνη (хелани)" како што ни кажува Америас Ath. 15.61)
• ἐρίνακαι (еринакаи): смоквите (И Америас вели дека смоквите што се на фикусот се викат "еринакаи". Ath. 3.10.)
• ἕρκιται (херкитаи): тој што работи на нивата (И Америас вели дека робовите што работат на нивите се викат ἕρκιται (херкитаи) Ath. 6.93.)
• εὔκονος (еуконос): леб напраен од трици (Ath.3.114e)
• ζακελτίδες (закелтидес): тиквии (Америас и Тимачидас тврдат дека тиквите се викат ζακελτίδες (закелтидес) Ath. 9.8)
• κάλαμαυλες (каламаулес): свирач на шупелка (Тие ги викат тие што свират на шупелка "κάλαμαυλες (каламаулес)." Ath. 5.78)
• λεπαστή (лепасте): кутел или лажица (Америас вели дека лажицата со што се дотурва вино во чашите се вика λεπαστή (лепасте) Ath. 11.pos=959)
• ξηροπυρίτα (ксеропирита): леб составен од жито (И Америас кажува за леб наречен ξηροπυρίτα (ксеропирита), составен од жито и ништо друго. Ath. 3.81)
• ῥαπαύλης (рапаулес): свирач на луле (Ath.4.176e)
• ῥιζοτομικόν (ризотомикон): ботаничката книга на Америас (Ath.15.681f)
• σαυτορία (сауториа): спасението (σωτηρία [сотериа]: "спасението"; Amerias ap.Hsch.)

Од други извори

• Аддее - Ајде! (Хесихиј)
• Акмон - Камен (Од топонимот Халиакмон)
• Амале - Омилен (Хесихиј)
• Аппа - Татко (EM 167.32)
• Афао - Пофали (AP 11.366)
• Веду - Вода и бог на воздухот (Климент Александриски)
• Берга - Брегa, Брдо (Покорни)
• Гавалан - Глава (Хесихиј)
• Гортунија - Град (Хеијнриш Тишнер)
• Грабијон - Габер (Америас)
• Дуа - Два (Ото Хофман)
• Краббатос - Кревет (Хесихиј)
• Каусија - Кацига (Plu. Ant. 54)
• Кебле - Келав (Хесихиј)
• Клинотрокон - Клен (Теофраст)
• Леугаја - Легија (Arr. An. 2.9.3)
• Ниба - Снег (Ото Хофман)
• Нива - Нива, ливада (Ото Хофман)
• Пелла - Поле (Хеијнриш Тишнер)
• Хетаирои - Хетера (Покорни)
• Схојдос - Судии (H.G. Liddell, Perseus)
• Теијно - Тегни (H.G. Liddell, Perseus)
• Тшелнику - Челникот, Водачот (Richard Gabriel)
• Закелтидес - Зелкила, Зеленило, Зеленчук (Америас)

Поврзано

• Античка Македонија
• Палеобалкански јазици
  • Фригиски јазик
  • Тракиски јазик
  • Пајонски јазик